به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاه و هشتم درس خارج فقه رسانه که در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به ادامه بررسی ادله حرمت هتک حرمت مومن در پیام رسانه پرداخت و گفت: امام صادق علیه السلام می فرماید کسی که درباره مومنی چیزی بگوید که در او نیست و بهتان می زند، خداوند او را در گل خبال زندان می کند تا زمانی که از آنچه گفته است خارج شود و باید دقت کرد که بین غیبت و بهتان تفاوتهایی وجود دارد.
وی در ادامه گفت: در مورد بهتان باید در صورت توان برود و از شخص تقاضای عفو نماید و اگر عفو کند بار حقوقی ندارد اما اگر عفو نکرد و یا نمی توانست به دلیل آسیب به شخصیت حقوقی عفو کند مساله بعدی پیش می آید که باید اعاده حیثیت کند و بگوید من دروغ گفتم.
این استاد حوزه در پایان گفت: طبق قانون انتخابات، قانون مطبوعات، قانون اساسی و فرمان هشت ماده ای حضرت امام (ره) به قوه قضائیه مساله هتک حرمت مومن جدی گرفته شده است و باید با بررسی های دقیق این مسائل را در جامعه پیاده کرد هر چند که در بسیاری از این موارد حداقل مجازات هتک در نظر گرفته شده است.
تقریر کامل درس استاد رفعتی نائینی به شرح ذیل است:
خلاصه ای از درس گذشته
یکی دیگر از محرمات پیام رسانه که خیلی مورد ابتلا هست بحث هتک حرمت مومن است. هتک حرمت مومن فی نفسه از گناهان کبیره است و علاوه بر این مسئولیت حقوقی دارد و آبرویی که از مومن ریخته باید اعاده کند و هم کیفر دنیوی و هم عقاب اخروی دارد. برای استدلال به حرمت این عمل به خصوص اشاعه و رسانه ای کردن حرمت شکنی مومن آیات و روایات فراوانی وجود دارد که بدان تمسک می کنیم.
در ذیل آیه روایتی که از امام کاظم علیه السلام که مرحوم کلینی در کافی آورده اند، در مورد فردی که از حضرت سوال کرد: در مورد یکی از برادران دینی کاری نقل کرده اند که انجام داده است و خود ایشان تکذیب کرده است، در حالی که جمعی از افراد موثق این مطلب را در مورد او نقل کرده بوده اند. امام علیه السلام فرمودند: «کذّب سمعک و بصرک عن أخیک»؛ حضرت فرمودند گوش و چشمت را تکذیب کن ولو این که 50 نفر در مورد او سخن بگویند. آنچه همان مومن می گوید تصدیق کن و آن 50 نفر را تکذیب کن. حق نداری این مطلب را رسانه ای و علنی کنی تا موجب ننگ او شود. حق نداری شخصیت او را ترور کنی.
نکات تفسیری و فقهی زیادی از این آیه و روایتی که در ذیل آن امام کاظم علیه السلام فرموده است به دست می آید. یکی از نکاتی که از آیه استفاده می شود این است که برخی از گناهان است که نه تنها قبیح است بلکه دوست داشتن آن نیز مانند تهمت گناه کبیره است.
این که پخش شود حتی اگر شخص پخش نکند و صرفاً علاقه داشته باشد که پخش شود گناه کبیره است.
از این آیه استفاده می شود که برخی از گناهان هم کیفر دنیوی و هم کیفر اخروی دارد در حالی که برخی از گناهان فقط کیفر اخروی دارد: (لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون) سوره مبارکه نور آیه 19
مانند بحث زنا که اگر لو رفت هم حد دنیوی و هم عذاب اخروی دارد. معنای حد دنیوی این نیست که بخشیده شد و عذاب اخروی ندارد. برخی از گناهان هم در دنیا و هم در آخرت کیفر دارد. بردن آبروی مومن چنین است مانند رسانه ای کردن شایعه ای که صحت ندارد.
(إِنَّ الَّذینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَکُمْ بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذی تَوَلَّى کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظیم)؛ ماجرا جریان تهمتی است که به همسر پیامبر زدند. به هرحال همسر پیامبر است و اگر کسی او را مورد تهمت قرار بدهد در واقع خواسته پیامبر را مورد تحقیر قرار دهد و در جامعه کوچک کند. اولین کسی که این کار را انجام داد در مورد همسران پیامبر است که یقیناً اهل جهنم است. شایعه و تهمتی که در مورد عایشه بیان کردند صحت نداشت و بهتان بود. قرآن کریم عایشه را در این بهتان تبرئه می کند. عبدالله بن عبیر شایعه کرد زمانی که همسر پیامبر از کاروان عقب افتاده بود، حتماً خبری در کار بوده و با صفوان که برگشتند حتماً ارتباط خلاف شرعی با صفوان داشته است.
هر شخصی که این را به دیگری مرتکب کرد گناه خودش را مرتکب شده است. البته کسی که اصل بهتان را ساخته است گناهش بیشتر است. (وَ الَّذی تَوَلَّى کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظیم)
این قدر شما نسبت به مسائل دینی بی موالات بودید که زبان به زبان این مساله را منتقل کردید؛ یعنی از دیگران می شنیدید و می گفتید در حالی که نسبت به این خبر علم نداشتید. مثل امروز که در فضای مجازی بدون تحقیق مطلبی را که به دستمان می رسد برای دیگران می فرستیم و باز نشر می دهیم. مردم تصورشان این است که می گویند در تمام شبکه ها و گروه ها هست و امر کوچکی است در حالی که همین مساله آبروی مومنی را می برد. این که شما به چیزی که علم و یقین ندارید آن را نشر دهید و رسانه ای کنید.
ودر ادامه آیه می فرماید: (وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظیم)؛ چرا شما این طور نبودید که وقتی این خبر به شما می رسد بگویید حق نداریم پخش کنیم؟ چرا این گونه نکردید وقتی که شنیدید؟ از این آیه نیز فهمیده می شود که شایعه سازی و پخش آن حرام است به خصوص شایعاتی که موجب آبرو ریزی برای مومن می شود. از آن بالاتر اگر موجب هتک و آبروی نظام و حاکمیت اسلامی شود یا موجب بی اعتمادی مردم نسبت به نظام اسلامی شود. حفظ نظام از اوجب واجبات و از حفظ آبروی مومن بالاتر است. در رابطه با حفظ آبروی مومن وقتی این آیه را داریم که در همین سوره آمده است باید دقت لازم را داشته باشیم.
رسانه نباید ذائقه مردم را حتی درانتخابات به این سمت بکشاند که حتما باید پته همدیگر را رو کنیم و یا به چیزهایی که اتفاق نیفتاده است همدیگر را متهم کنیم. مساله این است که کسی که ما می خواهیم رای بیاورد با این تهمت زنی رای بیاورد. این مساله سبب می شود که در دراز مدت برای خود نظام افت داشته باشد و مردم نسبت به همه گروه ها و جناح ها بی اعتماد شوند. باید آفت این قسمت را نیز درنظر گرفت. لذا آن چه که آسیب دید در انتخابات آمریکا به خاطر همین تهمت هایی بود که به همدیگر زدند و افشاگری های بر علیه هم داشتند و حیثیت ابرقدرتی مانند آمریکا را از بین بردند.
امروزه در شبکه های اجتماعی مواردی که رد و بدل می شود صدها برابر رسانه ملی است. گروه ها و کانال هایی که موجود است قدرت شایعه پراکنی را بالا برده است. رسانه دینی و ملی ما باید این مساله را تبیین کند که حرمت وجهه مومن و عدم آسیب رسانی به نظام برایشان مشخص شود.
از روایات نیز استفاده می شود که حفظ آبروی مومن واجب است و هتک حرمت مومن حرام است و حرمت شدیدی دارد. این روایات چند دسته است. دسته ای از روایات تببین می کند که حرمت مومن بالاتر از حرمت کعبه است.
بنابراین فقها فتوا داده اند هر چیزی که موجب هتک حرمت به مومن شود حرام است و ما به وسیله فعل حرام نمی توانیم سراغ فعل خوب برویم. می خواهیم پیام سیاسی، دینی و یا تبلیغاتی به مخاطب برسانیم اما به وسیله حرام انجام دهیم. چیزی که بخواهد به وسیله حرام یا مقدمات محرمه صورت گیرد، نتیجه اش همان وضعیتی است که امروز در جامعه شاهد هستیم که برخی حصر و عده ای ممنوع التصویر و گروهی منحرف می شوند.
یکی از مقصرین نهادها در این مساله خود رسانه است که از ابتدا ضائقه مردم را خراب کرده است و حساسیت و تب خاصی را در جامعه شکل داده است. البته رسانه ملی هدف خوبی را دنبال می کند زیرا می خواهد شور انتخابات بالا رود اما نباید اجازه دهد که مناظرات به اتهام زنی و اشاعه فحشا تبدیل شود.
عده ای از ضد انقلاب منتظر شکار چنین صحنه هایی از مناظرات هستند تا بر علیه نظام مقدس اسلامی بهره ببرند و سیاه نمایی کنند. اگر یکی از شخصیت های نظام آسیب ببیند این مساله متوجه نظام نیز خواهد شد و نباید از این مساله غافل شد. رسانه و بزرگان مسائل فقهی هتک حرمت مومن را شفاف تبیین نکرده اند و مردم نیز که رسانه و شبکه های اجتماعی در اختیار دارند از این مسائل فقهی بی خبرند. خیلی از مردم متدین هستند و اگر از این مسائل با خبر شوند بسیاری از این امور را انجام نخواهند داد.
هتک حرمت مومن در پیام رسانه
بحث در نشر اکاذیب و بهتان و افترا در پیام رسانه بود. بیان شدکه به ادله اربعه این کار حرام است.
چند آیه را در جلسات گذشته مطرح شد و بعد از آن به بررسی روایات پرداختیم.
آیه ای که بسیاری از ائمه علیهم السلام و فقها به آن تمسک کرده اند آیه 112 سوره مبارکه نساء است.
(وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَریئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبینا)
شخصی که خطا و گناهی را مرتکب می شود و دیگران را متهم می کنند که چنین خطایی را مرتکب شده اند، این شخص افترا و بهتانی را تحمل کرده است که گناه آشکار و روشن است.
در ذیل این آیه چند روایت است که بیان می کنیم.
بیان روایت
«الْعَیَّاشِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الْغِیبَةُ أَنْ تَقُولَ فِی أَخِیکَ مَا قَدْ سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ فَأَمَّا إِذَا قُلْتَ مَا لَیْسَ فِیهِ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً.» وسائل الشیعه باب 152 ح 22
غیبت این است که پشت سر برادرت چیزی بگویی که مخفی است اما اگر چیزی که در او نیست بگویی این بهتان و گناه آشکار است.
«وَ عَنْهُ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَالَ فِی مُؤْمِنٍ مَا لَیْسَ فِیهِ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی طِینَةِ خَبَالٍ حَتَّى یَخْرُجَ مِمَّا قَالَ فِیهِ وَ قَالَ إِنَّمَا الْغِیبَةُ أَنْ تَقُولَ فِی أَخِیکَ مَا هُوَ فِیهِ مِمَّا قَدْ سَتَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ فَإِذَا قُلْتَ فِیهِ مَا لَیْسَ فِیهِ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً.»
امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که درباره مومنی چیزی بگوید که در او نیست و بهتان می زند. خداوند او را در گل خبال زندان می کند تا زمانی که از آنچه گفته است خارج شود. (مثلاً طرف او را ببخشد)
در این رابطه روایات بهتان را ملاحظه فرمایید. معنایی که در مورد طینت خبال شده است یعنی در بدترین جایی که وجود دارد حبس می شود و از همه فضاهای نوری و الهی محبوس است و در جایگاه فاسد و تاریکی مانند فرج زانیه می ماند.
در ذیل آیه ای که امروز بیان کردیم روایات فراوانی وجود دارد به خصوص اگر انتشار آن فراوان تر باشد و بیشتر رسانه ای شود.
دلیل عقل و اجماع
عقل نیز می گوید که این بهتان و افترا در حق برادر مسلمان ظلم است و عقلاً ظلم تقبیح شده است.
در این مساله اجماع نیز بین همه امت وجود دارد یعنی از ضروریات دین می باشد که بهتان حرام است.
حال اگر چنین عمل حرامی اتفاق افتاد باید چه کار کرد؟
اولین عملی که باید انجام شود حلالیت طلبیدن از فردی است که مورد بی حرمتی قرار گرفته است و شخصیتش شکسته شده است و از دو حال خارج نیست یا شخص می بخشد و یا نمی بخشد.
اگر شخص بخشید نسبت به کسی که بهتان زده است یا بهتان را منتشر کرده است بار حقوقی ندارد.
اگر شخص رضایت داد مساله ای نیست اما اگر رضایت ندهد بار حقوقی برای کسانی که این بهتان را ساخته اند و یا در رسانه منتشر کرده اند وجود دارد. البته این فرد زمانی که می بخشد اگر به شخصیت حقیقی آسیب خورده باشد می تواند ببخشد اما اگر به شخصیت حقوقی آسیب خورده باشد نمی تواند ببخشد. مثلاً اگر برای مجموعه حاکمیتی مانند وزارتخانه و غیره بی آبرویی شده باشد با بخشیدن مرتفع نمی شود و باید این بی آبرویی را رفع کرد. هر شخصی فقط می تواند حق خودش را ببخشد.
در بسیاری از جرم ها که طرف مقابل می بخشد، مدعی العموم مطالبه می کند و به دنبال مجازات فرد مجرم می رود.
اگر آسیب به آبروی نظام وارد شده است یا به جایگاه حقوقی اداره ای وارد شده است صرف این که شخص رییس اداره است نمی تواند ببخشد.
نکته دوم
بحثی را در مورد طلب بخشش و عفو فقها بررسی کرده اند. این که اگر من طلب بخشش کنم طرف ممکن است ناراحت شود. این مساله در بهتان نمی آید. در غیبت می تواند برای غیبت شونده طلب عفو نماید ولی این مساله در بهتان وجود ندارد زیرا در مساله غیبت پشت سر شخص بوده ولی در مساله بهتان به این شکل نیست و ممکن است خود او نیز همین بهتان را شنیده باشد و علم است.
برخی می گویند فرق بین بهتان و غیبت عموم و خصوص من وجه است و برخی می گویند تباین است.
در روایات نیز بحث بهتان از غیبت جدا شده است.
«مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ رَجُلٍ لَا نَعْلَمُهُ إِلَّا یَحْیَى الْأَزْرَقَ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ ص مَنْ ذَکَرَ رَجُلًا مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِیهِ مِمَّا عَرَفَهُ النَّاسُ لَمْ یَغْتَبْهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِیهِ مِمَّا لَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ اغْتَابَهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ بِمَا لَیْسَ فِیهِ فَقَدْ بَهَتَهُ.»
اولی از موضوع غیبت خارج است اما اگر پشت سرش سخن گفته شود غیبت است. گاهی نیز می توان این دو را جمع کرد.
در مورد بهتان باید در صورت توان برود و از شخص تقاضای عفو نماید. اگر عفو کند بار حقوقی ندارد. اگر عفو نکرد و یا نمی توانست به دلیل آسیب به شخصیت حقوقی عفو کند مساله بعدی پیش می آید که باید اعاده حیثیت کند و بگوید من دروغ گفتم.
اگر کاندیداها به این مساله توجه کنند که این وظیفه شرعی آنان است و در ماده 64 قانون انتخابات ریاست جمهوری که در سال 91 اصلاحیه خورده و مجدداً تصویب شده است بدین مطلب اشاره شده است:
«چنانچه به تشخیص کمیسیون بررسی تبلیغات، برنامه های تبلیغاتی ضبط شده نامزدها در صدا و سیما در بر گیرنده مطالب توهین آمیز یا هتک حرمت سایر نامزدها یا دیگران یا مغایر با قوانین باشد سازمان صدا و سیما موظف به حذف آن مطالب است و در صورتی که ضمن پخش زنده موارد مذکور از سوی هر یک از نامزدهای انتخاباتی یا نماینده آنان واقع شود سازمان صدا و سیما موظف است با تشخیص کمیسیون بررسی تبلیغات به میزان مناسب و به صورت ضبط شده فرصت احقاق حق بدهد.»
بحث در همین است که اگر عفو نکند باید فرصت داد که کذب سخنان طرف را بیان کند.
متاسفانه این کار را به صورت حداقل قرار داده اند. از لحاظ حکم فقهی خود شخصی که بهتان زده است باید بیاید و بهتان مطلب خود را بیان کند که به صورت تحقیق نکرده در برنامه زنده اعلام کرده است.
این که شخص بگوید من این کار را نکرده ام شاید حدود چهل درصد از بی آبرویی جبران شود اما اگر بخواهیم تاثیر کامل را بگذارد باید شخصی که بهتان زده است کذب مطلبش را بیان کند و این مساله بسیار سنگین است و سبب می شود به راحتی این بهتان ها در جامعه شکل نگیرد.
من پیشنهاد می کنم که نامزدهای ریاست جمهوری مشاوره فقهی و حقوقی داشته باشند زیرا بعضا آشنا با این مسائل نیستند و از نظر فقهی دچار امور شبهه ناک و حرام می شوند و گاهی نیز از لحاظ حقوقی دارای مشکلاتی می شوند.
معلوم نیست تمام کسانی که در برنامه اول این بهتان را شنیده اند در برنامه دوم نیز پای رسانه نشسته باشند و پاسخ را بشنوند ولی قانون می گوید از همان رسانه به همان مقدار می تواند از خودش دفاع کند.
ما در قانون اساسی نیز همین را در اصل 39 داریم که می گوید: «هتک حرمت و حیثیت کسی که به حکم قانون دستگیر، بازداشت، زندانی یا تبعید شده است به هر صورت که باشد ممنوع و موجب مجازات است.»
این مساله در قانون اساسی و مطابق با شرع است. اکثر فقها و حتی مقام معظم رهبری می فرمایند: اگر کسی محکوم شد و زندان رفته است نباید پخش شود که بچه اش خجالت بکشد و یا بخواهند محله زندگیشان را تغییر دهند.
در قانون مطبوعات که مصوبه سال 79 است در ماده 30 می گوید: «انتشار هر نوع مطلب مشتمل بر تهمت یا فحش و افترا یا الفاظ رکیک یا نسبتهای توهین آمیز و نظائر آن نسبت به اشخاص ممنوع است.»
این مساله قانون رسانه است
بحث بعدی این است که در رسانه نه فقط نامزدی که افترا و تهمت زده است مجازات دارد بلکه رسانه ای که آن را ترویج کرده است باید مجازات شود. پس مرحله بعدی این است که شخص از بینندگان و شنوندگان و کاربران رسانه عذرخواهی کند که من تهمت زدم و بدون علم و اطلاع این سخن را گفتم.
مرحله بعدی این است که باید هم شخصی که تهمت زده و هم کسانی که منتشر کرده اند باید مجازات شوند.
تمام عواملی که در پخش تهمت اعانه کرده اند مجرم هستند. لذا در قانون مطبوعات می گوییم، مدیر مسئول جهت مجازات به محاکم قضائی معرفی می شود.
ماده 698 قانون مجازات اسلامی مصوبه 92 را ملاحظه فرمایید که می گوید: «اگر اتهام نسبت به شخص حقیقی باشد یک ماه الی یکسال حبس و 74 ضربه شلاق تعزیری دارد.» این مورد برای شخص اتهام زننده و افرادی است که اتهام را پخش کرده اند.
این مساله در صورتی است که قذف نباشد که در صورت اثبات قذف حد قذف نیز اضافه می شود.
اگر این افترا به مسئولین نظام باشد، حبس از دو ماه تا دو سال خواهد بود ولی مجازات شلاق بیشتر از آن نیست.
در قانون مجازات اسلامی متاسفانه هتک حرمت تعریف نشده است و به عرف احاله داده شده است. گاهی ممکن است شخص به زبان جاری نکند اما با رفتار ممکن است هتک حرمت صورت گیرد.
هتک حرمت: هر عمل مثبت که به صورت گفتار یا رفتار که عرفاً شخصیت و اعتبار شخص حقیقی و حقوقی مورد خطاب خدشه دار شود.
پس یکی از مصادیق هتک حرمت فحش دادن است و مصداق دیگر آن افترا است ولی مصادیق دیگری دارد که در بحث ما نیست.
اگر شخصی اسرار نظام را فاش کند به علت این که به جایگاه حقوقی لطمه وارد کرده است مجازات شدیدتری دارد.
مرحوم امام (ره) در فرمان معروف به هشت ماده ای که در سال 61 به قوه قضاییه نوشتند می فرمایند:
«هیچ کس حق ندارد هتک حرمت مسلمان و تعدی از ضوابط شرعی نماید.»
والحمدلله رب العالمین./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر