به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل، چاپ اول کتاب «حکم فقهی مجسمه سازی و نقاشی» در سال 1395 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در تهران به چاپ رسید. این کتاب 195 صفحه و از 100 منبع بهره برده است.
مصادیق نقاشی و مجسمه سازی را هر روزه در سطح شهرها، در کنار پل ها، داخل پارک ها، موزه ها، کتابخانه ها، هتلها و رستوران ها و... به شکل نقاشی های ساده و برجسته و تندیس های ناقص و کامل حیوانات انسان ها مشاهده می کنیم. کارخانه های عروسک سازی به عنوان سازندگان اسباب بازی کودکان و یا افرادی که در خانه خود به پارچه عروسک پارچه ای می سازند و یا برتابلوهای نقاشی تصایر انسان ها و درخت و حیوانات را رقم می زنند همه مصادیق تولید، نگهداری و یا خرید و فروش نقاشی و مجسمه سازی هستند و لازم است حکم شرعی این کارها از نظر فقه اسلام روشن شود. حاصل آنچه از این پژوهش برمی آید آنکه نقاشی و مجسمه سازی در عصر حاضر مفسده بت پرستی و ترویج شرک و عقاید ناروا را (در کشورما و بسیاری از کشورهای دنیا) ندارد و چه بسا وسیله ای است برای تقویت و ترویج فرهنگ دینی و اسلامی و یا ملی. بنابراین از نظر حکم وضعی نیز این کار و محصولات آن قابلیت خرید و فروش و اجاره و امثال آن را دارا می باشند. نظرات دیگر و ادله آن را در خلال حاصل پژوهش می توانید ملاحظه کنید. این کتاب در دو بخش اصلی سامان یافته است. بخش اول با عنوان «کلیات و تعاریف» شامل دو فصل می باشد.
فصل اول _ با عنوان «تعریف هنر و مصادیف برجسته آن»:
شامل مباحثی مانند: معنی لغوی و اصطلاحی هنر، تقسیمات هنر، هنرهای تجسمی و هنر های بصری (نقاشی، طراحی گرافیک، معماری، انیمیشن، کارتون های سیاسی یا کاریکاتور، داستان مصور، عکاسی، پیکره سازی، هلوگرام یا تصویر سه بعدی)، فلسفه هنر از دیگاه اسلام، تفاوت عروسک نمایش و اسباب بازی می باشد. تقسیمات هنر عبارت است از: الف) هنرهای بصری که شامل نقاشی، پیکره سازی و هنرهای مشتق آن ها، طراحی صنعتی، طراحی گرافیک و طراحی داخلی و برخی انواع عکاسی تجربی است. ب) هنرهای شنیداری (موسیقی، شعر و..) ج) هنرهای شنیداری ـ دیداری مثل اپرا و فیلم ناطق رنگی. نقاشی بیان ایده ها و عواطف استبا آقرینش کیفیت زیبا شناختی معین در یک زبان بصری دوبعدی. عناصیر اصلی این زبان خط، شکل، رنگ سایه و بافت است. از وظایف نقاشی می توان روایت، توصیف، مستند نگاری، داستان پردازی و تبلیغ را نام برد. روش ها و اسلوب های مجسمه سازی به سه گروه عمده تقسیم می شوند: 1ـ کنده کاری 2ـ شکل دهی 3ـ جفت کاری.
فصل دوم _«فن هنر، گستره جدید برای پژوهش های فقهی» :
برخی از مباحث مطرح شده عبارت است از: پیشینه مجسمه سازی و نقاشی، مفاهیم و مصادیق صورت و تمثال در قرآن کریم و متون تفسیری و متون فقهی، مفهوم صورت و تمثال از دیدگاه امام خمینی (ره). مؤلف در نتیجه گیری این فصل می نویسد: صورت در مجسمه و غیر مجسمه و جاندار و غیر جاندار اطلاق می شود و تمثال خصوص مجسمه است چه جاندار و چه غیرجاندار زیرا اولاً: بیشتر لغت شناسان در ریشه یابی معنای تمثال تصریح کرده اند که تمثال مشتق از مثول استو مثول یعنی برپا ایستادن و این تناسب با چیزی دارد که دارای هیکل و جسم است. ثانیاً: همچنین تصریح کرده اند که تمثال به چیزی گفته می شود که مشتمل بر تمام خصوصیات ممثّل باشد و این با مجسم بودن سازگارتر است. در حالیکه صورت بر بخشی از وجود صاحب صورت اطلاق می شود. ثالثاً در زبان امروز عرب مانند زبان مردمان، مصر و لبنانو حجاز و عراق.... تمثال به معنی مجسمه است و صورت به معنی نقش و عکس. اگر این لفظ را در زبان گذشته نپذیریم و شک کنیم، به اصاله ی عدم نقل در علم اصول تمسک می کنیم و اثبات می شود که در همان روزگار قدیم تمثال به همین معنی اطلاق می شود. همچنین در ایات قرآن کریم تمثال به معنی مجسمه و بت بی جان آمده است و صورت و تصویر به معنای صورتگری در موجودات به صورت مجسم بیان شده است. (انبیاء: 52 و 57، سباء: 13، آل عمران: 6 و... .) در باب هنر برخی از گونه های آن جدید و نوپیدایند مانند هنر بازیگری و مسائل مربوط به آن، کاریکاتور و هنرهای طنزآلود و برخی دیگر در بستر زمان دچار تغییر و دگرگونی های بسیار مهمی شده اند که این هر دو، ضرورت نگرش به هنر را ناگزیر می کند.
بخش دوم با عنوان «نظریات فقهای امامیه در زمینه حکم نقاشی و مجسمه سازی و مستندات آنها» که شامل دو فصل می باشد.
فصل سوم ای_ «بیان نظریات فقهای امامیه در زمینه نقاشی و مجسمه سازی» :
از مجموع آراء و نظرات فقها نتیجه گرفته می شود که اولا فقهای امامیه در زمینه حکم مجسمه سازی و نقاشی اختلاف نظر دارند که مجموع نظریات را می توان در پنج نظریه خلاصه کرد: 1ـ حرمت مطلق تصویر (مجسمه و نقاشی، جاندار و بی جان): مثل ابوصلاح حلبی و قاضی بن برّاج 2ـ حرمت تصویر جاندار به طور مطلق (مجسمه و نقاشی): مثل ابوالقاسم خویی، ابن ادریس حلی، محقق کرکی، مرتضی انصاری، یوسف بحرانی، محقق نراقی و علامه حلی 3ـ حرمت مجسمه سازی به طور مطلق (جاندار و بی جان): مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی، محقق اردبیلی، شیخ حسین نوری 4ـ حرمت مجسمه جاندار فقط: مانند صاحب جواهر، سید علی طباطبایی، شیخ محمد تقی بهجت، حسین علی منتظری، امام خمینی (ره) 5 ـ عدم حرمت تصویر (مجسمه و نقاشی، جاندار و بی جان): مانند شیخ طوسی، آقا بزرگ تهرانی، محقق اردبیلی، شهید مرتضی مطهری و سید مصطفی خمینی، میرزا جواد تبریزی و... . از میان نظریات پنج گانه نظریه پنجم با عنایت به دخالت زمان و مکان در استنباط از وجاهت بیشتری برخوردار است. با اندکی درنگ در تاریخ فرهنگ مردمان عصر جاهلیت و دوران ظهور اسلام درمی یابیم که بسیار از مردم به ویژه ساکنان شبه جزیره عربستان بت پرست بودند و از سر ناآگاهی و باورهای خرافی و پوچ در برابر بت های ساخته خویش به سجده می افتادندو در برابر آنها کرنش می کردند. در آن روزگار احترام و نکوداشت عکس ها و پیکرهای رنگارنگ بتان به گونه ای یک امر طبیعی و فرهنگ جامعه در آمده بود. از این روی از همان آغاز این نگرانی وجود داشت که پیشه هایی چون مجسمه سازی و نقاشی جانداران در دل مردم شوق آفریند و آنان را به کرنش در برابر بت برانگیزد. از این روی رهبران اسلامی برای آنکه زمینه هرگونه کژ رفتاری به ویژه در مسائل مهم عقیدتی را به کلی از بین ببرند، تازه مسلمانان را از نقاشی و پیکرتراشی جانداران باز داشتند و جایز نبودن نقاشی و پیکر تراشی را به عنوان یک قانون و دستور اسلامی اعلام کردند. از این رو در روزگاری که دیگر احتمال انحراف و بازگشت به بت پرستی در بین نباشد معلوم نیست که هنوز هم فراگیری حکم باقی است.
فصل چهارم _ «مبانی و مستندات نظریات فقهای امامیه در زمینه حکم مجسمه سازی و تصویرگری» :
از جمله مباحثی که نقش اساسی در روشن شدن حکم مجسمه سازی و نقاشی دارد توجه به اقوال و نظریات فقها است که می توان تمامی آنها را در پنج نظریه اصلی خلاصه کرد: 1ـ حرمت مطلق تصویر (مجسمه و نقاشی، جاندار و بی جان) 2ـ حرمت تصویر جاندار به طور مطلق (مجسمه و نقاشی) 3ـ حرمت مجسمه سازی به طور مطلق (جاندار و بی جان) 4ـ حرمت مجسمه جاندار فقط 5 ـ عدم حرمت تصویر (مجسمه و نقاشی، جاندار و بی جان). در مورد چهار نظریه اول که ادله آن اجماع و روایات است باید گفت استدلالات آنها مورد مناقشه و خدشه قرار گرفته است. روایات که بعضی از نظر سندی ضعیف بودند، بعضی از نظر دلالی اشکال داشتند و بعضی از هردو جهت و اجماع که نیز مورد قبول واقع نشده است زیرا ؛ اولاً: این اجماع یک اجماع محصل و کاشف از قول معصوم نبوده است، بلکه مدرکی بوده و غیر قابل قبول و استناد است. ثانیاً: اصل انعقاد اجماع و ادای نفی خلاف و نیابیدن مخالف در مسأله، ناتمام است زیرا مسئله هم اشکال دارد و هم خلاف آن ثابت شده است و هم مخالف آشکار دارد. ثالثاً بعضی از مدعیان اجماع در اصل حکم یعنی حرام بودن مجسمه سازی حیوانات تردید دارند و نظریه پنجم یعنی عدم حرمت مجسمه سازی و نقاشی است که از میان نظریات پنج گانه با عنایت به دخالت زمان و مکان در استنباط از وجاهت بیشتری برخوردار است. نتیجه بررسی های به عمل آمده از نظریات گروه پنجم این است که آنها از راهنمایی عقل استفاده کرده اند و معتقدند که مجسمه سازی و نقاشی از احکام تعبدی محض نیست تا راه درک ملاک آن بر روی عقل بسته باشد وتنقیح مناط آن ممکن نباشد. بلکه از آن سلسله احکام و مسائلی است که قطعا دارای مناط قابل درک عقلی است و همچنین نقش دو عنصر زمان و مکان را چه در گذشته و چه در حال و آینده مؤثر می دانند و معتقدند که باب اجتهاد باید همواره باز باشد تا در عصر غیبت، فقها بتوانند اختیار و ولایت داشته باشند و پاسخگوی احتیاجات جامعه باشند. استنباط آنها این است که اگر در هر عصری بر مجسمه سازی و نقاشی مفسده بت پرستی و شرک و دیگر مفاسد مترتب شود، حکم به حرام بودن آن خواهد شد ولی اگر مجسمه سازی عنوان و مصداق تقویت و ترویج فرهنگ دینی و مظهر و نشانه تمدن اسلامی باشد جایز است. در زمان حاضر تصویرگری اگر توسط دستگاه های برقی و دروبین های عکاسی باشد اکثریت حکم به جواز آن داده اند و فیلم برداری که بالاتر از عکاسی است و دارای حرکت و نطق می باشد هیچ منعی ندارد./924/ص
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 195 صفحه که چاپ اول آن در سال 1395 روانه بازار شد.
مرکز پخش: تهران: بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی