به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ مفهوم قدرت به عنوان اصلی‌ترین مفهوم دانش سیاسی، مورد توجه نویسندگان مقاله « مؤلفه‌های قدرت سیاسی در قرآن کریم» قرار گرفته است. این مقاله که نوشته غلامرضا بهروزی‌لک و حسین احمدی سفیدان می‌باشد، به دنبال آن است تا با رویکرد استنطاقی (برون قرآنی) شهید صدر ابعاد پیدا و پنهان این مفهوم را با مراجعه به نص قرآن کریم بررسی نمایند.
نویسندگان مقاله در ابتدا در تعریف قدرت، این مفهوم را در قالب سه‌گانه‌هایی قرار می‌دهند. به عبارت دیگر از نظر ایشان قدرت از عنصر عامل قدرت، تابع قدرت و هدف قدرت نمی‌تواند خالی باشد. همچنین سه ابزار تنبیهی، تشویقی و اقناعی از طریق سه خصیصه یا نهاد شخصیت، مالکیت و سازمان اعمال می‌شود. بر اساس چنین مؤلفه‌هایی، نویسندگان به سراغ مفهوم قدرت در قرآن رفته و سعی دارند تا این مسئله را نیز آشکار کنند که آیا رابطه قدرت از منظر قرآن یک سویه و از بالا به پایین است و یا اینکه دوسویه، یعنی هم از جانب حاکم و هم از جانب مردم می‌باشد.
روش مورد استفاده نویسندگان این مقاله، برگرفته از روش تفسیر موضوعی شهید صدر می‌باشد. در این روش سعی می‌شود که حقیقت مسائل عرصه‌های مختلف زندگی اجتماعی، اعتقادی و جهانی بر قرآن عرضه شده و نظر قرآن استخراج گردد. در این روش البته پیش‌فرضهایی چون مرجعیت قرآن و جاودانگی و جامعیت آن نیز مد نظر قرار گرفته است و در نهایت نویسندگان به دنبال استنطاق قرآن در موضوع قدرت می‌باشند. سه مؤلفه اساسی در این مسئله یعنی عامل قدرت، تابع قدرت و هدف از قدرت دنبال می‌شود.
به نظر نویسندگان مقاله، در درجه اول، قدرت نامحدود و لایزال به خداوند اختصاص دارد. این معنا از آیه 44 سوره فاطر می‌تواند استحصال نمود. در این آیه خداوند به عنوان قادر متعال به صاحبان قدرت توصیه می‌کند که از سرنوشت قدرتمندان عالم عبرت گرفته و خود را در معرض هلاکت به دلیل نافرمانی از اوامر رسولان الهی قرار ندهند.
همچنین قدرت هم شامل بعد تکوینی و هم بعد تشریعی می‌شود. از آیه 82 سوره یس می‌توان این مطلب را به دست آورد که قدرت هر صاحب قدرتی ناشی از اعطای خداوند است. قدرت همچنین می‌تواند به مطلوب و نامطلوب تقسیم شود. به عبارت دیگر گرچه منشأ هر قدرتی از خداوند است، اما اجرای بالفعل آن در حوزه سیاسی نیازمند انتصاب انبیا، امامان و صالحان می‌باشد. نویسندگان از این عاملان قدرت، به عاملان مطلوب یاد می‌کنند.
خداوند از جنس خود انسان‌ها، کسان صالحی برای خلافت خود بر روی زمین منصوب می‌کند و همین امر است که موجب سجده فرشتگان بر او می‌شود. نظریه خلافت انسان و شهادت انبیا از آخرین نظریات سید محمد باقر صدر است. به نظر وی انسان با ویژگی‌های خلافت، تجلی برتر وحدت سیاسی امت اسلامی است و از طریق نظریه خلافت انسان وی ثابت می‌کند که مردم رکن اساسسی دولت هستند. همچنین قدرتی که از سوی عامل انسانی اعمال می‌شود، باید با معیار و قانون شریعت باشد. این معیار نیز از آیه 18 جاثیه به دست می‌آید.
از نظر قرآن عامل مطلوب قدرت باید ویژگی‌های خاصی داشته باشد که از آن جمله‌اند: نفی شرک (آل عمران: 64)، حاکمیت شریعت و قوانین الهی در حکومت (یوسف،40 و نساء: 105)، مشورت در امور (آل عمران:159)، استقرار و گسترش عدالت (شوری:15)، پایبندی به پیمان‌ها و قراردادها (بقره: 177)، جهاد در راه خدا (حجرات: 15)، قبول پناهندگی (توبه:6)، امر به معروف به نهی از منکر (توبه:71)، استکبارستیزی (سجده:15)، ایجاد وحدت (مؤمنون: 52)، ایجاد امنیت و آرامش (انعام:82).
اما در مقابل عامل مطلوب، عامل نامطلوب قدرت قرار می‌گیرد. این مفهوم شامل کسانی است که به خداوند شرک ورزیده و مستکبر می‌شوند و البته افرادی که تابع آنها بوده از ایشان اطاعت می‌کنند و دچار گمراهی و ضلالت می‌شوند و سرانجامی جز جهنم نخواهند داشت. این گروه در سه دسته ائمه کفر، مترفین و طاغیان قابل معرفی هستند.
در سوره توبه، آیه 12 خداوند از اصطلاح ائمه کفر استفاده کرده و منظور از آن را کسانی قرار داده که در کفر بر دیگران پیشی گرفته، دیگر کفران از آنان پیروی می‌کنند. تعابیر دیگری در آیه 41 سوره قصص و 67 سوره احزاب وجوددارد که می‌تواند با ائمه کفر ارتباط پیدا کند.
در طول تاریخ همواره افرادی با پیش‌تازی، فرقه‌های ساختگی در برابر جبهه حق ایجاد کرده‌اند و شمار آنها نسبت به تابعان حق همواره فزونی داشته است. قرآن علاوه بر معرفی صالحان، امامان باطل را نیز معرفی کرده است.
منظور از مترفین کسانی است که در اثر فزونی نعمت، غافل و مغرور و مست شده و سر به طغیان برداشته‌اند. یعنی کسانی که دلبسته نعمت‌های دنیوی هستند و از خدا و آخرت غافل شده‌اند.بیشتر مصادیق مترفین شامل پادشهان و جباران و ثروتمندان مستکبر می‌شود. همان هایی که در برابر دعوت انبیا، چون منافعشان به خطر می‌افتد، ایستادگی کرده و با انواع حیله و بهانه به تخدیر و تحمیق مردم می‌پرداختند.
گروه سوم نیز طاغیان هستند. منظور از این واژه کسانی‌اند که از حد خویش تجواز کرده و با گناه و طغیان خود در برابر خداوند قرار می‌گیرد. این معنا شامل هم جن و هم انس هر دو می‌شود. این مفههوم در قرآن 39 مرتبه ذکر شده است.
از منظر قرآن این گروه‌ها، به عنوان عوامل نامطلوب قدرت معرفی شده‌اند که دارای ویژگی‌های خاصی هستند؛ مانند: تکذیب آیات الهی (اعراف:103، انفال:52، قمر:41و42)؛ تحریف و انکار حقیقت‌ها (آل عمران:11)؛ خداپنداری خویشتن (شعراء:26)؛ اتهام زدن به پیامبران از قبیل جادوگر (اعراف:109)؛ دیوانه (جن‌زده) (اسراء:102)؛ فسادگر(غافر:26)؛ مخالفت با پیامبران (مزمل:15و16) و دسیسه علیه آنها (طه:60) و عملیات نظامی (شعراء:52ـ54)؛ تکبر در برابر آیات الهی (یونس:75)؛ مخالفت با فرمان‌های الهی (شعراء:16)؛ جلوگیری دیگران از فرمان‌های الهی به گونه‌ای که ایمان آوردن مردم به پیامبران را منوط به اجازه خود می‌دانند (اعراف: 123)؛ برتری جویی (عنکبوت: 39)؛ سبک و خوارشمردن مردمان (زخرف:54)؛ ستمگری به دیگران (تحریم:11)؛ اسرافگری (زخرف:33)؛ شکنجه مردم تحت سلطه خود (ابراهیم:6)؛ گمراه کردن مردم (یونس:88)؛ ناتوان کردن مردم (قصص:4).
دومین مؤلفه قدرت که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته، تابعان قدرت می‌باشد. به نظر نویسندگان مقاله، این مفهوم در قرآن همواره با واژه حق و اطاعت گره خورده است. چرا که مسئله اطاعت بر مشروع بودن تأثیرپذیر از مطاع دلالت دارد و این تأثیرپذیر در قالب تکالیف مطرح شده است. از سوی دیگر چون انسان در مقام خلیفه اللهی قرار داشته و حق انتخاب حاکمان صالح را دارد، دو گونه حق و تکلیف شکل می‌گیرد که بر یکدیگر تأثیر و تأثر دارند.
یعنی انسان از یک منظر می‌تواند تابع قدرت باشد و از منظری دیگر عامل قدرت.با این معنا دیگر نمی‌توان از یک سویه بودن رابطه قدرت میان حاکم و تابع سخن گفت و باید نقش مردم و رابطه دوسویه را در نظر گرفت. این معنا در نظر شهید صدر نیز مورد توجه قرار گرفته و از همین روی وی بر خلافت عمومی ملت تأکید داشته و آن را تکلیفی بر گردن مردم می‌داند تا حکومت را تشکیل دهند. رابطه دو سویه حق و تکلیف این مزیت را دارد که در صحنه سیاسی، بار مسئولیت‌پذیری را برای انسان به دنبال دارد و باید حاکمان را با دقت انتخاب نمایند.
مؤلفه سوم قدرت، هدف قدرت است. به نظر نویسندگان مقاله بدون در نظر گرفتن این مؤلفه، اساساً سازه قدرت شکل نمی‌گیرد. از آنجا که اصالت حکمرانی از آن خداوند بوده و جز او و منصوبان از جانب او جسی حق زمامداری ندارد، باید میان هدف الهی و عاملان آن تناسب برقرار باشد. به همین خاطر است که این مسئولیت بر عهده کسانی قرار می‌گیرد که از صفت عصمت برخوردار باشند.
بر اساس هدف قدرت است که می‌توان جامعه‌ای را به کفر و شرک و یا جامعه توحیدی متصف نمود. به همین مننظور عبودیت، سعادت، عدالت و امنیت از اهداف مطلوب قدرت می‌باشند؛ عبودیت از آن رو هدف قدرت قرار می‌گیرد که جامعه بشری را به سوی سعادت اصلی یعنی خدامحوری وتوحید سوق دهد. در همین راستا سعادت در جامعه توحیدی نیز مطابق با اصل توحید می‌باشد و تمامی مسائل و روابط در حیات اجتماعی مانند روابط فرهنگی و تربیتی، مشارکت تجاری و اقتصادی، قراردادهای سیاسی و نظامی بر اساس این اصل تنظیم می‌شود.
همچنین قوام جامعه انسانی و توحیدی جز به عدالت فراهم نمی‌شود. عمل به عدالت و پرهیز از ظلم به حقوق دیگران را خداوند در سوره نساء آیه 58 بر همگان لازم دانسته است. رعایت عدالت باید نسبت به همه مردم و همه امور باشد. امنیت نیز در آیه 55 سوره نور به عنوان یکی از اهداف استقرار حاکمیت خداوند و منصوبان او در زمین معرفی شده است. هدف از جهاد اسلامی، تأمین امنیت می‌باشد.
در برابر اهداف مطلوب قدرت، برخی اهداف به عنوان نامطلوب معرفی شده اند که از جمله‌اند: سلطه و استبداد (طه:43)؛ حفظ قدرت (طه:120)؛ سودانگارانه (ابراهیم:3).
مقاله « مؤلفه‌های قدرت سیاسی در قرآن کریم» نوشته غلامرضا بهروزی‌لک و حسین احمدی سفیدان می‌باشد که در مجله علوم سیاسی دانشگاه باقر العلوم در تابستان 1393، شماره 66 انتشار یافته است./205/823/م