به گزارش سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل، محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید یکی از دانشمندان بزرگ عالم اسلام و احیاگر تفکر شیعه امامیه و زعیم شیعیان در قرن چهارم و پنجم هجری قمری بوده است؛ او در سال 336ه.ق در یکی از روستاهای نزدیک بغداد متولد شد.
از حوزه تدریس و مناظره‌های شیخ مفید، شاگردان زیاد شیعه و سنی بهره‌مند شده‌اند از جمله مشهورترین آنها می‌توان از علم‌الهدی سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، ابوالعباس نجاشی، سلار و... نام برد.
شیخ مفید نزدیک به 200 تألیف در موضوع‌های فقه و اصول، کلام و تاریخ داشته است، از جمله کتاب‌های مهم ایشان عبارتند از: المقنعه در فقه؛ امضاح، تصحیح الاعتقاد و اوائل‌المقالات در علم کلام و الارشاد پیرامون تاریخ امامان معصوم دوازده‌گانه به رشته تحریر آراسته است.
حضور دانشمندان مذاهب، شیخ مفید را بر آن داشت تا با علم کافی و حلم و بردباری در مناظره‌ها و قدرت قوی در استدلال عقلی و با استفاده از قرآن و سنت تمامی نظرات به اشتباره رفته را به مسیر درست و خیر و صلاح هدایت نماید و حقایق اعتقادی و کلامی و فقیه شیعه امامیه را با زبان ساده و قابل درک برای همگان تبیین نماید و امت اسلامی را به اتحاد و یگانگی دعوت نموده و شیعیان را از تفرق و تعدد آرا نجات دهد.
در واقع شیخ در سایه فرهنگ ناب تشیع قدم در تقریب بین المذاهب گذاشت؛ لذا دانشمندان فرق مختلف در پای تدریس او حاضر می‌شدند؛ می‌توان ادعا کرد که فعالیت‌های علمی شیخ در قرن چهارم و پنجم، یک نهضت و انقلاب فرهنگی در دفاع از شیعه امامیه بود.
از میان دویست تألیفی که کتب رجالی برای شیخ مفید ذکر کرده‌اند، تقریباً نصف آنها مباحث کلامی و است، بیست جلد آن فقهی، سه تا پنج جلد روایی، پنج تا ده جلد آن تاریخی و سه جلد آن اصل فقه است.
نهضت فرهنگی شیخ مفید به وسیله پادشاهان و امیران آل‌بویه مورد پشتیبانی معنوی و مالی قرار می‌گرفت.
جایگاه سیاست در آثار شیخ مفید
اگر کسی کلیه آثار شیخ مفید را مطالعه کند بی‌شک به این نتیجه خواهد رسید که سیاست در منظر او از جایگاه ویژ‌ه‌ای برخوردار است؛ اگرچه در آثارش از کلمه سیاست کمتر استفاده کرده است.
اما از کلماتی مانند تدبیرامور مردم، ریاست عامه دین و دنیا، ولاتیت بر مردم، ولده المسلمین فضلهم علی رعایاهم لاستحالة رئاسة الفضول علی الفاضل فیما رئیس علیه فیه و برای حاکمیت غیر مشروع از کلماتی مانند: سلطان ضلال، ظالمان، اهل‌الضلال، سلطان جور و ... استفاده نموده است.
برای روشن شدن جایگاه سیاست در منظر شیخ مفید و رابطه آن با کلام، تاریخ، فقه و حدیث توضیحاتی در این زمینه عرضه می‌کنیم.
حدیث و سیاست
چون نقل احادیث امام معصوم(ع) و انتشار معارف و علوم آل‌محمد(ص) در دوره حاکمیت امویان و عباسیان ممنوع و یا در بعضی موارد محدود بود؛ گاهی رهبری دینی با تقیه احکام را منتشر می‌کردند و در نتیجه حقایق معارف شیعه به گوش همگان نمی‌رسید، بلکه تعداد از خواص از آن مطلع بودند واین معارف بین خواص شیعه منتقل می‌شد؛ شیخ در این زمینه دو کار اساسی انجام داد:
2. ضبط احادیث: روایات دقیق و صحیح‌السنة به وسیله این محدث بزرگ تدریس و املا می‌شد که نتیجه آن کتاب امالی شیخ مفید است؛ این حرکت شیخ مفید در تصحیح، تثبیت و اشاعه فرهنگ شیعه امامیه به حساب می‌آید.
فقه و سیاست
اگرچه شیخ مفید کتاب مستقلی تحت عنوان فقه‌الحکومه تألیف نکرده، اما کتاب ها فقهی او مملو از نظریه‌های سیاسی و دستورات عملکردی مدیران و رهبران حکومت اسلامی است.
وی در ابعاد گسترده پیرامون موضوع‌هایی از قبیل: رهبری و شرایط آن،وظایف رهبران حکومت اسلامی، مشارکت مردم با حکومت، احکام قضایی، نظام و اقتصادی اسلام و سیاست‌های داخلی و خارجی مطالب و نظرات ارزنده عرضه داشته است، به مجموعه این مباحث، فقه سیاسی گفته می‌شود.
ماهیت حکومت مورد توجه شیخ مفید دینی و دنیوی است که از هم غیرقابل انفکاک می‌باشند.
هدف‌های حکومت
الف. امنیت اجتماعی و اقتصادی: شیخ مفید حاکم اسلامی را موظف به اجرای احکام انتظامی اسلام( حدود و تعزیرات) و مکلف به برقراری امنیت داخلی و خارجی دارالاسلام می‌داند و می‌فرماید:«حاکم باید حدود و احکام انتظامی اسلام برقرار و قوانین را اجرا نماید، امربه معروف و نهی از منکر نموده و با کفار بجنگد، مؤمنان نیز موظفند او را در این راه یاری کنند.»
ایجاد امنیت اقتصادی نیز یکی از هدف‌های مهم دولت اسلامی به شمار می‌رود؛ شیخ مفید در این باره می‌فرماید: «امام و سلطان بین کشتن سارقان مسلح و یا به دار زدن و یا بریدن دست و پای آنها و تبعیدشان مخیر است و اگر سارق مسلح کسی را کشته باشد؛ یا کشته شود و بر روی زمین زنده نماند.»
«باید از حقه‌بازی و حیله‌گری در خرید و فروش جلوگیری شود و مرتکبین چنین اعمالی در کوچه و بازار گردانده شوند تا مردم آنها را بشناسند و از آنها برحذر باشند.»
ب. عدالت اجتماعی
شیخ مفید هدف حضرت ولی عصر(عج) را برپایی قسط و عدل می‌داند و در این باره می‌فرماید: «اگر سلطان عادل در جامعه اسلامی نبود، فقهای عادل، صاحب رأی و برتری و دارای عقل و هدایت و شیعه امامیه باید آنچه را سلطان عادل به عهده دارد به دست گیرد و رهبری کند، پس باید متولی، رهبر‌و سلطان اسلام عادل باشد تا و ظایف خود را به خوبی انجام داده و عدالت اجتماعی را محقق سازد.»
د. مساوات
در این باره در آداب اجرای قوانین، خاصه قضاوت اسلامی، ریزترین نکات مساوات انسان‌ها مورد توجه قرار گرفته است به عنوان مثال شیخ در آداب قضاوت می‌فرماید: «قاضی اقامه دعوا به وسیله طرفین را با قرعه کند، وقتی طرفین دعوا وارد محکمه شوند با یکی از آن دو شروع به سخن نکند و به آن‌دو یکسان نگاه کند.»
سطوح حکومت اسلامی
1.حکومت پیامبران
2.حکومت امام معصوم(ع)
3.ولایت فقیه در دوره غیبت امام زمان(عج)
شیخ مفید در بخش اقامه امور انتظامی اسلام می‌فرماید: «ائمه رسیدگی به امور انتظامی مسلمانان را به فقهای شیعه واگذار کرده‌اند که اگر برای فقهای جامع‌الشرایط ممکن بود در این مورد تصمیم‌گیری و حدود را اجرا کنند.»
شیخ مفید تمامی منصب‌های معصوم(ع) اعم از منصب رهبری، مدیریت و اداره امور مدرم و اجرای امور انتظامی اسلام و جهاد با کفار و منصب قضاوت و... را در زمان غیبت به فقهای جامع‌الشرایط تفویض می‌کند.
پس وی در امر حکومت و ریاست عامه مردم به ولایت مطلقه فقیه اعتقاد دارد، در صورتی که فقها امکان عمل به تکلیف را پیدا کنند، از اجر اخروی همانند جهادگر بهره‌مند خواهند شد.
شش صفت ولی‌فقیه از این عبارت شیخ مفید استخراج می‌گردد که می‌فرماید «وقتی سلطان عادل(امام معصوم(ع) نبود فقهای اهل حق(شیعه امامیه) که دارای صفت عدالت، صاحب‌نظر و صاحب عقل و درایت می‌باشند حق دارند آنچه را سلطان ریاست و ولایت آن را برعهده دارد، برعهده خود گیرند.»
سیاست‌های دولت اسلامی
دولت و حکومت اسلامی همانند دیگر دولت‌ها دارای دو نوع سیاست داخلی و سیاست خارجی است
سیاست داخلی دولت اسلامی
الف: وظایف متقابل دولت و مردم
وظایف دولت تحت عنوان وظایف امام عادل و معصوم(ع) در آثار شیخ مفید مطرح گردیده است؛ در این مباحث به جای کلمه امام معصوم(ع) از کلماتی نظیر حاکم، سلطان عادل، سلطان زمان، امام مسلمانان، سلطان و ... استفاده شده است.
اهم وظایف حاکم اسلام عبارتند از : اجرای احکام و قوانین، حفظ شریعت، ارشاد مردم، برپایی حدود، تعزیر و تأدیب مجرم، مطالبه حقوق مردم، رسیدگی به اختلاف‌ها و تصدی منصب قضاوت، برپایی فرایض، مشارکت اجتماعی که خود شامل امر به معروف و نهی از منکر، شوری می‌شود.
رابطه مردم با دولت اسلامی نیز شامل ارائه نظرات مشورتی، همکاری در مسائل اجرایی و مراقبت و نظارت بر کار حکومت است.
ب. منابع مالی حکومت اسلامی
منابع مالی حکومت سالمی عبارت است از زکات، جزیه، انفال، خمس، خراج و غنایم جنگی
سیاست‌های خارجی حکومت اسلامی
در این بخش ابتدا باید بفهمیم بیگانگان از نظر شیخ مفید چه کسانی هستند که در کتاب اوائل المقالات به سه واژه دارالکفر، دارالسلام و دارالایمان برخورد می‌کنیم.
وی در تعریف دارالکفر می‌نویسد: «هر مکانی که در آن غالب افراد آن کافر باشند دارالکفر نامیده می‌شود.»
اصول سیاست خارجی حکومت اسلامی
1.دعوت به اسلام
2. رعایت اخلاق در روابط بین‌الملل
3. جهاد و مبارزه با سردمداران کفر و قطع ریشه اصلی فساد.
نتیجه‌گیری
شیخ مفید از یک نظام فکری سیاسی برخوردار است که بر شالوده کتاب، سنت و عقل استوار گردیده است، حکومت معصوم براساس دیدگاه وحدت و سیاست مذهب الهی مشروعیت پیدا کرده و براساس حکومت معصوم در دوره غیبت و تئوری ولایت فقهای جامع‌الشرایط را پی‌افکنده و آن را تبیین نموده است.
شیخ مفید ایجاد حکومت و دولت حقه اسلامی را از ضروریات زندگی دینی و دنیوی(اجتماعی) مؤمنان می‌داند و از میان حکومت‌هایی که در دارالسلام به وجود آمده و می‌آیند به ترتیب حکومت پیامبراکرم(ص)، امام معصوم(ع) و حکومت ولاة و حاکمان منصوب امام معصوم(ع) و یا حاکمانی که با اجازه امام(ع) در دستگاه جور، حکومتی داشتند و در زمان غیبت کبرای امام عصر(عج) حکومت فقهای جامع‌الشرایط که توان مدیریت را داشته‌اند همگی از حکومت‌های مشروع به حساب می‌آیند.
غیر از حکومت معصوم(ع) یا حکومتی که مورد تجویز معصوم(ع) است بقیه حکومت‌ها غیرمشروع و غاصبانه است و نهادهای وابسته به آنها نیز غیرمشروع است و حاکمان آنها سلطان جور محسوب می‌شوند، لذا کمک به ستم آنها بر مسلمانان جایز نیست و کمک به احقاق اشخاص به وسیله جور جایز است./205/م
سید فاضل موسوی