به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل، چاپ اول کتاب «حقوق فرهنگی شهروندان (رویکردی اسلامی)» توسط محسن داوری در سال 1389 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در تهران به چاپ رسید. مرکز نشر این کتاب تهران: بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت،دانشگاه امام صادق (ع) می باشد. این کتاب 286 صفحه و از 215 منبع فارسی و انگلیسی بهره برده است. این کتاب از 3 بخش اصلی تشکیل شده است.
کتاب حاضر سعی در تبیین حقوق و تکالیف شهروندان در حوزه باورها، گرایش ها و رفتارها ـ به عنوان عناصر تشکیل دهنده فرهنگ ـ از منظر اسلام و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دارد.
بخش نخست: «تعاریف» شامل 5 فصل
فصل اول:بررسی تاریخچه حقوق فرهنگی
در دسامبر 1986 مجمع عمومی سازمان ملل در چهل و یکمین اجلاس خود قطعنامه شماره 187/41 را تصویب کرد که در آن دستور کار دهه جهانی توسعه فرهنگی را مشخص می ساخت. گام بعدی در توسعه مفهوم حق های فرهنگی در میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب 16 دسامبر 1996 برداشته شدکه در ماده 15 این حق را اعلام می داشت. این دو سند از معدود اسنادی بودند که در آنها برای نخستین بار حق بر فرهنگ مطرح شده است.
فصل دوم : «حقوق بشر در تعالیم اسلامی»
مؤلف ابتدا به تعریف حق و ملازمت حقوق تکلیف پرداخته در ادامه مفهوم حقوق بشر از منظر اسلام را مورد بررسی قرار داده است. حقوق بشر آن امور ثابت و پایدار و مشترک در همه انسان هاست که هر انسانی به جهت انسان بودن باید آن را دارا باشد و آن را داراست و این حق را خالق انسان در آغاز تولد برای او قرار داده است.
فصل سوم: «حقوق شهروندی در تعالیم اسلامی»
مؤلف ابتدا به تعریف حقوق شهروندی پرداخته است. حقوق شهروندی به معنای مضیق که عنصر ذاتی آن تبعیت است و در بستر ملی معنا می یابد و عموماً شامل حقوقی مانند حق تعیین سرنوشت، مشارکت در اداره امور کشور می شود و دیگری حقوق شهروندی به معنای موسع که در این تعریف شهروند مترداف با انسان بما انسان گرفته شده است. در یک تعریف کلی از حقوق شهروندی برمبنای اسلام می توان اینگونه حقوق شهروندی را تعریف کرد: «مجموعه حقوق و تکالیف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است که اولا با حقیقت انسان ها و جامعه تطابق دارد و ثانیا این حقوق و تکالیف در ارتباط افراد با یکدیگر و با جامعه و با حکومتی است که تدبیر امور آنها را جهت رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی برعهده دارد».
فصل چهارم: «مفهوم فرهنگ»
این بخش به تعریف فرهنگ از دیدگاه صاحب نظران ایرانی، و غربی، و عریف یونسکو و شورای عالی انقلاب فرهنگی از فرهنگ پرداخته است. عناصر تشکیل دهنده ی فرهنگ عبارت است از: 1ـ نظام شناخت ها و باورها: این نظام به عنوان شالوده ای برای فعالیت های بشر در زنمیننه تفکر و اندیشه است و از تصورات، باورها، آموزه ها و شیوه های استدلالی در زمینه تفسیر جهان هستی، انسان، چگونگی رابطه انسان با محیط و هدف از زندگی بشر تشکیل یافته است. 2ـ نظام ارزشها و گرایش ها: دراین نظام میان مطلوب و نامطلوب، خوب و بد، پسندو ناپسند در قالب گزاره های ارزشی، اخلاقی و حقوقی به معنای عام آن مرزبندی می شود. 3ـ نظام رفتارها و کردارها: در این قلمرو آموزه های دو نظام اول به مرحله ظهور و بروز می نشیند، به این بیان که نوع بینش و گرایش آدمی، رفتار، آداب فردی و اجتماعی پی ریخته می شود. فرهنگ پیشرو فرهنگی است که در محاصره ی آن نمودها و فعالیت هایی که تحت تأثیر عوامل سیال زندگی و شرایط زودگذر محیط و اجتماع قرار می گیرند، نمی افتد.
فصل پنجم: «مفهوم حقوق فرهنگی شهروندان»
مؤلف ابتدا حقوق فرهنگی شهروندان از منظر غرب تعریف کرده است. از منظر اسلام حقوق فرهنگی بشر عبارت است از: «حقوق فرهنگی بشر آن امور ثابت و لایتغیر در حوزه اعتقادات، ارزش ها و رفتارهای بشر است که با حقیقت وجودی وی مطابقت دارد.» کی از حقوق فرهنگی بشر حق توحید است. مؤلف برای تبیین حق توحید به عنوان حق فرهنگی بشر به بررسی مؤلفه های حقوق فرهنگی بشر می پردازد که این مؤلفه ها عبارت است از: 1ـ حق توحید در حوزه باورها و اعتقادت 2ـ حق توحید در حوزه گرایش ها و ارزشها 3ـ حق توحید در حوزه رفتار. با مراجعه به تعالیم اسلام لیست والایی از مواردی که به عنوان ارزش مورد توجه قرار گرفته و همگان به گرایش به سمت آن تشویق شده اند می توان یافت مثل عدالت، علم و علم آموزی، اخوت و برادری، تعاون و همکاری، ایثار، شهادت، خوش اخلاق، نیکی به مردم، راستگویی و غیره می توان نام برد.امروزه این دین اسلام است که متولی تبیین هر آنچه است که مطابق با فطرت و حق است لذا برای یافتن آن ارزش هایی که با فطرت بشر مطابقت دارد نیز باید نظر اسلام را جویا شویم.
بخش دوم:«دین اسلام و تأمین حقوق فرهنگی بشر» شامل 3 فصل
فصل اول: «تعالیم اسلام و تأمین حقوق فرهنگی بشر»
نکته ای که در حوزه باور توحیدی ـ که به عنوان اصل و پایه حوق فرهنگی است ـ این است که مراد نویسنده از باور توحیدی در درجه اول اعتقاد به وحدانیت حق تعالی است سپس تعالیم و اعتقادات توحیدی است که دین اسلام مبیّن آن است از نبوت، امامت، قرآن، قیامت و زندگی پس از مرگ، عدل الهی، امر به معروف و نهی از منکر، آزادی انسان، عبادات اسلامی گرفته تا مسائل مربوط به ولایت فقیه، حجاب، موسیقی، روابط محرم و نامحرم و اخلاق کارگزاران و ادب هنر و علم و... . دین به ما می گوید که در زندگی صفات پسندیده اختیار کنیم و خود را با خوی ستوده و نیکو بیارائیم، وظیفه شناس، خیرخواه، بشر دوست و دادگستر باشیم و از حق دفاع کنیم و بلاخره عدل و اعتدال را در تمام امور زندگی پیشه سازیم این موارد و صدها موارد دیگر همگی از ارزش های توحیدی است که دین بش را به سمت آن سوق می دهد. نمازخواندن، روزه گرفتن، خمس و زکات دادن، جهاد کردن، پرداختن به کسب های حلال، احترام به پدر و مادر و بزرگسالان و... همگی از رفتار های توحیدی هستند که مبتنی بر باور توحیدی بوده است.
فصل دوم: «اسلام و نحوه تأمین حقوق فرهنگی شهروندان»
اسلام برای تأمین حقوق فرهنگی شهروندان یکی تواصی به حق و دیگری امر به معروف و نهی از منکر را در نظر گرفته است. یکی از راهکارهای دیگرتأمین حقوق فرهنگی شهروندان رابطه ولائی بین اعضای جامعه است یعنی ایجاد به هم پیوستگی و هم جبهگی و اتصال شدید بین اعضای جامعه اسلامی است که از این پیوستگی به ولایت تعبیر می شود. در ادامه مؤلف به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر اشاره می کند. در ادامه مؤلف به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در تأمین حقوق فرهنگی در خانواده می پردازد و می نویسد انسان در مقابل همسر و فرزند خویش مسئولیت سنگین تری دارد و مظف است تا آنجا که می تواند در تعلیم و تربیت آنها بکوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نیکی ها دعوت نماید نه اینها تنها به تغذیه و جسم آنها توجه نماید. عدم اهتمام مؤمنین برای تأمین حقوق فرهنگی همدیگر در سطح جامعه، جامعه را مستوجب غضب الهی می کند. مؤمنین باید یکدیگر را از طریق امر به معروف و نهی از منکر به خوبی دعوت کنند.
دو نوع نظریه در مورد دخالت دولت در فرهنگ وجود دارد. 1ـ نظریه عدم دخالت دولت در فرهنگ: اینان معتقدند که فرهنگ امری نهادینه شده در جامعه است که جامعه خود به خود آن را شکل می دهد لذا دخالت دولت در امور فرهنگی فاقد وجاهت اجتماعی استو دخالت دولت ها معمولا برای تحقق ایده آل های حکومتی بوده و نه آنچه در جریان دارد. 2ـ نظریه دخالت حکومت در فرهنگ: از جمله نگاه های افراطی در زمینه دخالت دولت در فرهنگ می توان به دیدگاه مارکسیستی اشاره کرد که نظرات طبقه حاکم را در همه عرصه ها نظرات حاکم می داند بدین معنی که طبقه اجتماعی که ابزار و تولید مادی را دست دارد در عین حال به ابزار تولید تفکر هم تسلط دارد و در نتیجه نظرات کسانی که ابزار تولید تفکر را ندارند به طور کلی تابع آن است. دلایل لزوم دخالت حکومت در فرهنگ از منظر اسلام، هم دلیل عقلی و هم دلیل نقلی می باشد که هر دو دلیل توضیح داده شده اند. در آخر نویسنده به این نتیجه می رسد که حکومت توحیدی تنها حکومت صالح برای تأمین حقوق فرهنگی مردم است یعین حکومتی که بر پایه تعالیم توحیدی ـ تعالیم اسلام برپا شده است.
فصل سوم: «نحوه تأمین حقوق فرهنگی شهروندان در حوزه های سه گانه فرهنگ»
مؤلف دراین فصل به بررسی ویژگی های هریک از حوزه های مذکور (اعتقادت و باورها، ارزش ها و گرایش ها، رفتارها و کردارها) و نحوه تأمین حق فرهنگی در این حوزه ها می پردازد.
حوزه باورها و نحوه تأمین حقوق فرهنگی در این حوزه: ویژگی حوزه باورها این است که در نظام آفرینش ـ در مرحله تکوین ـ انتخاب راه و عقیده اجبار پذیر نیست اما این بدان معنا نیست که انسان در انتخاب عقیده ـ در مرحله تشریع ـ آزاد است که به هر سو خواست میل کند و خدا نیز به این میل او ارج نهد. برای تأمین حقوق فرهنگی در حوزه باورها چنین به نظر می رسد که «حق توحید» در حوزه اعتقادات چه از سوی حکومت و چه خود جامعه اسلامی نمی توان و نباید به زور متوسل شد چراکه اعتقادها و باورهای باطنی اکراه پذیر نیست بلکه تابع دلیل و برهان است. در ادامه نویسنده روش های تبیین رشد و غی و نفش افراد در تأمین حقوق فرهنگی در حوزه باورها را توضیح می دهد می نویسد اعضا جامعه اسلامی برای اصلاح عقاید و دعوت به توحید باید تواصی به حق را از طریق حکمت و موعظه حسنه و یا جدال احسن انجام دهند. و حکومت اسلامی نیز باید از طریق آموزش و پرورش، آموزش عالی، صدا و سیما و... برای تأمین باورهای توحیدی تلاش نماید.
نحوه تأمین حقوق فرهنگی در حوزه گرایش ها: حوزه گرایش ها بیانگر ارزش هاو اعتقادات به آنهاست. این حوزه قرار است بستر جلوه گر شدن رفتار توحیدی را فراهم سازد. مهم ترین وظیفه افراد در این حوزه پرداختن به امر به معروف و نهی از منکر است. یکی از عواملی که باعث می شود مردم گرایش به ارزش های توحیدی داشته باشنداین است که خود دست اندرکاران حکومت در رفتار و گفتار خود پایبند این مهم باشند. در ادامه نویسنده به هدف قانون گذاری در اسلام می پردازد که عبارت است از: 1ـ سعادت زندگی مادی و معنوی انسان 2ـ تربیت و تهذیب نفس 3ـ عدالت.
نحوه تأمین حقوق فرهنگی در حوزه در حوزه رفتارها: مؤلف به لزوم فعالیت سلبی در حوزه رفتارها اشاره می کند ومی نویسد اگر کسی رفتاری غیر توحیدی بروز دهد متجاوز به حقوق فرهنگی دیگران است و باید جلوی آن را گرفت. افراد جامعه باید با امربه معروف و نهی از منکر از بروز رفتارهای غیرتوحیدی ـ منکر ـ جلوگیری کنند.
درادامه مؤلف به بررسی نهادهای تأمین حقوق فرهنگی شهروندان از جمله مسجد، نهاد حسبه، و دیوان مظالم می پردازد. دیوان مظالم دیوانی بود که وظیفه رسیدگی به اعمال ظالمانه حکام و امرا و رجال دولت بر رعایا را برعهده داشت. وظیفه نهاد حسبه در اعصار خلافت اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر بود. در مورد تأمین حقوق فرهنگی شهروندان در جامعه غیر توحیدی مؤلف می نویسد: در جامعه غیر توحیدی باید ترتیب را رعایت کرد بدین معنا که تا تبیین رشد و غی صورت نگرفته و این باور توحیدی در بین افراد جامعه تبیین نشده و زمینه بروز این باور نیز فراهم نشده است نمی توان وارد برخورد سلبی در حوزه رفتارها شد.
بخش سوم:«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و حقوق فرهنگی شهروندان» شامل دو فصل
فصل اول: «نکات اساسی تأمین حقوق فرهنگی شهروندان در قانون اساسی»
در قانون اساسی اسلام به عنوان دین رسمی معرفی شده است در بند 16 اصل سوم تنظیم سیاست خارجی کشور بر اساس معیارهای اسلام مورد اشاره قرار گرفته است. در اصل یکصد و هفتاد و پنجم نیز تأمین آزادی بیان و نشر افکار در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور بیان شده است. پذیرش فرهنگی در قانون اساسی و حقوق اقلیت های دینی نیز مورد توجه قرار گرفته است به طور مثال اصل سیزدهم قانون اساسی که ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی را تنها اقلیت های دینی شناخته که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل می کنند. قانون اساسی به تأمین حقوق فرهنگی خانواده نیز توجه کرده است به طور مثال در بند سوم اصل بیست و یکم دولت موظف به ایجاد دادگاه صالح برای حفظ و کیان بقای خانواده است. قانون اساسی به تعیین حکومت توحیدی برای تأمین حقوق فرهنگی مردم نیز توجه کرده است لذا در اصل پنجم خود چنین اشعار می دارد که: «در زمان غیبت حضرت ولی عصر "عجل الله تعالی فرجه" در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت امت برعهده فقیه عادل و با تقوی، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است که طبق اصل یکصد و هفتم عهده دار آن است.
فصل دوم : «قانون اساسی و نحوه تأمین حقوق فرهنگی شهروندان»
قانون اساسی علاوه براینکه رسالت خود را این می داند که زمینه های اعتقادی نهضت ملت ایران را عینیت بخشد و شرایطی را به وجود آورد که در آن انسان با ارزش های والا و جهان شمول اسلامی پرورش یابد (مقدمه قانونی اساسی) و جمهوری اسلامی ایران را موظف می کند که برای نیل به این اهداف همه امکانات خود را به کار برد (اصل سوم قانون اساسی).
نحوه تأمین حقوق فرهنگی در حوزه باورها در براساس اصل بیست و سوم قانون اساسی می باشدکه این اصل تفتیش عقاید را ممنوع کرده و اجازه نداده است که هیچ کس به صرف داشتن عقیده ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار بگیرد. برخی از نهادهای اساسی تأمین کننده حقوق فرهنگی مردم در حوزه باورها عبارت است از: 1ـ وزارت آموزش و پرورش 2ـ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری 3ـ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 4ـ سازمان تبلیغات اسلامی 5 ـ شورای عالی انقلاب فرهنگی.
نحوه تأمین حقوق فرهنگی در حوزه گرایش ها بر اساس اصل هشتم قانون اساسی می باشد این اصل دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر در جمهوری اسلامی ایران را وظیفه ای همگانی و متقابل و برعهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت می داند. در ادامه مؤلف به تکالیف حکومت در قانون اساسی پرداخته است. برخی از نهادهای اساسی تأمین کننده حقوق فرهنگی مردم در حوزه گرایش ها عبارت است از: 1ـ وزارت فرهنگ و ارشاد اشلامی 2ـ وزارت آموزش و پرورش 3ـ شورای عالی انقلاب فرهنگی 4ـ سازمان تبلیغات اسلامی.
نحوه تأمین حقوق فرهنگی در حوزه رفتارها بر اساس اصل هشتم قانون اساسی می باشد. ...
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 286 صفحه که چاپ اول آن در سال 1389 روانه بازار شد.
مرکز پخش: تهران: بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی