به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل ،.سنت مطالعات امنیتی در علوم اسلامی، سنتی است که به اندازه تاریخ اسلام قدمت دارد، زیرا پیدایش اسلام مباحث درازدامن امنیتی را با خود به همراه داشت، چه سه سال اول دعوت حضرت ختمی مرتبت (ص) که دعوت مخفی بود و چه بعد از آن که توأم با رنج و زحمات ودفاع بود. نجف لک زایی در مقاله ای با محوریت موضوع «گونه شناسی امنیت پژوهی در علوم اسلامی»، در صدد است تا به این پرسش پاسخ دهد که امنیتپژوهی در علوم اسلامی از چه گونه هایی برخوردار است؟ در این مقاله، برای نخستین بار از فلسفه علم امنیت در علوم اسلامی سخن رفته است. در ادامه گزارشی از این مقاله تقدیم می گردد.
نگارنده با بهره گیری از رهیافتهای رایج در فلسفه علم به پرسش مذکور پاسخ داده است؛ یعنی با نگاهی پسینی گونه شناسی مطالعات امنیت در قالب رویکردهای دانشی در ده شاخه بررسی و به سرانجام رسیده است. در دیدگاه نگارنده، برخی از ویژگیهای امنیت پژوهی در علوم اسلامی از این قرار است: جامعیت و فراگیری نسبی نسبت به ساحات، سطوح، موضوعات و قلمروهای امنیت، جامعیت و فراگیری نسبی نسبت به تهدیدات، امنیت سخت و نرم و جامعیت و فراگیری نسبی نسبت به کارگزاران امنیت و تهدید.
هدف نگارنده، در این مقاله، بنا بر اذعان وی، این است که با استفاده از رویکردهای رایج در فلسفه علم، گونه های امنیت پژوهی در علوم اسلامی را بررسی کرده و رویکردهای دانشی آن را روشن سازد. نگارنده معتقد است تا آن جا که وی تفحص کرده، مقاله اش اولین نوشته در موضوع مورد بحث است و از این حیث درآمدی است بر تأسیس رشته مطالعات اسلامی امنیت به شکل ریشه دار و جامع و منسجم.
نگارنده در ابتدا، برای مشخص کردن چارچوب نظری و مفهومی موضوع مورد بحث خویش به بحث در مورد «فلسفه مضاف» پرداخته و آورده است که فلسفه مضاف دو نوع است: فلسفه مضاف به علوم و معارف و فلسفه مضاف به امور و پدیده ها. منظور ما از فلسفه امنیت کدام است؛ علم امنیت یا پدیده امنیت یا هر دو. وقتی ما پیرامون فلسفه امنیت بحث میکنیم ، به طور کلی شامل دو زیرمجموعه است: فلسفه علم امنیت یا علوم امنیتی و فلسفه پدیده امنیت یا پدیده های امنیتی .به عقیده نگارنده، در ایران فلسفه امنیت بحثی جدید است و تا کنون فقط در یک مقاله این اصطلاح به کار رفته است.
در ادامه، نگارنده بر اساس آنچه در فلسفه هر علمی مطرح است، برخی از مسائل فلسفه علم امنیت را نیز از این قرار میداند:
1. شناخت هندسه، قلمرو و ساختار دانش امنیت و بیان مهمترین مسائل آن؛
2. تحلیل معنایی و مفهومی مفاهیم کلیدی دانش امنیت؛
3. شناخت مباحث معرفتشناختی دانش امنیت مانند چگونگی توجیه و اثبات گزارهها و بیان سرشت واقعنمایانه یا ابزارانگارانه آنها؛
4. شناخت روششناسی و کشف رویکردها و رهیافتهای دانش امنیت؛
5. شناخت پیشفرضها و مبادی علمی و غیر علمی
6. شناخت کارکردها و پیامدهای فردی و اجتماعی دانش امنیت.
7. مطالعه تطبیقی گرایشها و مکاتب مختلف و بررسی مناسبات دانش امنیت باعلوم و رشتههای علمی همگون و مرتبط
8.آسیب شناسی و کشف بایستههای دانشهای امنیتی.
نگارنده در این مقاله، از منظر فلسفه علم امنیت به شناسایی گونه های اصلی امنیت پژوهی درعلوم اسلامی پرداخته است. نگارنده معتقد است که این گونه شناسی به ما کمک می کند در بحث مکتب امنیتی اسلام هر مسئله ای را در جای خود قرار دهیم؛ به عنوان مثال، پژوهشگری که امنیت از دیدگاه علمای مسلمان را مطالعه میکند با موارد بسیار زیادی از مباحث امنیت مواجه میشود؛ از این رو، باید بداند که متفکر مورد نظر، بحث را از چه زاویه ای مطرح میکند. اگر طرح بحث از زاویه فلسفی یا کلامی باشد، برای امروز قابل استفاده است، ولی اگر از زاویه فقهی باشد، مباحث در فقه ، قابل تغییر است خصوصاً در مسائل سیاسی، مثلاً تقیه امر زمان مند، مکانمند و تابع شرایط است. همچنین، در تعریف امنیت هر کدام از گونه ها، امنیت را از منظر خود تعریف می کنند. در مورد سنت، سابقه و جایگاه امنیت در علوم اسلامی با سابقه غنی و قوی روبه رو هستیم. در فرهنگ اسلامی، اگر بخواهیم از امنیت درک معتبری داشته باشیم، لازم است امنیت را از همه منظرها مطالعه کنیم.
نگارنده در ادامه به بیان چارچوب کلی رویکردهای دانشی امنیت پژوهی در علوم اسلامی پرداخته و معتقد است نتیجه تحقیقات و مطالعاتش در این زمینه نشان دهنده این امر است که پیشینه مطالعات امنیتی در علوم اسلامی بسیار متنوع و عمیق است، به گونه ای که میتوانیم بگوییم دارای شاخه ها و گرایش های متعددی است؛ از نظر نگارنده مهمترین این شاخه ها و گرایش ها عبارتند از:
1. مطالعات امنیتی فلسفی: ردپای این سنت مطالعاتی در مباحث فلاسفهای چون فارابی، ابن سینا، ابن عامری، شیخ اشراق، خواجه نصیرالدین طوسی، صدرالمتألهین، علامه طباطبایی، امام خمینی وعلامه جوادی آملی قابل ردیابی است.
2. مطالعات امنیتی کلامی: ردپای این سنت مطالعاتی در مباحث متکلمانی چون شیخ مفید، خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، شهید مطهری و امام خمینی قابل ردیابی است.
3. مطالعات امنیتی اخلاقی: این سنت مطالعاتی توسط علمای اخلاق تعقیب شده است. بررسی آثار اخلاقی دانشمندانی چون ابن مسکویه، غزالی، نراقی و امام خمینی مؤیّد این ادعاست.
4. مطالعات امنیتی قرآنی: منظور آثاری است که توسط مفسران بزرگ قرآن پدید آمده و آیات امنیتی مورد تفسیر و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. المنار، المنیر، التحریر و التنویر، پیام قرآن، تفسیر راهنما، فرهنگ قرآن، دائره المعارف قرآن، المیزان و تفسیرتسنیم نمونه هایی برای مطالعات تفسیری است.
5. مطالعات امنیتی حدیثی: منظور آثاری است که توسط عالمان حدیث پدید آمده و واجد روایات امنیتی است. الکافی و بحارالانوار نمونهای برای مطالعات حدیثی است.
6. مطالعات امنیتی در تاریخ و سیره معصومین: رد پای این سنت مطالعاتی در آثار مورخان بزرگ مسلمان قابل ردیابی است. این آثار با تحلیل رفتار و سیره امنیتی حضرت محمد (ص)، ائمه معصومین )ع( و خلفا دربردارندة مباحث مهمی هستند؛ برای نمونه می توان به مواردی چون الارشاد شیخ مفید، تاریخ مسعودی، تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی و مقدمه ابن خلدون اشاره کرد.
7. مطالعات امنیتی در سیاستنامه ها: این سنت متاخر از سنتهای پیشین پدید آمده و عمدتاً حاوی رویکردهای تجربی است؛ سیاستنامه خواجه نظام الملک طوسی و روضة الانوارمحقق سبزواری از نمونههای قابل توجه در این سنت است.
8. مطالعات امنیتی عرفانی: منظور آثاری است که توسط عرفا پدید آمده است. از سنت عرفانی با نمونههایی چون منطق الطیر عطار، التدبیرات الألهیه فی اصلاح المملکة الأنسانیه ابن عربی، مثنوی مولانا، آثار سنایی و امام خمینی میتوان یاد کرد.
9. مطالعات امنیتی ادبی: منظور آثاری است که توسط ادبا پدید آمده است. از سنت ادبی با نمونههایی چون شاهنامه فردوسی، کلیله و دمنه، آثار سعدی، عبید زاکانی و... میتوان یاد کرد.
10. مطالعات امنیتی فقهی : این شاخه از مطالعات امنیتی توسط فقهای مسلمان، اعم از شیعه و سنی، پایهریزی و شکوفا شده است؛ قواعد االاحکام، جامع المقاصد، جواهر الکلام و تحریرالوسیله از زمره این آثار است
به اعتقاد نگارنده، در هر سنت مطالعاتی، از منظر روششناختی، دو پرسش اصلی وجود دارد: یکی این که عالمان هر یک از سنتهای مطالعاتی در تولید مکتب یا دیدگاه امنیتی خود از چه روش یا روشهایی استفاده کردهاند؟ و پرسش دوم این که برای فهم نظریهها یا نظراتی که از سوی دانشمندان مسلمان در حوزه مباحث امنیتی تولید شده از چه روش یا روشهایی بهره ببریم؟ در این مقاله، به تفکیک، به هر دو پرسش پاسخ داده شده است.
نگارنده در ادامه به بررسی روششناسی رویکردهای دانشی امنیت پژوهی در علوم اسلامی پرداخته که گزارشی از آن در ذیل خواهد آمد:
1. روش شناسی مطالعات امنیتی فلسفی
در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی، فلسفی، عقلی، قیاسی، برهانی، لمی )از علت به معلول(، انی )از معلول به علت( با بهرهگیری از دستگاه روششناختی منطق و نیز مبانی فلسفی از قبیل اصالت وجود ، تشکیک ، حرکت جوهری و نظریه ادراکات اعتباری بر مبنای حکمت متعالیه )در مشاء و اشراق بر اساس مبانی متناسب با آنها( است.
در این سنت مطالعاتی از دو تیپ روش فهم ما میتوانیم استفاده کنیم. یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی. علل اربعه، تحلیل گفتمان به عنوان تکنیک تحلیل، تحلیل محتوا، تفسیر ماتن بر اساس برخی از نحله های هرمنوتیکی، تئوری بحران، نظریه اسکینر، تطبیقی / مقایسهای، تبیینی، تحلیلی، هنجاری، انتقادی و توصیفی از روشهای فهم مشترک است، در حالی که روشهایی چون نظریه ادراکات اعتباری و الگوی سه گانه حقیقت یا چرایی، ماهیات یا چیستی و واقعیات یاچگونگی از روشهای فهم اختصاصی است.« امنیت به مثابه فضیلت» خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است که در آثار فیلسوفان مسلمان از فارابی تا امام خمینی تبیین شده است. نظام سیاسی فضیلتمحور، امت و مردم فضیلتگرا، آرا و دین فاضله و ریاست فاضله ضامن تحقق چنین امنیتی است.
2.روش شناسی مطالعات امنیتی کلامی: در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی، عقلی و نقلی و یا یکی از این دو، بر حسب نوع مکتب کلامی، خواهد بود . در این سنت مطالعاتی نیز از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی؛ فهم در چارچوب پارادایم امامت و خلافت از روشهای فهم اختصاصی است. «امنیت به مثابه دیانت» و تقید به مذهب، خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است که در آثار متکلمان مسلمان از شیخ مفید تا کنون تبیین شده است. نظام سیاسی ولایتمحور یا خلافتمحور، ضامن تحقق چنین امنیتی است.
3. روش شناسی مطالعات امنیتی عرفانی : در این سنت مطالعااتی، روش تولید دانش امنیتی، شهودی (مشاهده، مکاشفه و محاضره) است. در این سنت مطالعااتی از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی «امنیت به مثابه توحید» خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است که در آثار عارفان مسلمان از ابن عربی تا امام خمینی تبیین شده است. نظام سیاسی به رهبری انسان کامل ضامن تحقق چنین امنیتی است.
4. روش شناسی مطالعات امنیتی قرآنی: در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی، روشهای تفسیر قرآن از قبیل تفسیر ترتیبی، موضوعی، ساختاری، جامع و... با بهرهگیری از دستگاه روششناختی علم تفسیر و نیز مبانی تفسیری است. در این سنت مطالعااتی از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم ؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی «امنیت به مثابه ایمان و عدالت»خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است.
5. روش شناسی مطالعات امنیتی حدیثی: در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی، بهرهگیری از دانش رجال برای بررسی جهت صدور و استفاده از دانش درایه برای بررسی دلالت حدیث است. در این سنت مطالعاتی از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم ؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی ؛ عهدمالک اشتر، رساله حقوق امام سجاد و جنود عقل و جهل نمونههایی برای این رویکرد است.
6. روش شناسی مطالعات امنیتی فقهی: در این سنت مطالعاتی از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم؛ یکی روش فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی. استعاره قضاوت، وقف، مولاو عبد و تربیت از روشهای اختصاصی است. «امنیت به مثابه شریعت و عدالت»خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است که در آثار فقهای مسلمان از شیخ طوسی تا امام خمینی تبیین شده است. نظام سیاسی عدالتمحور، ضامن تحقق چنین امنیتی است.
7. روش شناسی مطالعات امنیتی اخلاقی: در این سنت مطالعاتی، هر مکتب اخلاقی روش خاص خود را دارد، ولی عمدتاً ذیل روش هنجاری قابل طبقهبندی هستند. در این سنت مطالعاتی از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی. «امنیت به مثابه فضیلت» خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است که در آثار علمای اخلاق از ابن مسکویه تا امام خمینی تبیین شده است.
8. روش شناسی مطالعات امنیتی با رویکرد تجربی/ سیاستنامهای: در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی تجربی، تحلیل و تبیین با تکیه بر شواهد تاریخی، استقرایی، توصیفی و مشاهدتی است. در این سنت مطالعاتی از دو نوع روش فهم میتوانیم استفاده کنیم؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی «امنیت به مثابه بقای دولت و حفظ قدرت» خروجی اصلی این سنت مطالعاتی است. که در آثار سیاستنامهنویسان مسلمان از خواجه نظام الملک طوسی تا محقق سبزواری تبیین شده است؛ سیاست نامه ، قابوس نامه، روضة الانوار عباسی و تحفه الملوک از نمونههای این سنت است.
9. روش شناسی مطالعات امنیتی با رویکرد تاریخ اسلام و سیره امنیتی معصومان (ع): در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی، نقلی، عقلی و تحلیلی، مبتنی بر فلسفه تاریخ هر مورخ است. در این سنت مطالعاتی از دو نوع روش فهم ما میتوانیم استفاده کنیم ؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنتهای مطالعاتی. نقد تاریخی از روشهای فهم اختصاصی است؛ صحیفه مدینه، ارشاد شیخ مفید، تاریخ طبری،تجارب الامم و مقدمه ابن خلدون، نمونههایی برای این سنت مطالعاتی هستند.
10. روش شناسی مطالعات امنیتی با رویکرد ادبی: در این سنت مطالعاتی، روش تولید دانش امنیتی، تخیل، استعاره، تشبیه و... است. در این سنت مطالعااتی از دو نوع روش فهم ما میتوانیم استفاده کنیم؛ یکی روشهای فهم اختصاصی و دوم روشهای فهم مشترک با دیگر سنت های مطالعاتی. در حالی که روشهایی چون نقد ادبی از روشهای فهم اختصاصی است؛ شاهنامه فردوسی، کلیله و دمنه، آثار سعدی ، عبید زاکانی (به ویژه اوصاف الاشراف) و نسیم شمال نمونههایی برای این سنت هستند.
نتیجه گیری
سؤال اصلی مقاله حاضر این بود که الگوهای امنیت پژوهی در علوم اسلامی چیست؟ نگارنده با بهره گیری از رهیافتهای رایج در فلسفه علم و با نگاهی پسینی به این پرسش پاسخ داد. دستاورد مقاله این بود که الگوهای اصلی امنیتپژوهی در علوم اسلامی در ده شاخه فلسفی، کلامی، فقهی، اخلاقی، عرفانی، قرآنی، حدیثی، سیاستنامهای، تاریخی و ادبی قابل ارائه است.
مطالعه و بررسی سابقه مطالعات امنیت در علوم اسلامی نشاندهنده عمق و گستره این سنت مطالعاتی است. همانطور که از مطالعه متن مقاله برمیآید، برخی از ویژگیهای امنیت پژوهی در علوم اسلامی از این قرار است: جامعیت و فراگیری نسبی نسبت به ساحت، سطوح، موضوعات و قلمروهای امنیت، جامعیت و فراگیری نسبی نسبت به تهدیدات و امنیت سخت و نرم و جامعیت و فراگیری نسبی نسبت به کارگزاران امنیت و تهدید. به عقیده نگارنده مقدمه و شرط لازم برای هر گونه تلاشی در زمینه تأسیس رشته مطالعات اسلامی امنیت، شناختن روشمند پیشینه امنیتپژوهی در علوم اسلامی است.
مقاله «گونه شناسی امنیت پژوهی در علوم اسلامی» نوشته نجف لکزایی است که در فصلنامه «مطالعات راهبردی»، سال هجدهم، شماره چهارم، در زمستان 94 انتشار یافته است.