به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله محسن اراکی، دبیرکل مجمع جهانی تقریب در سلسله مباحث «کلیات اصول فقه نظام» که 22 تیرماه در مدرسه علمیه سلیمانیه برگزار شد، به بررسی دلالت های التزامی پرداخت و گفت: در فقه نظام دو نوع دلالت التزامی ثبوتی و اثباتی وجود دارد.
وی با بیان اینکه درباره آنچه که می خواهیم بحث کنیم این موضوع است که حجیت موضوعش دلالت بر امر است، افزود: ما در مباحث دلالت لفظی گفته ایم که منشأ دلالت بر معنا، وضع و یا استعمال است.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب با بیان اینکه تا لفظ، استعمال در معنا نشود و توسط متکلم مرید به کار گرفته نشود، این نوع دلالت از آن برنمی آید، تصریح کرد: این موضوع از شئون کاربردی است و دلالت لفظی، لفظ بر ذات اسم جنس است.
دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با بیان این که در دلالت اطلاقی متکلم باید در مقام بیان باشد، تصریح کرد: این اطلاق از شئون مقام استعمال و کاربری لفظ در معناست و دلالت‌های لفظ بر معنا از مهمترین مباحث دلالتی است که به تشریح آن در مباحث اصولی می پردازیم.
وی در ادامه با طرح این پرسش که چه دلالت هایی مربوط به شئون استعمال یا شئون وضع است، اظهارکرد: دلالت های لفظی را داریم که از شئون مقام وضع است و از طرفی یک سری دلالت را هم داریم که از شئون مقام استعمال است.
آیت الله اراکی با بیان این که مجموعه ای از دلالت های لفظی در شئون مقام وضع و برخی دلالت ها نیز در شئون مقام استعمال و کاربری لفظ در معناست، اظهار کرد: دلالت ها گاهی دلالت های کلامی است یعنی کلام دلالت می کند که از آن به دلالت های گفتاری یاد می شود و گاهی تکلم دلالت می کند یعنی دلالت دلالت الفقه است.
رییس پژوهشگاه فقه نظام با بیان اینکه هر کلامی که از متکلم صادر می شود دو حیث دارد، تصریح کرد: فعل صادر از عاقل مرید خود یک دلالت است که اگر بخواهیم دلالت لفظ را بر اراده معنا در نظر بگیریم مربوط به فقه است و این دو دلالت قابل تفکیک هستند.
وی با بیان این که دلالت فعل، دلیل بر ارادی بودن فعل است، تصریح کرد: هر جا دلالت تصدیقی داریم که کلامی می خواهد، دلالت به اراده جدی کند این از مقوله دلالت های افعالی یا رفتاری نه از مقوله دلالت های گفتاری است.
دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با بیان این که در دلالت های تصوری به دلیل مجوز صدور از فاعل مرید یا غیر مرید، معنای لفظ به ذهن منتقل نمی شود، خاطرنشان کرد: این نوع از دلالت ها ایجاد تصور در ذهن مستمع می کند که اگر بخواهد لفظ بر اراده متکلم دلالت کند این دلالت تصدیقی می شود اما اگر بخواهیم دلالت لفظ را بر اراده معنا در نظر بگیریم این دلالت مربوط به فعل و تکلم است و شئون هر یک از دلالت ها با یکدیگر تفاوت دارد.
آیت الله اراکی با بیان این که دلالت لفظی ناشی از وضع و استعمال است که برخی از این دلالت های استعمالی تنها دلالت فعلی و برخی دیگر نشأت گرفته از فعل نه صرف لفظ است، اظهار کرد: دلالت التزامی گاهی ثبوتی و گاهی اثباتی است، همچنین دلالت التزامی ثبوتی دلالتی است که لفظ بر لازم معنا دلالت کند که عمده دلالت های التزامی از این نوع هستند.
وی با بیان اینکه در دلالت التزامی ثبوتی بین معانی تلازم وجود دارد و امثال اینگونه تلازم ها زیاد است، تصریح کرد: همچنین مواردی که ارجاعات فقهی به فقیه برای بیان حدود و احکام دینی همچون خمس و زکات ارائه می شود اینها همه از دلایل دلالت حکم بر فقیه است.
آیت الله اراکی ادامه داد: زمانی که ادله زیادی در موارد خاص بگوید ولایت تنها در این نوار خاص وجود دارد، در این صورت دلالت عرفی تنها مبین دلالت التزامی اثباتی می شود که بر این اساس در ذهن عرف تلازمی بین ثبوت ولایت خاصه با ولایت عامه شکل می گیرد.
دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با بیان این که عمده فقهای ما بر این اعتقاد دارند که نص دال بر ولایت عامه وجود دارد، اظهارکرد: در دلالت التزامی ادله ای که در موارد ثبوت ولایت آمده با بحث ولایت فقیه ارتباط دارد چراکه در فقه ولی مکلف به اجرای حدود است و هر جا نیازی به ولایت وجود دارد، این ولایت برای فقیه است بنابراین همه این موارد در صورتی ممکن است که ولایت عامه برای فقیه ثابت باشد و در بسیاری از موارد فقه نظام، دلایل فقهی ولایت عامه اثبات می شود.
آیت الله اراکی با بیان این که هر کس کارگزار نظام اسلامی در هر سطحی باشد شرط عدالت در آنان ثابت است، بیان کرد: هر کس به هر شکلی که مجاز در تصرف در شئون مردم است و بخواهد برای مردم چه در سطح کلان و چه خرد دستور بگوید، باید عادل باشد که این عدالت و برابری از مجموع ادله موارد خاصه اثبات می شود.
وی با بیان این که فقیه و قاضی باید عادل باشند، تصریح کرد: در هر سطحی از سطوح ولایت مردم احتیاج به عادل بودن فرد دارند که کاربری این قاعده در مساله فقه نظام، فقه مدیریت و اقتصاد فراوان است و در فقه اسلامی از همین شیوه استفاده می شود که بدون کار اقتصادی، شخصی نمی تواند مالک چیزی بشود.
رییس پژوهشگاه فقه نظام با بیان اینکه آنطور که در جلد نخست فقه اقتصاد اسلامی بیان کردیم از این شیوه برای اثبات قاعده عامه می توان استفاده کرد، افزود: در باب بیع و اجاره و صید و در مجموع ادله ها، قاعده عامه استفاده می شود که بر پایه اقتصاد است که تا کار اقتصادی صورت نگیرد نفعی به سود طرف دیگر نخواهد رسید و درست نیست بدین معنا که اگر منزلی از یک نفر خریده شود و بدون اینکه این منزل بازسازی و یا تعمیر صورت بگیرد با قیمت بیشتری به خریدار دیگری واگذار شود همراه با اشکال است چرا که هیچ تغییری در آن صورت نگرفته است.
آیت الله اراکی با بیان این که این موضوع در حالی است که در دلالت های التزامی اثبات تکلم دلالت بر آن معنای التزامی را دارد، افزود: وقتی شارع احکام را تشریع می کند تشریع این احکام بر حکمی دلالت کرده و پشتوانه احکام قاعده عامه نهفته است.
وی در پاسخ به این شبهه که آیا دخل زمان و مکان در دلالت دلیل نقش دارد، تصریح کرد: دلالت دلیل طبق قواعدی انجام می شود و دلالت لفظ بر معنا همچون منطقی که در استدلال مطرح شده حتما قانون دارد یعنی وقتی از مقدمه ای می خواهید نتیجه ای بگیرید و نمی شود، باید میان اجزای منطق ربطی قانونمند یعنی بر اساس قانون و حکم برقرار کنید.
آیت الله اراکی با بیان اینکه یکی از اشتباهات محققان اصول این است که خیال کرده اند مباحث الفاظ اصول هم جزو مباحث لغوی است، تصریح کرد: ماهیت مباحث لفظی اصول با مباحث ادبی و لغوی متفاوت است.
رییس پژوهشگاه فقه نظام ادامه داد: مباحث الفاظ درباره قوانین درست فهمیدن صحبت می کند و مباحث ادبی و لغوی درباره درست سخن گفتن است و مفهوم، مقصود قانون است که ما معتقد به منطق الدلاله هستیم.
دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با بیان این که علم منطق الدلاله و منطق الفهم از ابداعات بزرگ حوزه های علمیه است، گفت: علم منطق الدلاله و منطق الفهم در بسیاری از علوم با علم فقه به کار برده می شود چرا که فهم، منطق دارد و اصول کار به این موضوع است که مراد متکلم راست گفتار فهمیده شود.
آیت الله اراکی با بیان این که زمان و مکان نقشی در تغییر معنای مقصود متکلم ندارند، بیان کرد: با تغییر زمان و مکان متکلم کلامی عوض نمی شود و اراده آن با تغییر زمان و مکان ثابت است اما آنچه که با تغییر مکان و زمان رخ می دهد کلامی است که از متکلمی با اراده صادر شده که معنای آن مقصودی را دارد که با مرور زمان و اختلاف مکان عوض نمی شود.
رییس پژوهشگاه فقه نظام افزود: کاری که لغت می کند مدارک تصوری لغت است بدین معنا که فقط به صورت معنای ظاهر توجه دارد و اصول، کارش با دلالت های تصدیقی و در عین حال جدی است که علم الاصول شیعه از مهمترین علوم بشری است که ابداع آن با حوزه های علمیه است.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب درادامه با بیان اینکه کسانی که غرب باور هستند می خواهند تولیدات حوزه های علمیه را نادیده بگیرند، اظهارکرد: دستاوردهای ما در عرصه عرفان و فلسفه فراوان است و از طرفی در عرصه فقه کارهای بسیاری انجام شده است که هیچکس آنها را انجام نداده است.
آیت الله اراکی با تأکید بر این مطلب که فقهی که ما داریم، اگر به دنیا عرضه بشود، آن را تسخیر می کند، گفت: اما در شرایط حاضر بر علیه فقه ما فضا سازی می کنند و اجازه نمی دهند این فقه به ظهور و بروز برسد که اگر بتوانیم فقه خود را در زمینه های مختلف و به شکل مورد نیاز جوامع، استنباط و به شیوه های خوب عرضه کنیم، دنیا در برابر آن زانو می زند.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب با بیان اینکه اصول ما از عالیترین ابداعات فقه بشری است، تصریح کرد: کارهای انجام شده در این عرصه فوق العاده و چشمگیر است و ما باید به علم خودمان بها بدهیم و مدام بر این موضوع پافشاری و اصرار نکنیم که این اصول و فقه کارآمد نیست و آن را مسخره کرد چرا که فقه ما بسیار عمیق است و اندیشه فقهی سترگی دارد./502/934/ر
تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان