به گزارش خبرنگار سرویس جامعه و تمدن اسلامی، پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی،عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در سلسله نشست های معرفت زایی ویژه روان شناسان و مشاوران با عنوان« نسیم معرفت» که در مرکز امور بانوان و خانواده برگزار شد، به بررسی مناسبات فقه،اخلاق و تربیت پرداخت. وی درادامه بیان کرد: یک پرسش معمول در ذهن مشاوران خانواده وجود دارد که رابطه فقه با اخلاق و تربیت در حوزه خانواده چیست؛ اما در واقع، این پرسش دقیقی نیست.
مناسبات فقه، اخلاق و تربیت
وی در ادامه به صورت بندی پرسش یادشده پرداخت و اظهارکرد: یکی از این صُوَر پرسش یادشده آن است که بپرسیم: اعتقادات، اخلاقیات و احکام اسلام، چه نسبتی با هم دارند؟
زیرپرسش دوم آن است که علم فقه به عنوان متولی استنباط احکام، چه نسبتی با علم اخلاق اسلامی و مقوله ای به نام تربیت اسلامی دارد. پاسخ اجمالی به این پرسش آن است که: سه دستگاه علمی است که با هم مرتبط هستند؛ از طرفی علم فقه از مبانی علم اخلاق بهره می‌گیرد و از سویی علم اخلاق پس از بررسی خصایص و فضایل و رذایل درونی انسان، راهنمایی در حوزه رفتاری را به علم فقه می‌سپارد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد با طرح پرسش های دیگر مبنی بر اینکه بین علومی که به آنها علوم اسلامی گفته می شود وعلم فقه و اخلاق و علوم تربیتی که شاخه ای از علوم انسانی است، چه نسبتی وجود دارد یا در علمی مثل علم فقه، آیا دغدغه های اخلاقی و تربیتی هم وجود دارد یانه، گفت: علمی که بیشتر با آن سرو کار داریم که حوزه دخالت اجتماعی آن وسیع است فقه است و آن دو حوزه دیگر که جذابیت دارد اخلاق و تربیت است.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد با بیان اینکه همه مشاوران و درمانگران روانشناسی، تجربه احساس یک نوع تضاد و تناقض بین برخی از آموزه های دینی و بخشی از تحلیل های روانشناسی در حوزه درمان و مشاوره را داشته اند، افزود: مشاوران متدین، همزمان هم دغدغه عملی و هم تأملات و پرسشهای نظری در این حوزه دارند.
وی بیان داشت: دغدغه عملی و شخصی نظری آنان این پرسش است که آیا کاری که من انجام می دهم با ایمان و وظیفه مؤمنانه من تضاد ندارد؟ و دغدعه نظری ایشان آن است که آیا با این که علم فقه داعیه دار کشف بایسته‌های رفتاری بر اساس دیدگاه اسلام است، در زمینه‌های مشاوره یافته های بشری وجود دارد که در حوزه دین وجود ندارد؟
حجت الاسلام الهی خراسانی با بیان اینکه ما نمی توانیم بدون پشتوانه معرفتی و علمی، دغدغه های شخصی را برطرف کنیم، اظهارکرد: در واقع علم فقه و اخلاق و تربیت اسلامی با یکدیگر در ارتباط هستند، اگر کسی ادعا کند که حوزه مسائل علوم روانشناسی و تربیتی اساساً در مقوله دین نمی گنجد، قابل پذیرش نیست.
برخی می گویند بله این مسائل در دین و معارف اسلامی وجود دارد اما در علم فقه و مانند آن قابل طرح نیست، چرا که حوزه علوم انسانی با علوم اسلامی متفاوت است. این درحالی است که راه دستیابی به معارف اسلامی چیزی جز همین علوم اسلامی نیست.
اگر کسی بخواهد دغدغه شخصی خود را برطرف کند نخستین سوال این است که تکلیف شخصی خود را از چه کسی بپرسد، و وقتی پرسش های اول و دوم با هم گره خورده اند، نمی توانیم از پرسشهای علمی و معرفتی فرار کنیم. افرادی که دغدغه علمی یا دینی دارند مجبورند به این پرسشها پاسخ بدهند.
وی با بیان اینکه کسانی که پرسش های اول و دوم را مطرح می کنند، در واقع مرجعیت دین را پذیرفته اند و تقسیم کار قبلا انجام شده است، اظهارکرد: حوزه احکام، اعتقادات و اخلاقیات با هم گره خورده اند واز طرفی معارف اسلامی که در این حوزه ها ورود پیدا می کنند نیز با هم متصل و وابسته هستند.
حجت الاسلام الهی خراسانی با بیان اینکه احکام، اعتقادات و اخلاقیات سه حوزه از معارف هستند که در عین اینکه شبیه زوایای یک مثلث با هم در ارتباطند، اما اهداف آنها از یکدیگر متمایز است، تصریح کرد: اعتقادات اسلامی می خواهد انسان را در حوزه شناختی تربیت کند، اما معارف اخلاقی اسلامی در تربیت بُعد عاطفی فعالتر است و احکام در حوزه تربیت رفتاری اعم از فردی و اجتماعی فعالتر است.
ارتباط علم کلام، علم اخلاق و مقوله تربیت
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد ادامه داد: برای سازگاری رفتارها و توصیه‌های مشاوره‌های از تغییر بینش و نگرش، بایستی به سراغ اعتقادات اسلامی استنباط شده در علم کلام رفت. چرا که علم کلام استنباط اعتقادات است و می خواهد معارف ناظر به تربیت شناختی انسان را کشف کند.
وی به عنوان نمونه بیان داشت: گاهی می خواهند مراجعان را دعوت کنند تا بر یک منبع لایزال تکیه و امید امید داشته باشند، اما به این افراد گفته می شود که شما فقط به خدا تکیه کنید و روانشناسی و پزشکی نمی تواند هیچ کاری برای شما انجام بدهد (!). این درحالی است که بریدن از اسباب طبیعی، خلاف اعتقادات اسلامی است و خدا در عرض اسباب طبیعی نیست تا به جای آنها، به خدا رو بیاوریم. در این وضعیت نباید از اسباب کناره گیری کرد و فقط اینگونه دلخوش بود که فقط ادعا شود که من از خدا خواسته ام در حالی که خداوند اسباب را گذاشته و آنها بر شما تأثیر می گذارند.
وی با بیان اینکه اغلب متخصصان علوم تربیتی در حوزه علم کلام تخصص ندارند، اظهارکرد: همان طور که درست نیست یک روحانی، بر مسند پزشکی تکیه بزند، متخصص علوم تربیتی هم نمی تواند در حوزه تخصص کلام اسلامی، ورود موفقی داشته باشد.
وی ادامه داد: اگر متخصصان علوم تربیتی می خواهند از توصیه‌های هستی شناختی استفاده کنند باید مطمئن باشند که از فیلترهای موجه علم کلام عبور کرده باشد.
عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی درادامه با اشاره به نمونه ای دیگر درباره ارتباط علم اخلاق و مشاوره تربیتی گفت: گاهی برای تحریک هیجان و ایجاد تحرک در مراجع، گفته می شود: شما که مثلاً سی ساله هستید ببینید فلانی و دیگر افرادی که در سن شما هستند به کجا رسیده اند؟ آنها درآمد دارند و شما فاقد این امر هستید، تشکیل خانواده داده اند و شما در این مسیر چه کار کرده اید؟! در این وضعیت با طرح این پرسشها می خواهند به فرد انگیزه داده شود و حس رقابت ناشی از حبّ ذات در او ایجاد شود. این شرایط حس رقابت سالم ایجاد می شود یا منفی؟ نتیجه این امر ارتقای خود فرد است یا تنزل دادن دیگران.
حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی ادامه داد: در واقع هر حس رقابت جویی مثبت نیست و این حس باید پیشرفت را در خود فرد ایجاد کند نه اینکه سبب کینه ورزی نسبت به فرد مقابل او بشود.
وی با اشاره به مثال های دیگر در مناسبات اجتماعی درباره تبیین رفتارها گفت: رقابت تاجر برای کسب تجارت و شرکت در مزایده و مناقصه حسد است یا غبطه، اگر بخواهید رقیب را بیرون کنید حسادت است یا غبطه؟و یا فردی که مشکلات زندگی بر او غلبه شده است و می خواهید به او امید بدهید می گویید که شما داشته های خود را نگاه کن که خداوند چه چیزهایی به تو داده است.
حجت الاسلام الهی خراسانی بابیان اینکه آیا در اخلاق اسلامی اگر به دنبال نداشته ها بروید مذموم است؟و اگر کسی نداشته های خود را فهرست کند و برای رسیدن به آنها برنامه ریزی داشته باشد این کار با رضایت خداوند همراه نمی شود.
عدم ناهماهنگی تعریف واژه ها در عرف و دین
وی با بیان اینکه در عرف متدینین تعریف واژه هایی مانند حسد، غبطه، کبر و غرور روشن نیست و در این زمینه اشتباهاتی صورت می گیرد، اظهارکرد: توصیف ما از فردی که از هفت صبح تا هفت شب به بازار می رود و مشغول کار است این است که دنیا دوست و پول پرست است! در حالی که در اسلام اینچنین برداشتی نمی شود چرا که ائمه اطهار(ع) گفته اند صبح زود برای برای معاش از منزل خارج شوید و از طرفی آنان کسانی را که برای معاش خود همه شبانه روز را وقت می گذارند و فقط فرصتی برای انجام واجبات می گذارند تحسین می کنند و ما آنها را سرزنش می کنیم.
عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی درادامه با اشاره به دیگر نمونه ها برای تبیین رفتارهایی که در عرف و دین با یکدیگر تضاد دارند، گفت: ما اخلاقیات دین را بیشتر حدس می زنیم و آنها را از عرفیات شخصی و جامعه می گیری،م بدون اینکه به کتاب های علمی در این زمینه رجوع داشته باشیم.
وی با بیان اینکه ما نمی توانیم برای رفتارهای شخصی پاسخ های فردی پیدا کنیم و باید از علوم اسلامی پاسخ داده شود و دسترسی به منابع داشته باشیم، اظهار کرد: در واقع ما بخشی ازعلم فقه که احکام الزامی را بیان کرده است دیده ایم اما احکام غیر الزامی دیده نشده اند و درباره علم فقه در حوزه احکام در جامعه و مقدار بیان شده تفاوت وجود دارد چرا که دستگاه فقه اسلامی همه چیز را طیفی می بیند.
گسست بین جامعه علمی
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد با اشاره به این مطلب که مرزهای پیچیده ای در فقه و احکام وجود دارد، تصریح کرد: به همین دلیل رفتار اخلاقی وجود ندارد که خارج از محدوده اخلاق قرار بگیرد.
حجت الاسلام الهی خراسانی یکی از مهمترین مشکلات را در شرایط حاضر گسست بین جامعه علمی دانست و گفت: آنها به یافته های علم فقه و ما به یافته های علم روانشناسی دسترسی نداریم واز طرفی هر چیزی که مغایر با جنبه اخلاقی باشد فقهی نیست چرا که در فقه قاعده وجود دارد و انگیزه های اخلاقی در ضمان حقوقی موثر است.
سالم سازی اخلاق دینی در گروتکنیک های تربیتی است
وی درادامه با طرح این پرسش که اگر دین نیامده که رفتارهایی را به ما پیشنهاد بدهد که ضامن اخلاق بشر شود، پس چه کاری می خواهد انجام بدهد؟! اظهارکرد: اگر دین فقط برای حفظ منافع آمده باشد، فاقد نگاه تربیتی است و اگر به عنوان ابزار منفعتی دیده شود، فایده چندانی ندارد.
عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی با اشاره به این مطلب که بین علم فقه و علوم انسانی ارتباط وجود دارد، گفت: مشاور در این حوزه ها می تواند خود را درمانگر ی بداند که دغدغه اصلی او سالم سازی و رشد دادن است و اشتباه از آنجا ناشی می شود که رشد را در مسیر غیر متعال ببیند، چرا که سالم سازی اخلاق دینی در گرو همین تکنیک های تربیتی است.
هندسه معارف اسلامی با اهداف تربیتی توجیه پذیر است
وی درادامه با طرح این پرسش که آیا درعلم فقه امر اخلاقی مورد توجه قرارمی گیرد، گفت: حضور امراخلاقی در علم فقه پر رنگ است و همه آمیزه های دینی نگاه تربیتی دارند و از طرفی هندسه معارف اسلامی با اهداف تربیتی توجیه پذیر است که اگر این اهداف تربیتی برداشته شوند در فهم گزاره های دینی با مشکل مواجه می شویم.934
تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان