به گزارش سرویس سیاست پایگاه تخصصی وسائل، به تصریح کتاب «مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله»؛ آنچه در تحقیق حاضر دنبال می‌شود، بازسازی تصویر تاریخی محافل گوناگون فقه امامی در ایران، به خصوص محافل پیرو مکتب متکلمان است که نقش آنان به فراموشی سپرده شده است؛ این محافل در مراکز فرهنگی گوناگون ایران به خصوص در ری و قزوین از نواحی مرکزی ایران و نیز در خراسان و طبرستان وجود داشته، شخصیت‌هایی موثر را به جهان فقه و اصول عرضه داشته است؛ در ادامه خلاصه‌ای از مقاله «مکتب فقهی متکلمان در ری و نواحی مرکزی ایران» تقدیم خوانندگان می‌شود.
در ری به طور مشخص یک خاندان پرنفوذ و شناخته به علم، نقش مهمی در گسترش تعالیم مکتب متکلمان ایفا نموده‌اند؛ به طوری که در دو نسل نخست این مکتب، یعنی طبقه شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی، رجال شناخته مکتب در ری، بیشتر وابستگان به خاندان «دوریستی» هستند؛ از جمله آنها ابوعبدالله دوریستی و محمدبن موسی دریستی را می‌توان نام برد.
نام دوریست در عهد شوشتری به صورت دَرَشت خوانده می‌شده و ظاهراً منطبق با طرشت، محله‌ای در غرب تهران کنونی است.
در حوزه ری، می‌توان از شخصیت‌های مهمی که هرچند در حوزه فقه و اصول اثر شناخته‌ای از خود برجای ننهاده‌اند، اما تحقیقات کلامی آنان، این مکتب را قوت بخشیده است، در شمار این شخصیت‌ها به خصوص می‌توان از زین‌الدین ابوالحسن علی بن محمد رازی و معین الدین ابوالمکارم سعدبن ابی طالب متکلم رازی نام برد.
ابوعبدالله دوریستی، محمد بن موسی دوریستی، ابوالنجم سمان، حسن بن اسحاق رازی، رشیدالدین رازی، عبدالجلیل بن عیسی رازی، کمال‌الدین مرتضی مرعشی، خواجه آبی، تاج‌الدین آبی، عبدالجلیل قزوینی لرازی، تاج‌الدین منتهی مرعشی، عبدالله بن جعفر دوریستی، اشرف‌الدین ابی، خاندان دعویدار قمی از جمله علما و فقهای مکتب متکلمان در ری و نواحی مرکزی ایران بوده‌اند.
مکتب فقهی متکلمان در قزوین
در عصر شیخ طوسی، از رجال متکلمان در حوزه قزوین، باید از ابولفرج مظفر بن علی بن حسین حمدانی، عالم کم شناخته و در عین حال مهم ایرانی یاد کرد که از شاگردان شیخ مفید بوده است.
قزوینی رازی از او به عنوان یکی از برجستگان امامیه و تعبیر «سفیرامام» را درباره ابوالفرج به کار برده است.
منتجب‌الدین آثاری با عناوین کتاب «الغیبه»، «السنة»، «الزاهر در اخبار»، «المنهاج» و «الفرائض را به وی نسبت داده که برخی از عناوین درباره موضوع کتاب ابهام دارد و دست‌کم عنوان اخیر دارای موضوعی فقهی است.
امیرکا بن ابی الجیم؛ محمدبن هادی حسنی، ناصرالدین حمدانی، سید عبدالله جعفری، طالب بن علی ابهری، نظام‌الدین حمدانی، محمدبن محمد حمدانی و بهاء‌الدین طالقانی از دیگر شخصیت‌های برجسته و فقهای قزوین در این دوره بودند.
مکتب فقهی متکلمان در خراسان
درباره نفوذ تعالیم مکتب متکلمان در محافل فقهی خراسان، می‌توان شواهدی یافت که نشان می‌دهد روند این نفوذ از همان عصر حیات شیخ مفید آغاز شده بود؛ به عنوان نمونه از مروجان این طرز فکر، باید به شخصیتی چون صائن‌الدین عبدالعزیز نیشابوری اشاره کرد که از فقهیان کلام‌گرا در نیمه نخست سده پنجم هجری در خراسان بوده است.
صائن نیشابوری که شخصیت او در منابع رجالی امامیه پوشیده مانده، از شخصیت‌های قابل مطالعه در تاریخ فقه استنباطی در حوزه خراسان است؛ این نکته کم‌‌اهمیت نیست که وی در نیشابور و در محیطی دور از بغداد، در زمانی به نوشتن کتابی در اصول فقه اقدام کرده که نخستین متون مفصل اصول فقه امامیه، یعنی الذریعه سید مرتضی و العده شیخ طوسی در همان اوان نوشته شده بود.
1.فتال نیشابوری
فتال نیشابوری از جمله عالمان امامیه است که اطلاعات مربوط به شخصیت علمی فتال، بیشتر از طریق راویان فتال و در خلال سلسله‌های اسانید بازتاب یافته است؛ علامه حلی که برخی اسانید روایی از فتال بدو رسیده، از وی به عنوان «فقیه» یاد کرده و افزون بر رجال ابن داوود حلی، در صفحه عنوان نسخه‌ای از روضه‌الواعظین، از سوی راوی کتاب از فتال، وی شیخی زاهد، متکلم و فقیه خوانده شده است.
آثار شناخته از فتال عبارتند از: التنویر فی معانی التفسیر، روضةالواعظین و بصیرة المتعظین است و ابن شهرآّشوب در موضعی از «المناقب»، از نوشته‌ای به عنوان «مونس الحزین» از فتال قطعه‌ای را نقل کرده است، بدون آن‌که در معالم العلماء و مقدمه المناقب از آن نامی آورده باشد.
2.قاضی ابوعلی طوسی
3. امام مسعود صوابی
عناوین آثار گزارش شده از صوابی اینهاست: اعلاق الملوین و اخلاق الأخوین؛ التذکیر در جهار مجلد، التنقیح در اصول فقه، شرح الحماسه، صیقل‌الالباب، التوابع و اللوامع در علم اصول، نفئه‌المصدرو.
4. فضل بن حسن طبرسی
امین الدین ثقه الاسلام طبرسی فقیه و مفسر نامدار سده ششم هجری که در سده‌های بعد بیشتر به سبب تفسیرش «مجمع‌الیان» شهرت یافته است.
برخی از شاخصه‌ها، چون رویکرد کلامی او در تفسیر برخی آیات قرآنی و ارتباط گسترده او با اهل سنت، از شاخصه‌های مکتب متکلمان است؛ توجه او به علم تفسیر، با وجود آن‌که وی را از شاخصه‌های عمومی متکلمان دور ساخته، اما در قالب طیف اهل تفسیر از مکتب متکلمان قابل درک است.
تنها ویژگی که به طور قاطع می‌تواند تأثیر‌پذیری نسبت به تعالیم شیخ طوسی را نمایان سازد،موضع‌گیری نسبت به مسأله حساس و تعیین‌کننده حجیت خبر واحد است.
باید گفت که طبرسی در مسأله حجیت خبر واحد نسبت به دیدگاه‌های شیخ طوسی نگاهی تأمل آمیز داشته و از حدت مخالفت‌های متکلمان با حجیت خبر واحد، در عبارات او کاسته شده است.
به هر روی گفتنی است در برخی منابع متأخر اصولی، به وضوح طبرسی در کنار کسانی چون سیدمرتضی، ابن براج، ابن زهره و ابن ادریس از مخالفان قاطع حجیت خبر واحد نام برده شده است.
5. علی‌بن زید بیهقی
آثار علی بن زید بیهقی براساس آنچه در معالم العلماء ابن شهر آشوب امده است، عبارتند از: تلخیص مسائل من‌الذریعه، الافاده للشهاده، جواب یوسف الیهوری العراقی و معارج نهج‌البلاغه است.
6. حمزه بن عبدالله طوسی
قزوینی رازی در کتاب نقص به هنگام نامبری از فقیهان بزرگ امامیه در عصری نزدیک وی، از شخصیتی با عنوان «فقیه حمزه مشهدی» نام برده است.
4. مکتب فقهی متکلمان در طبرستان و گرگان
منطقه طبرستان در دوره‌ای از تاریخ تحت حاکمیت دولت زیدی علویان بوده و حتی پس از فروپاشی دولت علویان، برخی از ویژگی‌های فرهنگی آن دوره به میراث برجای مانده است.
گرایش کلامی رایج در محیط علویان و مشرب ناصری که در طبرستان از نفوذی بسیار برخوردار بوده، تأثیر خود را بر محافل شیعی دوره‌های پسین نیز حفظ کرده و زمینه استواری برای رشد گرایش‌های کلامی در منطقه بوده است؛ باید توجه داشت که تا اواسط سده چهارم هجری همچنان جمعیت شیعه در منطقه طبرستان و گرگان محدوده بوده و پس از آن شرایط برای گسترش تشیع در منطقه مساعدتر گسته است، در این میان، به نظر می‌رسد کوشش‌های ناصر کبیر امام زیدیان طبرستان نیز بسیار مؤثر بوده است.
گرگان به عنوان منطقه‌ای از نظر فرهنگی در حد فاصل میان طبرستان و خراسان، نقش ارتباطی مهمی را در این میان ایفا نموده است؛ با توجه به تفوق مکتب متکلمان در طبرستان و نفوذ گسترده این مکتب در محافل خراسان، دور از انتظار نیست که مکتب متکلمان در گرگان نیز بر محافل امامیه تفوق یافته باشد.
1.ابوالقاسم طبری
2. منتهی بن ابی زید
3. مهدی بن ابی حرب حسینی
4. علی بن ابی طالب سیلقی
5. ابوطالب استرآبادی
6. حسن استرآبادی
7. ابومنصور طبرسی
دو اثر فقهی وی عبارتند از: الکافی فی‌الفقه: که ظاهرا یک دوره فقه را شامل می‌شده است و کتاب الصلاه که تک‌نگاریی در مبحث فقهی نماز بوده است.
8. عماد الدین طبری
9. ابن شهر آشوب سروی
مشهورترین اثر ابن شهر آشوب «مناقب آل ابی طالب»است و معالم العلماء نیز از دیگر آثار وی است که به عنوان تلخیص و تکمیل الفهرست شیخ طوسی نوشته شده است.
به عنوان شاهدی قاطع در تبیین رابطه ابن‌شهر آشوب ب مکتب متکلمان باید به دیدگاه او درباره حجیت خبر واحد اشاره کرد که در این باره موضعی صریح برخلاف تعالیم شیخ طوسی و موافق مکتب متکلمان اتخاذ نموده است؛ وی در توضیحات خود درباره آیه نفر و دیگر آیات مورد استشهد در اثبات حجیت خبرواحد، این حجیت را مورد نقد قرار داده و بر این نکته که خبر واحد همچون قیاس موجب علم و به طبع موجب عمل نیست، پای فشرده است.
10. جمال‌‌الدین ابن خلیفه ارَمی
11. قاضیان طبرستان و گرگان
ازجمله آنها قاضی صاعد بن منصور مازندرانی؛ علی بن بندار هوشمی؛ ابوجعفر محمد بن علی امامی در ساری؛ مجدالدین محمد بن علی در ساری، فخرالدین استرآبادی هستند.
مکتب فقهی متکلمان در کاشان
درباره پیشینه مکتب متکلمان در حزوه کاشان دشواری‌هایی وجود دارد، عالمان شناخته شده از مکتب متکلمان در کاشان، عموماً قضات آن ناحیه‌اند و یافتن عالمانی پیوسته به این مکتب که بر منصب قضا نبوده باشند، با سختی روبه‌روست؛ این نکته نیز درخور تأمل است که بیشتر قاضیان این خاندان عبدالجبار طوسی هستند که نیای آنان از خراسان به کاشان مهاجرت کرده است.
1.پادشاه راوندی
شخصیتی متقدم برخاسته از کاشان که بر منصب قضا نبوده و احتمال پیوستگی او با مکتب متکلمان قابل تأمل است.
برخی با تکیه بر ظاهر عبارتی از منظومه «عده الخلف» ابوالمعالی را کنیه پادشاه دانسته‌اند.
2. علی بن عبدالجبار طوسی
3. حسین بن عبدالجبار طوسی
4. سدید الدین قریب
5. عبدالجباربن حسین طوسی
6. احمد بن علی طوسی
7. دیگر قاضیان خاندان طوسی
از جمله آنها می‌توان به رکن الدین عبدالجبار طوسی، تاج‌الدین عبدالجبار طوسی و ... را نام برد./205/م