به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 23 آبان ماه 1395 در جلسه سی و پنجم درس خارج حکومتی فقه، تنبیه اول قاعده لاضرر را مورد بحث و بررسی قرار داد.
تقریر درس
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُفٍّ لِرَجُلٍ لَا یُفَرِّغُ نَفْسَهُ فِی کُلِ جُمُعَةٍ لِأَمْرِ دِینِهِ فَیَتَعَاهَدُهُ وَ یَسْأَلُ عَنْ دِینِهِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَى لِکُلِّ مُسْلِمٍ. پیامبر اکرم فرمودند: نفرین بر مرد یا مسلمانی که در هر جمعه خودش را فارق نمی کند برای امر دینش؛ از دینش بپرسد. [1]
در بحث قاعده لاضرار، مدرک قاعده، اجزاء قاعده و هیئت ترکیبیه قاعده لاضرر و لاضرار بیان شد. در بیان اقوال مختلف نظریه شیخ انصاری ترجیح داده شد و گفتیم مقصود از قاعده لاضرر، نفی حکم ضرری است.
تنبیهات قاعده لاضرر
در این بخش ما بیش از ده تنبیه داریم که هر تنبیهی موضوعی را مورد بحث می دهد.
تنبیه اول
آیا قاعده لاضرر، تنها نفی حکم الزامی را دارد یا نفی حکم غیر الزامی را نیز دارد؟
آیا قاعده لاضرر فقط حکم وجوبی را برمی دارد یا اینکه لاضرر حکم تحریمی را نیز برمی دارد؟
حوزه نفی ضرر
شیخ انصاری و مرحوم خوئی حوزه قاعده لاضرر را در نفی احکام الزامی دیده و گفته اند شامل احکام غیر الزامی نمی شود. با یک تفاوت که کلام شیخ انصاری می گوید حکم اباحی بر دو قسم است؛ قسم اول: گاهی حکم اباحی منجر به اضرار به نفس می شود. قسم دوم: گاهی حکم اباحی منجر به اضرار به غیر می شود.
تفاوت قول شیخ و مرحوم خوئی
شیخ انصاری در رساله لاضرر فرموده است که قاعده لاضرر حکم اباحی منجر به اضرار به غیر را شامل می شود اما حکم اباحی که شامل اضرار به نفس باشد نیست.
محقق خوئی در مصباح الاصول می گوید قاعده لاضرر مطلقا شامل حکم اباحی نمی شود چه سبب اضرار به نفس باشد و چه سبب اضرار به غیر باشد. قاعده لاضرر بایدها و نبایدها را برمی دارد نه حکمی که ترخیصی است.
بنابراین شیخ قائل به تفصیل شد و مرحوم خوئی قائل به عدم شمول مطلق است.
نظریه صحیح
قول صحیح، قول محقق خوئی است. به دلیل اینکه هدف از قاعده لاضرر برداشتن مانع است. مانع در بحث قاعده لاضرر همان «باید» شارع است که ضرر می رساند و یا حکم «نبایدی» که ضرر می زند؛ اما ترخیص مانع راه نیست؛ کسی که می خواهد به خودش ضرر بزند، قاعده لاضرر آن را برنمی‌دارد. یعنی ما با قاعده لاضرر نمی خواهیم تمام احکام دین را بیان کنیم.
مثلا کسی از دنیا خسته شده است و می خواهد داروئی بخورد تا بمیرد؛ در اینجا قاعده لاضرر این مورد را برنمی دارد زیرا قاعده لاضرر، حکمی را برمی دارد که از آن ضرر بر می خیزد و شارع اینجا حکمی بیان نکرده است بحث اضرار به نفس بحث جدائی است که باید جداگانه بحث شود.
بله طبق آیه «وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اَللّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً ﴿النساء، 29﴾؛ و خودکشی نکنید؛ زیرا خدا همواره به شما مهربان است.» خودکشی حرام بوده و جایز نیست. چیزی هم که مقدمه خودکشی باشد حرام است اما این حرمت را قاعده لاضرر نمی گوید. بنابراین قاعده لاضرر حکمی را برمی دارد که از آن ضرر خیز است و حکم اباحه ضرر خیز نیست اما حکم باید ضرر خیز باشد. دلیل قتل نفس دلیل مستقل است. اما از قاعده لاضرر بماهوهو حکم نفی اباحه به دست نمی آید.
اشکال اول
قاعده لاضرر هر حکمی را که از ناحیه شارع است برمی دارد، الزامی را که ضرر بزند برمی دارد؛ حرمتی را که ضرر بزند برمی دارد؛ اباحی را که ضرر بزند بر می‌دارد.
جواب
اباحه، ضارّ نیست بلکه اختیار مکلف ضار است. اباحه بما هوهو حکمی شرعی است، شارع نگفته خودت را بکش تا زمینه حرام پیش بیاید. حدیث می گوید به عنوان شاهد می گوید حکمی ندارم که خودت را بکش اینکه خودت انتخاب می کنی این ضرر به نفس است نه حکم ضرری شارع.
اشکال دوم
در روایت سمره، حکمی که برداشته شد حکم الزامی بود یا غیر الزامی؟ احترام به مالکیت در جریان سمره برداشته بود که حکم الزامی بود نه ترخیصی؛
استدلال شد بر اینکه قاعده لاضرر هر حکمی را که الزامی یا غیر الزامی باشد را برمی دارد. زیرا در قاعده لاضرر، حکم ترخیصی نیز برداشته شده است. نمونه آن جریان سمره است. شارع مقدس به سمره نگفته که واجب است از راهی که ضرر به انصاری است بروی بلکه فرموده است اجازه رفت و آمد از مسیر انصاری را داری. قاعده لاضرر آمد و گفت که نمی توانی از راهی که موجب ضرر به انصاری است بروی. پس ترخیص برداشته شده است پس قاعده لاضرر یشمل الوجوب و التحریم و الترخیص، این نظریه شیخ اعظم می شود. الزام و تحریم و ترخیصی هم که منجر به اضرار غیر است با قاعده لاضرر برداشته می شود.
جواب
در روایت لاضرر، حکم الزامی برداشته شده است که عبارت است از حکم الزامی احترام به مالکیت خصوصی، حکم ضرری الزامی برداشته شده است؛ ترخیص برداشته نشده است بلکه آن چیزی که مانع بود مالکیت خصوصی سمره بود که موجب ضرر به انصاری بود، این برداشته شده است. ضرری که متوجه مرد انصاری بود عبارت بود از نبود امنیت برای خانواده مرد انصاری که این ضرر از احترام به مالکیت خصوص سمره بن جندب به وجود آمد.
بنابراین نظر محقق خوئی قابل دفاع است یعنی هر چیزی که برای مردم، مانع ایجاد می کند باید برداشته شود؛ نشانه صحت نظریه محقق خوئی، این عبارت حضرت است که فرمود: درخت را بکن و به صورت سمره بزن. پس قاعده لاضرر بایدها و نبایدهای زیان رسان را برمی دارد و کاری به حکم ترخیصی ندارد. ممکن است اشکال شود که آیا می توان از باب ترخیص، اضرار به نفس رساند؟
در پاسخ می گوئیم اضرار به نفس، دو گونه است.
اضراری که موجب خودکشی شود در این صورت ادله حرمت خودکشی شامل چنین اضراری می شود لذا چنین اضراری قطعا حرام است. اما اگر اضرار به نفس، جزئی و سطحی باشد مثلا اگر دارو را استفاده کند زودتر سلامتی را به دست می آورد اما اگر استفاده نکند دیرتر خوب می شود؛ در این صورت ادله حرمت خودکشی شامل آن نمی شود.
تنبیه دوم
ضرر مانند حرج و خوف دو نوع است:
مثلا اگر انسان در سفری خائف باشد، سفرش معصیت خواهد بود اما اینکه کدام خوف موجب حرمت سفرش می شود محل بحث است. آیا خوف شخصی ملاک است یا خوف نوعی ملاک است؟ اگر خوف نوعی ملاک باشد؛ اگر فردی برای خودش خوف ندارد زیرا آدم قوی و شجاعی است و می تواند از خودش دفاع کند باز سفرش معصیت خواهد بود؛ اما اگر خوف شخصی ملاک باشد برای چنین کسی سفر حرام نخواهد بود اما برای کسی که قدرت دفاع ندارد، سفر حرام خواهد بود.
حرج نیز همینطور است ممکن است توان جسمی خانمی زیاد باشد و در عین اینکه نزدیک به زایمان است اما می تواند روزه بگیرد و ضرر هم ندارد، در این صورت روزه گرفتن او اشکال ندارد؛ اما خانمی جسمش ضعیف است و با روزه گرفتن به حرج می افتد، روزه گرفتن صحیح نیست. درباره حرج نیز مهم این است که ببینیم ملاک چیست اگر ملاک نوع خانمها باشد که معمولا ضعیف هستند و توان روزه گرفتن در حال بارداری را ندارند، روزه گرفتن برای خانمی هم که قوی است جایز نیست.
ضرر هم همینطور است یعنی باید دید که ملاک ضرر چیست؟ مراد از اضرار شخصی است یا نوعی را هم می گیرد. مثلا اگر فروشنده ای جنسی را که 20 هزار تومان قیمت دارد را به 60 هزار تومان خریده، بفروشد و مشتری بعداً بفهمد و شکایت کند، اما به واسطه مدت زمان رسیدگی به پرونده قیمت کالا به همان 60 هزار تومان برسد سوال می شود که آیا اینجا را قاعده لاضرر می گیرد یا نمی گیرد؟ جواب این است که بستگی به ملاک ضرر است آیا نوعی است یا شخصی اگر ملاک ضرر نوعی باشد قاعده لاضرر این مورد را می گیرد اما اگر ضرر شخصی باشد، امروز ضرر نکرده است زیرا قیمت همان قیمت است. /239/902/
پاورقی
[1] . الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص40؛ ح 5.
مقرر: حسن حسینعلی