به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاه و سوم درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 26 فروردین سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به یکی دیگر از موارد استثنای حرمت غنا پرداخت و گفت: استثنائی که امروز بحث می کنیم کاربرد رسانه ای دارد و بسیاری از فقها این مورد را جزء استثنائات ذکر نکرده اند و مرحوم امام تحت عنوان«ما یکن أن یستثنی من افراد الغناء» ذکر کرده است و ممکن است از افراد غنا استثنا شود که در عین غنا بودن حرام نیست و به تعبیر ایشان ممکن است این چنین گفته شود «باستثناء ایام الفرح کعید الفطر و الاضحی و سایر اعیاد المذهبیه و الملیة» که باید بررسی کنیم.
وی در ادامه گفت: برخی تصور کرده اند که دو روایت در این مساله وجود دارد که با بررسی های لازم در می یابیم یک روایت است که به دو صورت بیان شده است و در هر دو صورت از لحاظ فقهی می توان نظر داد.
ایشان در پایان گفت: اولاً این روایت به صورت متقن برای ما نرسیده است و نمی دانیم کدام یک از این موارد از امام معصوم علیه السلام صادر شده است و ثانیاً بر هر یک از این عبارت ها در معنا کردن فقها احتمالاتی داده اند «و اذا جاء الاحتمال بطل استدلال» و ثالثاً قائلی در این زمینه وجود ندارد که حرمت غنا را در اعیاد فطرو قربان استثنا کرده باشد.
تقریر کامل درس استاد رفعتی نائینی به شرح ذیل است:
خلاصه ای از درس گذشته
سوالی مطرح شد که حال قرآن را می شود با هر لحنی خواند و این لحن هایی که قراء قرآن می خوانند غنا نیست، آیا صدا و سیما می توانند تلاوت قرآن را با موسیقی پخش کنند؟ بیان شد در عین حالی که این موسیقی غنا و حرام نیست باید به احترام قرآن از این کار پرهیز کرد و دلیل روایت امام رضا علیه السلام است.
«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمُ اسْتِخْفَافاً بِالدِّینِ وَ بَیْعَ الْحُکْمِ وَ قَطِیعَةَ الرَّحِمِ وَ أَنْ تَتَّخِذُوا الْقُرْآنَ مَزَامِیرَ وَ تُقَدِّمُونَ أَحَدَکُمْ وَ لَیْسَ بِأَفْضَلِکُمْ فِی الدِّینِ.»
اگر قرآن را با مزمار و موسیقی از رسانه پخش کردیم این مساله جایز نیست ولو موسیقی حرام نباشد؛ زیرا بی احترامی به قرآن و کتاب خدا است. هدف وسیله را توجیه نمی کند و نمی توان به صرف اثر گذاری بیشتر قرآن را با موسیقی همراه کرد یعنی خلط امر حرام برای استحباب کار درست نیست.
روایت عبدالله بن عباس که از شاگردان امیر مومنان علیه السلام است و از راویانی است که شیعه و سنی از او روایت می کنند. ایشان از دشواری های روز قیامت که بازخواست می شود مواردی را بر می شمرد. این روایت مفصل است تا به این فراز می رسد که در آینده افرادی هستند و قرآن را فرا می گیرند و برای رضای خدا نیست. رشته تحصیلی خود را قرآن قرار می دهند تا مدرکی بگیرند و کسب و کاری راه بیندازند. در آینده عده ای برای شهرت و ریاست فقیه می شوند. در این روایت نیز همراهی تلاوت قرآن با مزامیز از مواردی است که پیش بینی و پیش گویی شده است و واقع می شود. حضرت این دسته از انسان ها را ارجاس (نجس و پست) معرفی کرده اند. این نشان دهنده مبغوضیت در این مورد است.
پس اگر موسیقی ولو طرب انگیز نباشد مخلوط شدن آن با قرآن سبب وهن است و طبق این روایات نکوهش شده و وعده عذاب داده شده است. پس اگر گفتیم که غنای در قرائت قرآن تخصصا خارج است مقصود این نیست که با موسیقی نیز تلاوت قرآن اشکالی ندارد. همین که در تلاوت قرآن از مزامیز استفاده شده باشد در حرمت آن کفایت می کند.
بحث دیگری در استثنای غنای محرم هست که این مورد ربطی به رسانه ندارد و اشاره می کنیم و موردی که ارتباط با رسانه دارد را بیان می کنیم. بحث «استثناء زف العرائس من الغناء» است؛ در عروش کشان با محدودیت های خاص اشکال ندارد: به شرطی که مجلس صرفا زنانه باشد. خواننده زن باشد و مردی در جمع نباشد. فقط در عروس کشان باشد نه موارد دیگری مانند حنابندان، پاتختی، عقدکنان، بله برون و غیره.
چون برای ما حرمت در غنا مسلم شد باید در مورد خاص دلیل خاص داشته باشیم که شب عروسی از همین موارد است. سه روایت در این مساله وجود دارد و برخی گفته اند این سه روایت مجزاست، اما برخی گفته اند یک روایت است. ابابصیر از امام صادق علیه السلام سوال می کند. اجرتی که مغنیه در زف العرائس می گیرد اشکالی ندارد و به شرط این که مرد داخل نشود حتی اگر با مغنیه محرم باشد.
سند این روایت ابی بصیر است که منظور یحیی ابن ابی القاسم است به قرینه ای که ابی حمزه از روایت می کند لذا یحیی بن ابی القاسم ثقه است. پس این روایت را تعبیر به صحیحه کرده اند. انحراف فکری به توثیق ایشان ضربه ای نمی زند. مرحوم امام (ره) می فرمایند که اشکال بر سند وارد نیست و اشکال ضعیفی هست. در روایت دیگر نیز حکم بن خیاط در سلسله روات است که ضعیف است. اگر روایت را ضعیف دانستید مانند بسیاری از فقها استثناء در زف العرائس را قبول نمی کنید. در روایت دوم نیز سوال از حکم وضعی است و سوال از حکم تکلیفی نیست. در این مساله حکم تکلیفی و حکم وضعی داریم که آیا این کاسبی را می تواند داشته باشد یا خیر؟ روایت سومی نیز بحث حکم وضعی است و دلالت بر حلیت عمل ندارد.
با این استدلال این استثنا پذیرفته می شود زیرا یکی از انواع مکاسب محرمه، کاسبی بر عملی است که حرام است مانند این که پول بگیرم تا در انتخابات دروغ بگویم. اگر این روایت را از حیث سند و دلالت پذیرفتیم در مجالس خاص زنانه پذیرفته می شود ولی بعض فقها اشکال سندی و دلالی داشته اند.
اشکال این است که اینجا بحث اجرت استثنا شده است ولو این که فعل حرام است. همان طور که در حکم تکلیفی استثنا شده است در حکم وضعی نیز استثنا شده است. اثر وضعی برای قراردادی است که طی می کند. در این قرارداد شخص اجیر می شود تا عمل حرامی انجام دهد. اگر در این روایت استثنا از حرمت می داشتیم خوب بود. استثنا در این مساله در مورد اجرت مغنیه است.
ما به قدری که این روایت تخصیص می زند نگاه می کنیم و آن تخصیص در حکم وضعی است و در حکم تکلیفی نیست. اگر کسی عرض ما را نپذیرفت باید بگوید که از لحاظ تکلیفی نیز حرمت برداشته می شود همان طور که مرحوم امام و مرحوم آیت الله خویی گفته اند که در زف العرائس حرمت تکلیفی نیز برداشته می شود.
بررسی جواز یا حرمت غنا در اعیاد
در بحث های گذشته عرض شد که غنا و موسیقی اگر طرب انگیز باشد و متناسب با مجالس اهل فسوق و فجور و کبائر باشد یقینا حرام است. دنبال موارد استثنا گشتیم که بعضا استثنا کرده اند. این موارد از غنا خروج موضوعی دارد.
در تلاوت قرآن اگر بدون ابزار موسیقی باشد غنا و حرام نیست و تخصصاً از موضوع غنای محرم خارج است.
در رثا و نوحه خوانی این گونه موارد را بحث کردیم.
موردی باقی می ماند که بحث آن رسانه ای است. برخی موارد مانند شب عروسی و عروس کشان در فقه رسانه لازم به بحث نیست.
اما استثنائی که امروز بحث می کنیم کاربرد رسانه ای دارد. بسیاری از فقها این مورد را جزء استثنائات ذکر نکرده اند. مرحوم امام تحت عنوان« ما یکن أن یستثنی من افراد الغناء» ذکر کرده است. ممکن است از افراد غنا استثنا شود که در عین غنا بودن حرام نیست. و به تعبیر ایشان ممکن است این چنین گفته شود: «باستثنا ایام الفرح کعید الفطر و الاضحی و سایر اعیاد المذهبیه و الملیة»
ممکن است قائل شویم که غنا همواره حرام است به جز عید فطر، قربان، غدیر و مبعث و البته ایشان عیدهای ملی را نیز اضافه می کند.
دو روایت در این زمینه داریم یا بگوییم روایتی است به دو گونه نقل شده است.
روایت علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام که می فرماید:
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِی قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْغِنَاءِ هَلْ یَصْلُحُ فِی الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَى وَ الْفَرَحِ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ مَا لَمْ یُزمر بِهِ.
فرح عام است و به همین خاطر مرحوم امام مطلق اعیاد را بیان کرده اند
از امام کاظم درباره غنا سوال کردم که آیا در عید فطر و قربان جایز است؟ حضرت فرمودند: «لاباس به ما لم یزمر به»
اشکالی ندارد اگر به همراه مزمار و موسیقی نباشد.
البته ما لم یزمر به و مفهوم آن را توضیح خواهیم داد.
«ما لم یومر به» نیز در نسخه ای آمده اما نمی شود آن را معنا کرد.
احتمالی نیز بیان شده است. احتمال دارد که این نیز اشتباه شده باشد و ناسخ درست ننوشته باشد و « ما لم یؤزر به» باشد یعنی تا زمانی که موجب وزر نشود.
این روایتی است که مرحوم مجلسی در جلد 10 بحار الانوار کتاب احتجاج آورده است.
روایت دیگر
روایت دیگر از علی بن جعفر است و مانند همین سوال است. در این روایت یک کلمه پاسخ امام تغییر کرده است.
قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْغِنَاءِ هَلْ یَصْلُحُ فِی الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَى وَ الْفَرَحِ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ مَا لَمْ یُعص بِهِ.
اشکالی ندارد تا زمانی که به وسیله غنا معصیت نشود.
بررسی سند
از نظر سند مرحوم امام و بسیاری از فقها می فرمایند سند درست است که ما بخواهیم اشکال سندی نسبت به این روایت داشته باشیم. ایشان تعبیر به صحیحه می فرمایند. مشکل از ناحیه دلالت است.
به چند صورت «ما لم یعص به» یا «ما لم یزمر به» را معنا کرده اند.
از سوال سائل که علی بن جعفر است و شخصیتی فقیه و ملا است و از شاگردان امام صادق علیه السلام است بر می آید که حتما متوجه حرمت غنا بوده است لکن سوال ایشان از ایام عید و فرح به این خاطر است که در این ایام جذبه خاصی برای غنا وجود دارد و مردم بیشتر به برگزاری این گونه مجالس علاقه مند هستند و مناسبت زمان و مکان اقتضای مجالس شادی را دارد. این مساله سبب شده است که برای ایشان شبهه حاصل شود و الا در اصل حرمت غنا که اصلا شبهه ای برای ایشان نیست.
شاید روایت امام صادق علیه السلام که صحیحه ابابصیر بود موجب شبهه برای ایشان شده است که در زف العرائس اشکالی ندارد و شاید توهم شده است که در این اعیاد نیز اشکال نداشته باشد.
پس الان ما دو نسخه داریم:
1- ما لم یعص به
2- ما لم یزمر به
فقهایی مانند شیخ انصاری و دیگران زمانی که با این روایت مواجه شده اند، دیده اند که به ظاهر این ها نمی توان حمل کرد که بگوییم به ظاهر نمی شود حمل کرد که غنا در ایام عید و فرح بی اشکال باشد تا زمانی که مقرون به معصیت نباشد، لذا مرحم شیخ به گونه ای دیگر معنا کرده است و گفته که مراد از سوال علی بن جعفر غنای به معنای لغوی است و مقصود صوت زیباست. پس حرام نیست تا زمانی که آن صوت حرام اتفاق نیفتاده باشد.
در ایام عیدهای مذهبی آوازخوانی با ترجیع اشکال ندارد «و بالجواب تجویز قسم منه» و نوعی از غنا جایز است و مراد آن است که موضوع غنای محرم نیست و همان غنای لغوی مراد است.
در این قضیه غنای لغوی را تجویز می کند.
مرحوم امام می فرماید که مرحوم شیخ این روایت را از لحاظ سندی بی اشکال یافته است و نمی تواند آن را کنار بگذارد و لذا بدین صورت معنا کرده است. روایت را بر معنایی حمل کرده است که خیلی بعید است و ابعد الاحتمالات است و خیلی تفاوتی با طرح روایت ندارد. انصاف این است که همان طرح روایت انجام شده است.
ایشان یکی از عللی که این کار را انجام داده است این است که اگر این کار صورت نمی گرفت باید این روایت را با روایت حرام معارض می دانست. این کار آسان تر است تا روایات بخواهند معارض همدیگر قرار بگیرند.
مرحوم امام می فرمایند بین این روایت و روایات تحریم جمع عقلایی وجود دارد که تعارض بین این ها برداشته می شود.
روایاتی که می گفت غنا حرام است مربوط به همیشه است و این روایت غنا را در ایامی که مقتضی شادی است تجویزمی کند.
«ما لم یعص به» این طور معنا می شود: «ما لم یکن سببا لمعصیته»
غنا جایز است تا زمانی که سبب بر معصیت خاصی نشود. «او ما لم یقترن بها» مثلاً اختلاط سبب است. مثلاً در برخی آوازه خوانی ها زن گرایش جنسی به مرد پیدا می کند.
ما لم یعص به یعنی « ما لم یتحد بالمعصیه» مثلاً اشعاری که می خواند مقترن به فحش و جفنگیات است.
پس مرحوم امام می فرماید ظهور و متفاهم عرفی این روایت همین است و در واقع از روایاتی که مطلق بوده استثنا می زند.
ایشان می فرماید: این روایت مانند روایاتی است که علامه مجلسی در جلد 98 بحار آورده است که فصل «فضل یوم التاسع من شهر ربیع الاول» است و مانند رفع القلم در برخی اعیاد است که روایات استثنا زده است.
این مساله نکته مهمی است که ایشان تلویحا رُفع القلم را پذیرفته اند.
ایشان می فرماید طبق این نقل روایت می توانیم به استثنا در ایام شادی فتوا دهیم. البته مواردی که متناسب با آوازخوانی است.
اگر این باشد مشکل صدا و سیما در ایام جشن ها و عید ها حل می کند.
بررسی نقل دوم
نقل دوم که در ابتدا آوردیم «ما لم یزمر به» است. مرحوم شیخ این را نیز مانند قبلی معنا کرده است که تا زمانی که ریتم مزماری و طرب انگیز نداشته باشد و در واقع استثنا نشده است.
مرحوم امام می فرمایند که «ما لم یزمر به» یعنی «ما لم یتغن فی المزمار» یعنی اگر با موسیقی باشد اشکال ندارد اما اگر با صدای انسان باشد اشکال ندارد. غنا و آواز خوانی بدون مزمار اشکالی ندارد.
این احتمال هست که «ما لم یزمر به» نباشد و در واقع «ما لم یوزر به» باشد که مانند روایت قبلی معنا می شود.
پس امام طبق این روایت فرمودند که آواز خوانی در ایام فرح و شادی اشکالی ندارد.
سوال: آیا می شود طبق این استدلال مرحوم امام در کتاب مکاسب امام ص 329فتوا داد؟
ما اشکال سندی به این روایت نمی کنیم اما خود امام فرمودند که دو گونه روایت شده است. ما نمی دانیم منقول از امام معصوم علیه السلام کدام است و هر یک معنای متفاوتی دارد که بررسی شد.
نتیجه گیری
پس اولاً این روایت به صورت متقن برای ما نرسیده است و نمی دانیم کدام یک از این موارد از امام معصوم علیه السلام صادر شده است.
ثانیاً بر هر یک از این عبارت ها در معنا کردن فقها احتمالاتی داده اند. شما می فرمایید این احتمال اقوی است که ما لم یعص به یعنی «ما لم یکن قریناً بالمعصیة» و در « ما لم یزمر به» می گویید تا وقتی که همراه با موسیقی نباشد.
مرحوم شیخ به گونه دیگری معنا کرده است. پس هر یک از اینها باشد معنای ظاهر به گونه ای نیست که بگوییم همین است که شما معنا کرده اید «و اذا جاء الاحتمال بطل استدلال.»
ثالثاً اشکال سوم چیزی است که خود امام بیان کرده است و سبب شده است که امام به عدم حرمت غنا در اعیاد حکم ندهند و فرموده اند قائلی در این زمینه وجود ندارد که حرمت غنا را در اعیاد فطرو قربان استثنا کرده باشد. حتی احتمال حلیت نیز در این باره وجود ندارد. اصلاً نقل نشده است که کسی احتمال حلیت این مساله را بیان کرده باشد. علاوه براین بعید است که روایت بخواهد غنا را در این مساله حلال کند.
علاوه بر آن تمام اعمال عید فطر و قربان زیارت و دعاست و اصلاً اعیاد مذهبی ما اعیاد کنسرت و غیره نیست. واژه عید را به گونه دیگری در ذهن جامعه تبیین می کنیم. تصور این است که عید روز خوشگذرانی و تلهی است در حالی که روز انقطاع به خداست. همان طور که در کتب اخلاقی می توانید مراجعه کنید.
در کتاب شریف اقبال الاعمال مرحوم سید بن طاووس، اعمال زیادی برای اعیاد بیان کرده است که متاسفانه این کتاب در منزل طلاب نیز دیگر یافت نمی شود. ایشان ابتدای سال دینی را ابتدای ماه مبارک رمضان می داند.
بنابراین نمی توانیم بگوییم این روایات دلالت بر جواز می شود و ممکن است قرائنی بوده باشد که علماء بدان عمل نکرده اند و از اعتبار ساقط است.
در روایت عبدالله بن حسن آمده که مجهول است.
جمع بندی
ما نمی توانیم بر اساس روایت علی بن جعفر فتوا دهیم که غنای در ایام اعیاد فطرو قربان استثنا شده است و جایز می باشد و کسی چنین فتوایی بیان نکرده است./ 926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر