vasael.ir

به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل؛ جای خالی فقه فضای مجازی در حوزه­های علمیه به شدّت احساس می­شود و آن­چنان که بایسته است به این مهم پرداخته نشده است. این خلأ باید به وسیله­ی مدرّسین حوزه­های علمیه و طلاب، متولّیان امور فرهنگی و نهادهای مذهبی کشور پر شود. خانم ناطقی محقق و پژوهشگر حوزوی، یادداشتی در اهمیت این موضوع نوشته است که در ادامه می­آید.

فقه فضای مجازی، بایسته­ی عصر حاضر

مقدمه

با گسترش روزافزون اینترنت، کاربران آن نیز افزایش چشم­گیری یافته است. امروزه گستردگی فضای مجازی و افزایش ارتباطات انسانی در آن امری غیرقابل انکار و از طرفی گریزناپذیر است. فضای مجازی به خوبی در میان مردم جا باز کرده و بخش زیادی از وقت افراد را به خود اختصاص داده است. اگر از فضای مجازی به درستی استفاده نشود می­تواند زمینه­ی ترویج فحشا، تجسّس، نشر اکاذیب، شایعه پراکنی، طعن مبانی اسلام و امور دیگری از این قبیل شود. از طرفی نمی­توان فضای مجازی را از زندگی حذف کرد چراکه بسیاری از امور ضروری زندگی ما با استفاده از آن انجام می­شود.

همه­ی این امور ضرورت تولید محتوای مناسب و سالم در فضای مجازی و ورود افراد متخصص، کاردان و دین­شناس به این عرصه را می­طلبد.

بحث فضای مجازی یکی از مسائل جدیدی است که توجه اساتید خارج و فقهای عظام به این عرصه را می­طلبد و نیازمند تدوین کتب فقهی جدید هستیم که احکام و بایدها و نبایدهای آن را استخراج کنند.

چیستی فضای مجازی

اینترنت به عنوان ابزار ورود به فضای مجازی سامانه­ای جهانی برای استفاده از شبکه­های جهانی به هم پیوسته است. فضای مجازی را می­توان پیوستی از فضای حقیقی دانست که اعمال ما در آن تأثیر خارجی و بیرونی را به دنبال دارد. به تعبیر آیت الله جوادی آملی «چیزی که امروز به عنوان فضای مجازی معروف شده در اصل حقیقت است چرا که مجاز را می‌شود کنار زد اما حقیقت را نمی‌توان. ... امروز روابطی که ما از فضای به اصطلاح مجازی دریافت می‌کنیم بیش از روابط چهره به چهره است؛ برای مثال دانشجوها بیش از آنکه به صورت چهره به چهره از استاد خود استفاده کنند به صورت مجازی از او استفاده می‌کنند؛ بنابراین این مجاز، حقیقت است».[1] البته فضای مجازی تفاوت­هایی نیز با فضای حقیقی دارد.

می­توان گفت فضای مجازی یک شبکه­ی گسترده­ی جهانی است که مجموعه­ای از عقاید و باورها را درون خود جای داده است و کاربران در قالب داد و ستد، این باورها را ردّ و بدل می­کنند.

گسترش فضای مجازی آثار مثبت زیادی را به دنبال داشته است به طوری که شاید هیچ ابزار دیگری این ظرفیت­ها را نداشته باشد.

فواید و کارکردهای فضای مجازی

فضای مجازی ظرفیت بزرگی برای نشر و ترویج معارف ناب اسلامی است و با استفاده­ی درست از آن می­توان ذهن مردم را به سمت حقیقت جهت داد. از آنجا که فضای مجازی در دسترس عموم مردم قرار دارد ابزار مناسبی برای اطلاع­رسانی است و به آسانی و با سرعت زیاد می­توان مطلبی را به اطلاع افراد رساند. همچنین به راحتی و بدون دغدغه می­توان از اخبار روز دنیا و مسائل مختلف جهان آگاهی یافت و دیگران را نیز مطلع کرد. نکته­ی دیگر اینکه فضای مجازی فرصت مناسبی برای پرکردن اوقات فراغت کاربران با مطالب مفید و علمی است.[2]

آسیب­های فضای مجازی

فضای مجازی علی­رغم تمامی محاسن و فواید بی­بدیل آن آسیب­هایی نیز در پی داشته است؛ از آسیب­های اعتقادی و اخلاقی گرفته تا آسیب­های فرهنگی-اجتماعی.

یکی از آسیب­های اصلی فضای مجازی ضربه زدن به اعتقادات مردم و هدف گرفتن مبانی اعتقادی دین­داران است. اغلب شبکه­های اجتماعی خارجی با شبهه افکنی و طرح مسائل اختلاف­برانگیز در مورد توحید، نبوّت، حجاب و ... ذهن مخاطبین خود را درگیر کرده و به مرور آنها را نسبت به این موضوعات بی­علاقه می­کنند. در برخی شبکه­های اجتماعی برخی احکام الهی مورد تمسخر قرار می­گیرد و با مطرح شدن شبهات مختلف از سوی معاندین و بی پاسخ گذاشتن آن زیربنای فکری جوانان مخدوش می­شود. امروزه شاهد زیر سؤال بردن مسائل عقیدتی مهمی همچون حیا، عفت، حجاب و پوشش در فضای مجازی هستیم. تحریک شهوت کاربران، قرار دادن محتوای فاسد و مستهجن و عادی جلوه دادن دوستی­های زن و مرد نامحرم از روش­های فضای مجازی و به طور خاص شبکه­های اجتماعی در متزلزل کردن اصول اخلاقی حاکم بر جامعه­ی اسلامی است.

فضای مجازی باعث شده ارتباطات مجازی جای دورهمی­های فامیلی را بگیرد و مردم ارتباط مجازی را به بودن در جمع­های واقعی ترجیح بدهند. تغییر در سبک زندگی، تأخیر در ازدواج جوانان، کاهش ارتباط میان والدین و فرزندان و فروپاشی خانواده­ها و در برخی موارد طلاق زن و شوهرها از جمله آسیب­های فرهنگی- اجتماعی ای است که دامن­گیر جوامع اسلامی شده است.

ایجاد افسردگی و افزایش شکست­های عاطفی از جمله آسیب­های روحی است که عده­ای با آن درگیر هستند.

اهمیت فضای مجازی در کلام رهبر انقلاب

آیت‌الله خامنه ای رهبر انقلاب اسلامی در ابتدای یکی از جلسات درس خارج فقه خود خطاب به طلاب با اشاره به وجود برنامه‌های گسترده برای انحراف ذهن و دل مردم و جوانان از اصل دین، اولین و مهم­ترین وظیفه روحانیون را «مقابله با نقشه­ی دین‌زدایی و عفت‌زدایی» خواندند و تأکید کردند: «حوزه‌های علمیه و روحانیون باید با شناخت فضای مجازی و استفاده از فرصت­های آن، معارف و مفاهیم اسلامی را تبیین کنند».[3] ایشان با اظهار تأسّف از ناآشنایی برخی مبلّغان دینی با ابزارهای جدید رایانه­ای و عدم درک درست از اهمیت این مسئله از سوی برخی مسئولان، فضای مجازی را دارای منافع و مضرّات بی­شماری دانستند که باید به عنوان یک فرصت از آن برای ترویج گسترده­ی مفاهیم دینی استفاده کرد. رهبر انقلاب شناسایی شبهات روز و پاسخ به آنها را از جمله کارهای مهم حوزه­های علمیه برشمردند.

ضرورت ورود فقه به این عرصه

دانش فقه جایگاه ویژه­ای در زندگی فردی و اجتماعی افراد دارد و فقه شیعه به عنوان فقهی پویا رسالت مهمّ آن پاسخگویی به تمام نیازهای بشر در اعصار مختلف است؛ لذا فقه باید به همه­ی ابعاد زندگی ما وارد شود و با ظهور علوم و دانش­های جدید و ایجاد مسائل نوپدید، باید بتواند اظهار نظر کند که ما معتقدیم فقه شیعه این قابلیت را دارد.

هرگاه حوزه­ی جدیدی در برابر مکلّفان ایجاد می­شود، فقیهان در چارچوب شریعت و بر مبنای چهار منبع مهم فقهی (کتاب، سنّت، عقل و اجماع)، احکام آن را استنباط و در اختیار مکلفان قرار می­دهند. مکلّفان نیز از فقیهان انتظار دارند پاسخ­گوی دقیق و کامل پرسش­های آنها باشند. فضای مجازی یکی از این موضوعات جدید است که کار فقهی می­طلبد.

جای خالی فقه فضای مجازی در حوزه­های علمیه به شدّت احساس می­شود و آن­چنان که بایسته است به این مهم پرداخته نشده است. این خلأ باید به وسیله­ی مدرسین حوزه های علمیه و طلاب معزّز، متولّیان امور فرهنگی و شورای عالی فضای مجازی پر شود. نگاه فقهی به مسئله­ی فضای مجازی و مسائل مرتبط با آن از وظایف اصلی مسئولین و اساتید مدراس علمیه­ی کشور است و لازم است طلاب با پژوهش جدّی به این عرصه­ها وارد شوند و نهادهای دیگر نیز این مطالبه را از حوزه­ها داشته باشند.

آیت‌الله مکارم شیرازی در دیداری که با برخی مسئولان داشتند ضمن سخنانی با تأکید بر بهره­گیری تخصّصی از ظرفیت عظیم حوزه و دانشگاه در عرصه­ی رسانه‌های دیجیتال و فضای مجازی تصریح کردند که نیازمند مجموعه­ای از کارشناسان حوزوی و غیرحوزوی هستیم که راهکارهای ایستادن در برابر هجوم رسانه ای و فضای مجازی غرب را بررسی کنند.^[4]

متأسفانه تاکنون رساله­ای که در آن مسائل فقه فضای مجازی تدوین شده باشد نداریم؛ حال آنکه یادگرفتن و یاددادن فقه فضای مجازی با توجه به فراگیر بودن آن در عصر ما امری ضروری است و لازم است در علم فقه، فضای مجازی در باب مستقلی بررسی شود.

اهمیت مطالعه و دید فقهی به فضای مجازی تا آنجاست که در صورت عدم پژوهش در این زمینه احتمال این می­رود که آموزه های دینی فرصت حضور مفید و سازنده در جامعه را از دست بدهد.

چند پیشنهاد به متولّیان این امر

1. لزوم شناخت دقیق و عمیق فضای مجازی.

امروزه فضای مجازی به عنوان بستری هموار برای ترویج افکار باطل برای عده­ای تبدیل شده است. بر دلسوزان دین لازم است از این ظرفیت برای مقابله با افکار باطل استفاده کنند که قدم اول شناخت خود فضای مجازی است.

2. تعامل هرچه بیشتر با فضای مجازی و حضور فعال در آن.

رسانه به طور عام و فضای مجازی به طور خاص بر فرد و جامعه تأثیر می­گذارد و فکر و اندیشه و در نهایت عمل انسان­ها را مدیریت می­کند. فضای مجازی چارچوب­های فرهنگی و ذهنی جامعه را به سمت خود جهت می­دهد و افراد جامعه در معرض این تغییرپذیری قرار دارند. خوب است طلاب محترم با ورود جدّی به این عرصه به ذهن مردم جهت دینی بدهند.

3. موضوع­شناسی فقهی فضای مجازی.

جهت اجرای این مهم، لازم است ابتدا قابلیت­های فضای مجازی را با ابعاد و اقسام مختلف آن به خوبی بشناسیم. در مرحله­ی بعد تأثیراتی را که بر روی مخاطبان، افراد جامعه و کاربران می­گذارد بدانیم. آنگاه سراغ آموزه­های دینی برویم و به دنبال دیدگاه دین در مورد آن باشیم و چه بسا در اینجا نیاز به استنباط و کار اجتهادی باشد.

4. ضرورت پرداختن به فقه فضای مجازی در میان حوزویان با مبنا قرار دادن فقه جواهری و تعریف فلسفه­ی فقه فضای مجازی.
5. ضرورت مقابله با آسیب­های فضای مجازی و استفاده از آن به عنوان یک فرصت عظیم در ترویج معارف دینی.