به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل بی‌گمان یکی از عوامل فقر، بیکاری و کم‌کاری جامعه است. ازاین‌رو در آموزه‌های دینی، باهدف فقرزدایی از جامعه، بر عنصر کار و تقویت وجدان کاری، تأکید فراوان شده است. بر این اساس استفاده از منابع تخصیص‌یافته برای تأمین نیازهای محرومان همچون زکات، تنها برای آن دسته از محرومان است که براثر بیماری، پیری و حوادث و مانند آن گرفتار فقر شده‌اند. بنابراین استفاده از آن، برای کسانی که فرصت و توان اشتغال به کار رادارند، مجاز نیست، امام باقر (ع) دراین‌باره می‌فرمایند: صدقه برای پیشه‌ور و نیز کسی که تندرست و توانمند است، حلال نیست، پس، از گرفتن آن خودداری کنید. بدین‌سان رعایت دقیق دستورات دینی، زمینه‌ی هرگونه استفاده نادرست از فرهنگ انفاق را، که خلاف هدف نهایی آن یعنی فقرزدایی است، از میان می‌برد. افزون بر این، تقوا و توکل به خدا، در کنار کار و تلاش، روزی را افزایش داده و فقر را ریشه‌کن می‌کند و بی‌تقوایی توانمندی‌ها را درراه‌های زیان‌بار و غیرمفید تباه می‌سازد
راهکارهای توانمند سازی اقتصادی
1. تقویت باورهای ایمانی و ارزش‌های اخلاقی
در جامعه اسلامی، توجه به آموزه‌های اسلامی به‌ویژه اعتقاد به ولایت اهل‌بیت (ع) بزرگ‌ترین عامل مؤثر در گسترش اندیشه‌های اسلامی، بوده است.
برخی آموزه‌های اسلام، در نهادینه ساختن اقتصاد مقاومتی در جامعه اسلامی، نقش به سزایی را دارا می‌باشند. ارزش‌هایی همچون زهد، قناعت، میانه‌روی و مانند آن از یک‌سو، و ترغیب به مبارزه جدی با هواپرستی، خودنمایی، فخرفروشی و ... از سوی دیگر، سبب مقاوم شدن جامعه اسلامی می‌شوند.
حاکمیت ارزش‌های اترافی و رفاه‌زدگی بر یک جامعه در کنار ضعف بنیان‌های اعتقادی، بستر مناسبی برای گسترش روحیه اترافی به وجود می‌آورد. بنابراین نخستین گام برای مقابله با آن تقویت باورها و تحکیم ارزش‌های اصیل در جامعه است. ازاین‌رو قرآن کریم پیوسته مترفان را به فرجام دردناک اخروی آن بیم می‌دهد و به ارزش‌های اخلاقی، اصالت می‌بخشد.
اینکه مؤمن تلاش می‌کند در دل و اندیشه، از هوا و هوس خود پیروی نکند. او اسیر حرص و آز نبوده و بنده مظاهر دنیوی نیست. هیچ نیرویی او را از مسیر هدایت منحرف نمی‌کند. با قناعت و توکل بر خداوند نیازهای دنیوی را در حد ضرورت به رزق مشروع تهیه و نیازها را از راه صحیح برآورده می‌سازد.
روایات بسیاری، جایگاه معنوی و والای فعالیت‌های تولیدی را آشکار بیان داشته است. این روایات را می‌توان در دودسته جای داد:
دسته نخست روایاتی که به‌طور مستقیم به تشویق تولید، به‌ویژه تولید کالاهای اساسی همچون محصولات کشاورزی پرداخته و بابیان پاداش‌های زیاد، به آن رنگ عبادی زده است. برای نمونه پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: هر مسلمانی که درختی بنشاند یا زراعتی کشت نماید و انسانی یا پرنده‌ای یا چارپایانی از آن استفاده کند، برایش صدقه(پاداش) دارد.
دسته دوم، مجموعه احادیثی که بر کار به‌عنوان عامل کسب روزی حلال و بی‌نیازی از دیگران، تأکید دارد. ارزش و جایگاهی که در این روایات برای کار و تلاش اقتصادی، بیان‌شده، شایان توجه است. کار در ردیف جهاد درراه خدا، زمینه‌ساز آمرزش و محبت الهی و از بالاترین عبادات به شمار رفته کار،کلید در بهشت است، چنانکه پیامبر (ص) فرمود: هر که از دسترنج حلال خویش بخورد، درهای بهشت برایش گشوده شود تا از هر یک که می‌خواهد درآید.
اثر ارزش‌های اخلاقی که می‌توان از آن به قدرت اخلاقی تعبیر کرد، یک تعبیر کلی است برای مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و رفتارها که هم در توصیه‌ها و سفارش‌های معصومین (ع) از اهمیت خاصی برخوردار است و هم در سیره عملی آن بزرگواران دارای جایگاه ویژه‌ای است. شاید به این دلیل که ماهیت و نوع این قدرت و نیز میزان نفوذی که با استفاده از این قدرت به دست می‌آید، باقدرت مادی دیگر متفاوت است؛ چراکه با استفاده از قدرت اخلاقی می‌توان در دل‌ها و جان‌های افراد نفوذ کرده و طوری آن‌ها را تحت تأثیر قرارداد که از روی میل و رغبت و مشتاقانه اعمال و رفتار خود را طبق ملاک‌ها و معیارهای موردنظر تغییر دهند.
آنچه اسلام برای ایجاد جامعه‌ای مقاوم، انجام می‌دهد، بعد روحی و بلندمدت بخشیدن به منافع است. انسان باید منافع این دنیای خود را که کوتاه‌مدت و زودگذر است، همراه با منافع اخروی که دائمی و جاودانگی است، ملاحظه و هماهنگ سازد. درحالی‌که نفع این دنیا ممکن است جنبه شخصی داشته باشد، اما منافع اخروی محقق نخواهد شد، مگر اینکه تعهدات یک نفر نسبت به دیگران به عمل آید. ازاین‌رو عقیده به حسابرسی در منظر قادر و عالم مطلق می‌تواند، در جهت‌دهی رفاه شخصی به‌سوی رفاه اجتماعی، نقش مهمی داشته باشد.
انفاق و صدقه نیز از ارزش‌های اسلامی‌اند که نقطه مقابل ثروت‌اندوزی می‌باشند. همچنین در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده‌ای به شمار می‌آید. از سوی دیگر، مؤسسه‌های مالی، هم چون صندوق قرض‌الحسنه، در رونق اقتصادی مؤثرند. مسلمانان می‌توانند با تشکیل صندوق قرض‌الحسنه، کار آیی اقتصادی جامعه اسلامی را افزایش دهند. بنابراین اگر در آموزش‌ها و تربیت‌های دوران کودکی و جوانی، تقویت این باور موردتوجه قرار گیرد، تأثیر به سزایی بر تحقق اقتصاد مقاومتی دارد. بنابراین تقویت زیربنای فرهنگی جامعه اساس و پایه این راه کار می باشد.
2. ایجاد اشتغال
اصولی‌ترین کار برای تأمین عدالت و ریشه‌کن نمودن فقر و محرومیت در جامعه و همچنین ایجاد اقتصادی مقاوم، فراهم نمودن امکان اشتغال به کار برای همه افراد است و به همین دلیل دولت اسلامی موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون برای همه افراد امکان اشتغال کامل به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید.
سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال یکی از روش‌های موفق که در اسلام به آن سفارش شده است. امام صادق (ع) می‌فرماید: از پیامبر اکرم (ص) پرسیده شد: چه مالی بهتر است؟ فرمود: زرعی که صاحبش آن را بکارد و روز جمع‌آوری و برداشت، حق و زکات آن را ادا کند. بار دیگر پرسیده شد: بعد از زراعت چه مالی بهتر است؟فرمود: شبانی که به دنبال گوسفندان خود، برای تعلیف درجاهای مناسب حرکت، و نماز را اقامه و زکات را ادا کند. روایات فراوان دیگری نیز درباره نکوهش راکد گذاشتن مال و ثروت و تشویق مردم به سرمایه‌گذاری در امور تولیدی و تجاری از پیشوایان معصوم (ع) واردشده است تا جایی که امام علی(ع) در سخنی می‌فرماید: کسی که آب‌وخاک در اختیار داشته باشد ولی {با عدم استفاده از آن دو} فقیر بماند، خداوند او را از رحمت خود دور ساخته است. این روایت به‌روشنی ضرورت سرمایه‌گذاری در امر کشاورزی و استفاده بهینه از منابع آب‌وخاک را در جهت رفع نیازهای فردی و اجتماعی یادآور شده است؛ به‌طوری‌که اگر فردی در این امر کوتاهی کرده، فقیر بماند، خودش مقصر است و رحمت الهی نیز شامل حال او نمی‌شود. بر اساس آموزه‌های دینی حکومت وظیفه دارد که برای اقشار محروم جامعه امکان اشتغال و کار را فراهم نماید. در اصل 29 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به این موضوع توجه شده و آمده است: هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون، برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید. نتیجه این سیاست هم رونق بخشیدن به فعالیت‌های اقتصادی است و هم جوانان جذب بازار کار می‌شوند. ازاین‌رو امام صادق «ع» می‌فرمایند: آدمى پس از خود چیزى بر جاى نمىگذارد که براى او سختتر از مال صامت (بیکار) باشد. (راوى حدیث) مىگوید: پرسیدم، یعنى چگونه مالى؟ فرمود: «مالى که درون دیوار و باغ و خانه پنهان مىکند (و به کسى نمىدهد و به کارى نمىزند).
از دیدگاه اسلام اصل اولیه این است که هر فردی از طریق کار و فعالیت مفید، نیازهای معیشتی خود را تأمین نماید. قرآن کریم با ارائه یک مثال جالب درباره ارزش تلاش آزادانه و اختیاری فرد و ابتکار عمل او در تأمین نیازهای خود و دیگران و تفاوت آن با افراد مسلوب الاختیار می‌فرماید: خدا مثلی زده (بشنوید): آیا بنده مملوکی که قادر بر هیچ‌چیز (حتی بر نفس خود) نیست با مردی آزاد که ما به او رزقی نیکو (و مال حلال بسیار) عطا کردیم که پنهان و آشکار هر چه خواهد از آن انفاق می‌کند، این دو یکسان‌اند؟ (هرگز یکسان نیستند. مثل بت و خدا و بت‌پرست و خداپرست بدین مثال ماند). ستایش مخصوص خداست ولیکن اکثر مردم آگاه نیستند. چنانکه در نقطه مقابل، چنین آزادی عملی را برای افراد سفیه مجاز نمی‌شمارد و دستور می‌دهد که مدیریت اموال آنان بر عهده اولیای آن‌ها قرار داده شود تا با به کار انداختن آن، درآمد لازم جهت تأمین معاش آن‌ها را فراهم نمایند. و لا تؤتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما و ارزقوهم فیها و اکسوهم و قولوا لهم قولا معروفا(نساء، 5). بازار نهادی است که افراد، به‌منظور امرارمعاش خود در درون آن به فعالیت می‌پردازند. دست آورد تلاش فرد در بازار از طرفی به کمیت و کیفیت کار او و از طرف دیگر به چارچوب نهادی و ساختار بازار بستگی دارد که خارج از اراده او تعیین‌شده است. بنابراین وجود شرایط مساعد، شرط اساسی تأمین نیازهای معیشتی افراد از طریق بازار خواهد بود.
دیدگاه اسلام و اندیشه‌ی اقتصاد اسلام در مورد توانمندسازی نه‌تنها مثبت، بلکه به‌مثابه‌ی آرمانی است که همواره در جان‌ودل اولیا و پیروان این مکتب ریشه داشته و دارد. تا جایی که همه‌ی پیامبران الهی به عنوان نماد اجتماعی و اجرائی علاوه بر مأموریت داشتن برای حیات اخروی مردم، مأمور به آبادانی و هدایت و اصلاح حیات دنیوی آن‌ها نیز بوده‌اند، ایجاد موانع ساختگی در طول تاریخ، تنها باعث عقیم ماندن آرمان رسیدن به وحدت بشر و افزایش رفاه همگانی بوده است. البته در طول تاریخ متحجرانی بوده‌اند که عوامانه فکر کرده‌اند که مسائل زندگی مادی را از جنبه‌های اخروی جدا دانسته و برای هر یک مرز و قلمروی خاصی قرار داده‌اند اما اسلام به‌عنوان یک دین جامع و کامل، خوشبختی دنیا و آخرت انسان را به‌طور هم‌زمان موردتوجه قرار داده و دنیا را مزرعه‌ی آخرت معرفی کرده است. طبق این مبنا هر رفتار اقتصادی مفید که در حوزه‌ی ارزش‌های اسلامی مجاز باشد و مصالح جامعه را در نظر بگیرد، از دیدگاه اسلام موردتوجه و تمجید قرار می‌گیرد.
از آیه 34 سوره ابراهیم (ع) می‌توان چنین برداشت کرد که از دیدگاه قرآن، در زمین آنچه موردنیاز انسان برای ادامه‌ی زندگی لازم است، مهیاست اما این امر به معنای آن نیست که تمامی نیازمندی‌های انسانی به‌صورت بالفعل و بدون کار و تلاش در اختیار اوست بلکه بدین معناست که انسان باید با داشتن روحیه‌ی امید و نشاط همراه با ابتکار و خلاقیت، تلاش کند رزق و روزی خویش را از منابع طبیعت به دست آورد و تغییرات لازم را برای استفاده بهینه به عمل آورد. در اسلام بر کار و تلاش برای ایجاد تغییر در زندگی تأکید شده است. دولت این وظیفه را به دو صورت انجام می‌دهد یا خود با تأسیس واحدهای اقتصادی، امکان شرکت مردم در فعالیت‌های اقتصادی را فراهم می‌سازد و یا اینکه با تهیه سرمایه و امکانات مالی برای سرمایه‌گذاران، این نقش را ایفاء می‌کند.
3. ایجاد زمینه های مشارکتی
در بعضی مواقع مردم با همکاری دولت سبب مقاوم‌سازی اقتصاد می شوند. ساماندهی بخش اقتصادی در اسلام درعین‌حالی که از منظر سیاست‌گذاری و نظارت کلان از نوعی مدیریت متمرکز بی‌نصیب نیست، در ناحیه تجهیز و تخصیص منابع عمدتاً مبتنی بر رویکرد منطقه‌ای و محلی است. تأکید بر نقش خانواده و همچنین تأکید بر اولویت حتمی تخصیص زکات مال و زکات فطره هر منطقه‌ای به نیازمندان همان منطقه و تقدم نیازهای منطقه‌ای در تخصیص سایر درامدهای عمومی، همچنین برتری انفاق و وقف برای نزدیکان نسبی، سببی و مکانی (همسایگان) نسبت به سایر نیازمندان و تأکید بر اهدای چهره به چهره و مستقیم کمک‌های مالی و محوریت مساجد در شناسایی، تأمین و حتی گاهی اسکان موقت نیازمندان، از نشانه‌های بارز وجود مدیریت مشارکتی در اقتصاد مقاومتی است.
بنابراین مقاوم‌سازی اقتصاد در اسلام، مشارکت محور و یک حرکت و اقدام همگانی و نه صرفاً سازمانی است. بر این اساس مقاوم‌سازی اقتصاد در تفکر و اندیشه اسلامی صرفاً بر عهده دولت نیست.
منابع:
احمدی فر، مصطفی، دوفصلنامه تخصصی پژوهش های میان رشته ای قرآن کریم، ش4، 1390.
ایروانی، جواد، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، چاپ اول، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، 1384.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج3، دار الکتب الإسلامیة - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
صادقیان، احمد، قرآن و بهداشت روان، چاپ اول، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1386.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج13، باب استحباب الغرس و شراء العقار و کراهة بیعه.
جامع أحادیث الشیعة (للبروجردی) ج22، باب استحباب اتخاذ الحرفة و العمل بالید و الأکل و الإنفاق من کدها.
شفیعی، عباس و خدمتی، ابوطالب، رفتار سازمانی با رویکرد اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385.
زنجانی، عمید، مبانی فقهی کلیات قانون اساسی، جهاد دانشگاهی، 1362،
حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد (ط - الحدیثة)، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، چاپ: اول، 1413 ق.
خلیلیان، محمد جمال، شاخص های توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1384.
شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج17، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، چاپ: اول، 1409 ق.
غفاری، هادی، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، 1390.
حسینی، سید رضا، پایان نامه: نقد وبررسی الگوهای تامین اجتماعی و ارائه الگوی سازگار با نگرش اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، بهار 1392.
امید ایزانلو
دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
323/702/عَ