به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه تخصصی وسائل؛ مقاله بنیان‌های هویت بخش سیاست خارجی، نوشته محمدحسین جمشیدی و سعیده کوزه‌گری به بحث پیرامون سیاست خارجی حکومت پیامبر اکرم(ص) پرداخته است.
در مقدمه این مقاله، مولفین شناخت ابعاد گوناگون اندیشه و سیره سیاسی پیامبر اسلام(ص) به عنوان «انسان کامل صاحب اخلاق والا» امری ضروری برای همه انسان‌ها، جوامع، نهادها و مهم‌تر از همه نظام‌های سیاسی می‌دانند.
به اعتقاد مولفین، با توجه به ایجاد نظام سیاسی و حکومتی توسط رسول الله(ص) و نیز تعیین حدود و مرزهای آن، بدون تردید حکومت آن‌حضرت دارای سیاست خارجی بوده است. بر همین اساس، مبانی و بنیان‌های نظری و اعتقادی حاکم بر اندیشه و سیره آن حضرت که شکل‌دهنده به حکومت و سیاست خارجی اوست، از اهمیت والایی برخوردار است؛ زیرا سیاست خارجی آن‌حضرت بر چنین بنیان‌های هویت‌بخش و متعالی بنا شده است.
مولفین پس از بحث مفهومی و نظری پیرامون سیاست خارجی، به تعریف بنیان‌های هویت‌بخش سیاست خارجی می‌پردازند. به اعتقاد مولفین، سیاست خارجی مبتنی بر هویتی خاص است و این هویت توسط باورها و ارزش‌های اساسی شکل می‌گیرد.
بنابراین، بنیان‌های هویت‌بخش یا مبانی هویتی بیانگر نوع بینش و نگرش، جهت گیری و مواضع فراگیر و جامع فرد نسبت به مسائل اساسی زندگانی ـ اعم از فردی و عمومی ـ است و به مثابه شالوده ایدئولوژی جامعه و جهت‌دهنده به زندگانی انسان در ابعاد فردی و عمومی هستند که البته اهمیت آنها از آن روست که مقدم بر سیاست‌ها می‌باشند.
مولفین با بیان اینکه، ابعاد هدایتی و مدیریتی حضرت محمد(ص) که در سه بُعد فراگیر، یعنی پیامبری حق تعالی، سیاسی و حکمرانی (اعم از شارعیت وحاکمیت و قضاوت) و مردمی(هدایت و رابطه با مردم) تجلی عینی یافته است، تبیین‌گر نگاه او به سیاست و مدیریت جامع در دو بعد داخلی و بین المللی است. این ابعاد سه گانه نیز خود مبتنی بر دو رکن شخصیتی و بینشی حضرت است که عبارتند از: «وحی» و «حکمت» که هردو، او را هم با پروردگارش پیوند می‌دهند و هم با جامعه و مردمش.
به اعتقاد مولفین شناخت سیاست خارجی در اسلام از دو راه وحی و عقل ممکن است که راه وحی دربردارنده دو منبع مهم شناخت در اسلام یعنی قرآن کریم و سنت و منظور از سنت نیز گفتار، کردار و تأییدات رهبر معصوم و منصوص الهی است.
هویتبخشی وحیانی ـ عقلانی
1. جامعیت اسلام و حکومت
بر اساس دیدگاه پیامبر اسلام، اسلام دینی آسمانی و مبتنی بر وحی الهی است. لذا برنامه‌ای جامع و کامل است؛ بدین معنا که تمام مواد ضروری برای تمام ابعاد زندگی انسان را در بر دارد. بر این اساس، مکتب جامع وحیانی اسلام به حکومت نیز به عنوان نهادی انسانی که می‌تواند تحقق‌بخش جانشینی الهی این موجود عاقل مختار در زمین باشد توجهی خاص و همه‌جانبه نموده است و از همین‌رو، پیامبر اسلام(ص) به محض مهاجرت به یثرب و فراهم شدن شرایط، اقدام به تشکیل نظام سیاسی و حکومتی خاص خود نمود.
نظام سیاسی و دولت نبوی دارای دو عرصه اقدام و فعالیت بوده است؛ سیاست داخلی و سیاست خارجی و روابط با سایر جوامع که نامه‌ها و مکتوبات متعدد پیامبر خدا، پیمان صلح حدیبیه، پذیرش وفود، ارسال سفیران و معاهدات آن حضرت، همه و همه نشان از وجود رابطه خارجی و تحقق ابعاد گوناگون سیاست خارجی در دولت رسول الله(ص) دارند.
2. تحدید دولت اسلامی(دولت مؤمنان)
دولت اسلامی که به عنوان یک نظام سیاسی مستقل و مبتنی بر وحی الهی در جهان شکل گرفت، برای تبیین روابط خود با جوامع دیگر و به‌ویژه با توجه به ارزش‌ها و اهداف خود نظیر اصل دعوت، نیازمند پرداختن به سیاست خارجی بود. از این‌رو، پیامبر اسلام در کنار سایر اقدامات سیاسی خویش بنیان‌ها، اصول، اهداف و روش‌های کلی سیاست خارجی دولت اسلامی را تبیین نمود. تدوین منشور مدینه و اختصاص دادن برخی از مواد آن به سیاست خارجی از اقدامات رسول الله(ص) در این حوزه است.
همچنین یکی دیگر از اقدامات مهم آن حضرت، برای بیان استقلال نظام سیاسی خویش، از جوامع دیگر و اعلام حاکمیت دولت مدینه در برابر سایر جوامع تعیین مرزهای دولت مدینه بود.
بنابراین، رسول الله(ص) بر مبنای تعالیم منبعث از وحی الهی، بنیان‌های عظیم دولت جدیدی را در جهان پایه ریزی کرد که این عناصر بنیادین دولت پیامبر(ص) در مدینه عبارتند از: 1. حرم مدینه (عنصر سرزمینی دولت)؛ 2 . امت واحده (عنصر جمعیتی دولت)؛ 3. حاکمیت این امت واحده بر مدینه یا حرم (اصل حاکمیت یا حق حاکمیت) و 4. حکومت یا ترتیبات اداری و سیاسی پیامبر اعظم(ص)
به اعتقاد مولفین، بنابراین ایجاد دولت و نظام سیاسی و برقراری ارتباط با سایر جوامع مسأله‌ای است که هم در اندیشه و هم در سیره سیاسی پیامبر(ص) به عنوان ضرورتی دینی و مبتنی بر وحی الهی ایجاد شده است که با توجه به ابتنای این دولت بر وحی الهی، سیاست خارجی آن دارای دو ویژگی تعیین کنندة «توحید محوری» و «عدل محوری» است.
3. سیاست خارجی توحید محور
مولفین با بیان اینکه، باور به توحید یعنی برخورداری از انگیزة واحد، هدف واحد، راهی واحد و سیری مشخص به‌سوی ایده‌آلی مطلوب و مطلق در تمامی ایده‌ها و حرکت‌ها و رفتارها در زندگی فردی و سیاسی انسان. بنابراین در بعد سیاست خارجی و روابط با جوامع دیگر نیز توحید، جهت‌دهنده و تعیین‌کننده تصمیمات و رفتارهای سیاست‌مداران است.
در نگرش توحیدی پیامبر(ص) همت انسان در عرصه سیاست داخلی و خارجی، خدایی و متوجه کمال و رهایی انسان‌ها است. در چنین نگرشی انسان دارای شرافت و کرامت ذاتی و شایسته خلافت الهی است.
یکی از اصول مهم جهان‌بینی و نگرش اسلامی ـ وحیانی بسیار مؤثر در تصمیمات سیاست خارجی و داخلی، اصل ایمان به زندگی جاوید و حیات اخروی است که از شرایط اساسی مسلمانی است، به علاوه اینکه، دنیا مزرعه آخرت و جهان آخرت محل برداشت محصول است.
بنابراین احساس مسئولیت عاملان سیاسی در نوع تصمیمات و اقدامات آنها در عرصه سیاست خارجی بسیار تأثیرگذار و تعیین کننده است و این خود یکی از بزرگ‌ترین درس‌های سیاست خارجی پیامبر برای متصدیان این عرصه است.
همچنین پذیرش ولایت خدا و اولیای او پذیرش اصل حاکمیت الهی بر جهان هستی و نفوس انسانی رهبری مؤمنان و انسان‌های صالح، پیروی و فرمان‌برداری از خدا و نفی حاکمیت‌های دیگران و رهبری‌های دیگران یعنی تولی و تبری نیز از اصول مهم این سیاست خارجی است و در سایه تحقق این نوع سیاست خارجی، استقلال، عزت، خودشکوفایی و ثبات جامعه فراهم می‌گردد.
4. سیاست خارجی عدل محور
به اعتقاد مولفین، ایمان به عدل الهی و وجود آن در سرتاسر جهان هستی و ابتنای آن بر علم و حکمت حق‌تعالی نیز می‌تواند نقشی عظیم در زندگانی سیاسی و جهادی انسان در دو بعد داخلی و خارجی ایفا نماید. چرا که علاوه بر اهیمت ذاتی عدل، به علت اهمیت و نقش اجتماعی و سیاسی آن نیز می‌باشد.
در واقع، با اعتقاد به این مسأله است که انسان در تمام عرصه‌ها از جمله سیاست خارجی، خود را در محضر عدل الهی احساس می‌کند و لذا رفتار خود را به گونه‌ای تنظیم می‌نماید که تحقق‌بخش عدل الهی در جامعه بشری باشد، به طور کلی از دیدگاه حضرت محمد(ص) وجود و هستی و قوانین شرع در کلیت خویش بر یک اصل اساسی و تعیین کننده بنا می‌شود و آن «عدل» یا «داد» است؛ بر همین اساس، در طراحی و اجرای سیاست خارجی پیامبر خدا، عدل‌خواهی و ستم‌ستیزی جایگاهی والا می‌یابد و هیچ رفتار یا کنش سیاسی و دیپلماتیک در نگرش آن حضرت بدون عدل‌خواهی و ستم‌ستیزی معنا و ارزش ندارد.
در سیاست خارجی عدل محور رسول الله(ص)، فضیلت و مکرمت اخلاقی، به مثابه رکن تعیین کننده در برخورد با دیگران در نظر گرفته شده و لذا از اهمیت سرنوشت‌سازی برخوردار است. بنابراین سیاست‌مدار باید متقی، پرهیزگار و فردی اخلاقی باشد و اگر این‌گونه نباشد، شایستگی ابلاغ رسالت و سفارت را در میدان سیاست ندارد.
5. سیاست خارجی حق‌گرا
یکی از مهم‌ترین ارکان نگرشی پیامبر اسلام در کنش سیاسی و اجتماعی را «حق نگری» و «حقیقت جویی» تشکیل می‌دهد. بر این مبنا محور بیانات و سیره پیامبر، حق و حقیقت است. در اندیشه و سیرة رسول الله(ص) تنها چیزی که ارزش پذیرش، تحقق و اجرا دارد، حق و حقیقت است.
6. سیاست خارجی فطرت محور
منظور از فطرت، ویژگی‌های خاص ساختار وجودی و آفرینشی انسان است که در همه انسان‌ها یکسان است و همه در دارا بودن آنها در اصل با هم برابرند. همچنین این امور تکوینی و الهی‌اند و لذا غیر قابل اکتسابی هستند. به‌علاوه بدیهی هستند.
بر اساس چنین نگرشی اولاً اصول سیاسی برقراری ارتباط با جوامع دیگر، دعوت به حق و توحید، حفظ حقوق بشر، دفاع، نفی تجاوز و ...، همه و همه ریشه در فطرت انسان دارد و ثانیاً بر اساس این بنیان، انسان آفریده برجسته و ممتاز پروردگار است که به قدرت نطق (عقل) و نیروی اختیار مجهز گشته است.
پس از منظر رسول الله(ص) در عرصه سیاست خارجی و امور دیپلماتیک، اولاً هر انسانی ذاتاً به دلیل انسان بودنش از کرامت ذاتی برخودار است. ثانیاً «انسان» بر «ابزار»، «عقل و تدبیر» و بر «تکنولوژی» تقدم دارد.
از نتایج مأخوذ از سیاست خارجی فطرت‌گرایی پیامبر، نفی خشونت‌گرایی و در مقابل بکارگیری مداراست، برخی تصور کرده‌اند که پیامبر اسلام(ص) در سیاست خارجی حکومت خویش بر کاربرد زور، خشونت و جنگ تکیه کرده است؛ در حالی که چنین تصوری غلط است؛ زیرا بر اساس آنچه که پیامبر خدا(ص) و پیشوایان معصوم گفته‌اند یا عمل کرده‌اند، اسلام هرگز دینی تحمیلی نبوده است، بلکه بر عکس اصل را بر عدم اجبار و اکراه در دین قرار داده است.
بر همین مبنا، جنگ در اسلام به عنوان آخرین راه حل دیده می‌شود. همچنین تمامی اقدامات نظامی پیامبر(ص) جنبه دفاعی دارد و در راستای رفع فتنه و فساد یا دفع دشمن یا مقابله با ستم و تجاوز صورت گرفته است. مهم‌تر از همه اینکه اسلام دینی فطری است؛ بنابراین، نمی‌تواند تحمیل باور بر او را بپذیرد؛ چرا که اسلام بر فطرت بشر انطباق دارد و نیاز به تحمیل عقیده، برایش باقی نمی‌ماند.
نتیجه‌گیری
مولفین در بخش نتیجه‌گیری تصریح می‌کنند که رسول اعظم اسلام(ص) با تکیه بر نگرش وحیانی ـ عقلانی و حکیمانه خویش، سیاست خارجی حکومت اسلامی را بر بنیان‌های چهارگانه توحید، عدل، حق‌گرایی و فطرت سلیم انسانی بنا نهاد.
از سوی دیگر، کتاب خدا، سنت و سیره آن حضرت بیانگر آن است که نگاه رسول الله(ص) به حکومت و سیاست خارجی نگاهی ابزاری و آلی است و برای رساندن انسان به سعادت راستین دوجهانی است.
نویسندگان: محمدحسین جمشیدی و سعیده کوزه‌گری
/206/823/م