به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاه و دوم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 21 فروردین سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی فقهی پخش قرآن همراه با موسیقی از رسانه پرداخت و گفت: هدف وسیله را توجیه نمی کند و نمی توان به صرف اثر گذاری بیشتر قرآن را با موسیقی همراه کرد یعنی خلط امر حرام برای کار مستحبی درست نیست و روایاتی در نهی این امر وجود دارد که می توان به روایت معروف امام رضا علیه السلام در مرود پیش گویی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم اشاره کرد.
ایشان در ادامه به بررسی روایت عبدالله بن عباس در مورد همراهی تلاوت قرآن با آلات موسیقی پرداخت و گفت: پس اگر گفتیم که غنای در قرائت قرآن تخصصا خارج است مقصود این نیست که با موسیقی نیز تلاوت قرآن اشکالی ندارد و همین که در تلاوت قرآن از مزامیز استفاده شده باشد در حرمت آن کفایت می کند.
وی در پایان گفت: یکی دیگر از استثنائات غنا طبق نظر برخی از فقها زف العرائس است که با شروطی می توان حرمت آن را از غنای محرم استثنا کرد و در این باره نیز روایاتی وجود دارد که به بررسی آن می پردازیم.
تقریر کامل درس
خلاصه ای از درس گذشته
از مواردی که یکی از فقها فرموده است شاید بتوانیم استثنا کنیم و بگوییم چون پیام بسیار مهم است و می خواهیم پیام الهی را به شنونده القا کنیم هر ریتم، آهنگ و موسیقی که بخواهیم در قرائت و تجوید قرآن داشته باشیم امر مطلوبی است. مرحوم محقق سبزواری (ره) در کتاب تجارت کفایه یکی از موارد استثنا را همین مساله دانسته اند. به چند روایت در این زمینه تمسک کرده اند. ایشان می فرماید این روایات دلالت بر جواز بلکه استحباب غنا در قرآن دارد. ابتدا باید ببینیم این روایات چیست؟ سخنی که دیروز برخی از عزیزان داشتند که اگر محتوا خیلی خوب باشد به ریتم و موسیقی آن توجه نمی شود.
امام سجاد علیه السلام زیباترین قاری قرآن بوده است. در برخی از روایات دارد که شخصی در حال عبور محو این صدای زیبا می شود که از حال عادی خویش خارج می شود و بیهوش می گردد. در رابطه با امام حسن مجتبی علیه السلام نیز داریم که صدای زیبایی داشتند. این سیره تمام ائمه علیهم السلام بوده است اما در برخی بروز بیشتری داشته است. این روایات می فرمایند خواندن قرآن با ترجیع و صدای زیبایی که شنونده از حالت عادی خارج شود مورد توجه و مطلوب اهل بیت علیهم السلام است؛ بنابراین ترجیع و زیبا خواندن قرآن جایز بلکه مستحب است.
پس اولاً معلوم می شود آن معنایی که در لغت برای غنا و موسیقی کرده اند که شامل هر صدای بلندی با کشش می شود این غنای محرم نیست. این مطلب نظر قبلی ما را که حرمت غنا محدود است تایید می کند زیرا حرمت روی موسیقی خاصی رفته است. ثانیاً این روایت معارض است با روایات دیگری که از آن استفاده می شود اگر تلاوت قرآن با ریتم و موسیقی شد که متناسب با مجالس اهل فسوق باشد حرام است که ما موضوعا بدان غنا گفتیم. اینجا روایتی داریم که موید این مطلب است که اگر قرآن با ریتمی خوانده شود که اگر متناسب با مجالس فسوق باشد نهی شده است و گفته اند که این کار را انجام ندهید.
رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش بینی می فرمایند که در آینده گروه هایی می آیند که تلاوت هایی همراه با ترجیع و غنا دارند نه این که ترجیع به معنای صوت حسن داشته باشند. این افراد ترجیع متناسب با مجالس اهل فسق و فجور دارند که حضرت در ابتدا تحذیر و نهی فرمود.
روایتی که از ابا بصیر خواندیم که شیطان گفت خود نمایی می کنی و حضرت فرمودند که قرآن را با ترجیع بخوان، از لحاظ سند ضعیف است. در سلسله رواة ابی حمزه است و تضعیف شده است و برای فتوا دادن قابل استناد نیست. روایت امام سجاد علیه السلام نیز تاریخی است ولی مرسل است، اما بحث ترجیع و غنا مطرح نیست. حضرت زیبا می خواندند نه این که با غنا می خواند. روایت دیگر نیز مجذوب و بیهوش شدن شخص با قرائت امام را بیان کردند. مانند همام که از یاران امیرمومنان علیه السلام بود که با شنیدن خطبه متقین ناله ای زد (فصعق) و مرد. این به خاطر محتواست و دلالت بر ترجیع ندارد.
بررسی فقهی تلاوت قرآن همراه با غنا
بحث ما در جلسه گذشته در مورد غنا در قرائت قرآن بود. به نظر ما و بسیاری از فقها، قرآن را به هر صورت که بخوانند موضوع غنای محرم صدق نمی کند. هیچ خواننده قرآنی نداریم که بدان صورت قرآن بخواند و مردم برای شنیدن آن استقبال کنند و اگر این مورد بود حرام است و استثنا معنا ندارد.
سوالی مطرح شد که حال قرآن را می شود با هر لحنی خواند و این لحن هایی که قراء قرآن می خوانند غنا نیست، آیا صدا و سیما می توانند تلاوت قرآن را با موسیقی پخش کنند؟
بیان شد در عین حالی که این موسیقی غنا و حرام نیست باید به احترام قرآن از این کار پرهیز کرد و دلیل روایت امام رضا علیه السلام است.
«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمُ اسْتِخْفَافاً بِالدِّینِ وَ بَیْعَ الْحُکْمِ وَ قَطِیعَةَ الرَّحِمِ وَ أَنْ تَتَّخِذُوا الْقُرْآنَ مَزَامِیرَ وَ تُقَدِّمُونَ أَحَدَکُمْ وَ لَیْسَ بِأَفْضَلِکُمْ فِی الدِّینِ.» عیون اخبار الرضا ج 2 باب 31 حدیث 140
امام رضا از پدرش و ایشان از جدش امیرالمومنین علیهم السلام نقل می کند که آن حضرت می فرماید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم؛ من نسبت به این خوف دارم که در آینده دین را سبک بشمارید. نسبت به دین استخفاف کنید و حکم را بفروشید.
(یعنی پول گرفته شود و رای صادر شود که متاسفانه شیوع دارد ) می ترسم در جامعه مسلمین مبتلا به قطع رحم شوید و پیوند های فامیلی گسسته شود. (شاید اگر تلگرام نبود دیگر عده ای صله رحم نیز نمی کردند!) من می ترسم در آینده قرآن را با موسیقی (مزامیر) بخوانید و پیش بینی می کنم و می ترسم کسانی را انتخاب و مقدم کنید که بهترین (افضل) نیستند.
البته بلافاصله بعد از پیامبر تقدیم مفضول بر فاضل کردند. هر یک از این موارد غیر از معنی ظاهری معانی دیگری دارد که به طور مثال قطع رحم یعنی قطع ارتباط با حضرت علی علیه السلام و قطع ارتباط با حضرت علی قطع ارتباط با رحم است زیرا او پدر است و به حق روز ولادت ایشان را روز پدر نامیده اند.
اگر قرآن را با مزمار و موسیقی از رسانه پخش کردیم این مساله جایز نیست ولو موسیقی حرام نباشد؛ زیرا بی احترامی به قرآن و کتاب خدا است.
هدف وسیله را توجیه نمی کند و نمی توان به صرف اثر گذاری بیشتر قرآن را با موسیقی همراه کرد یعنی خلط امر حرام برای استحباب کار درست نیست.
گاهی صدا را با دستگاه تغییر می دهند و غنا در آن نیست و مزامیز در آن وجود ندارد طبق نظر ما این موارد حرام نیست.
روایت دیگر
روایت عبدالله بن عباس که از شاگردان امیر مومنان علیه السلام است و از راویانی است که شیعه و سنی از او روایت می کنند.
«وَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُسْلِمٍ الْخَشَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِیحٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ أَبِی رِیَاحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی حَدِیثٍ قَالَ: إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ إِضَاعَةَ الصَّلَوَاتِ وَ اتِّبَاعَ الشَّهَوَاتِ وَ الْمَیْلَ إِلَى الْأَهْوَاءِ إِلَى أَنْ قَالَ فَعِنْدَهَا یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ یَتَّخِذُونَهُ مَزَامِیرَ وَ یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَفَقَّهُونَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ تَکْثُرُ أَوْلَادُ الزِّنَا وَ یَتَغَنَّوْنَ بِالْقُرْآنِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ یَسْتَحْسِنُونَ الْکُوبَةَ وَ الْمَعَازِفَ وَ یُنْکِرُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ إِلَى أَنْ قَالَ فَأُولَئِکَ یُدْعَوْنَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ الْأَرْجَاسَ الْأَنْجَاسَ.»
از دشواری های روز قیامت که بازخواست می شود مواردی را بر می شمرد. این روایت مفصل است تا به این فراز می رسد که در آینده افرادی هستند و قرآن را فرا می گیرند و برای رضای خدا نیست. رشته تحصیلی خود را قرآن قرار می دهند تا مدرکی بگیرند و کسب و کاری راه بیندازند. در آینده عده ای برای شهرت و ریاست فقیه می شوند.
در این روایت نیز همراهی تلاوت قرآن با مزامیز از مواردی است که پیش بینی و پیش گویی شده است و واقع می شود.
حضرت این دسته از انسان ها را ارجاس (نجس و پست) معرفی کرده اند. این نشان دهنده مبغوضیت در این مورد است.
پس اگر موسیقی ولو طرب انگیز نباشد مخلوط شدن آن با قرآن سبب وهن است و طبق این روایات نکوهش شده و وعده عذاب داده شده است.
پس اگر گفتیم که غنای در قرائت قرآن تخصصا خارج است مقصود این نیست که با موسیقی نیز تلاوت قرآن اشکالی ندارد. همین که در تلاوت قرآن از مزامیز استفاده شده باشد در حرمت آن کفایت می کند.
استثنای دیگر از غنای محرم
بحث دیگری در استثنای غنای محرم هست که این مورد ربطی به رسانه ندارد و اشاره می کنیم و موردی که ارتباط با رسانه دارد را بیان می کنیم.
بحث «استثناء زف العرائس من الغناء» است؛ در عروش کشان با محدودیت های خاص اشکال ندارد:
1- به شرطی که مجلس صرفا زنانه باشد
2- خواننده زن باشد و مردی در جمع نباشد
3- فقط در عروس کشان باشد نه موارد دیگری مانند حنابندان، پاتختی، عقدکنان، بله برون و غیره.
چون برای ما حرمت در غنا مسلم شد باید در مورد خاص دلیل خاص داشته باشیم که شب عروسی از همین موارد است.
سه روایت در این مساله وجود دارد و برخی گفته اند این سه روایت مجزاست، اما برخی گفته اند یک روایت است.
ابابصیر از امام صادق علیه السلام سوال می کند.
«أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَجْرُ الْمُغَنِّیَةِ الَّتِی تَزُفُّ الْعَرَائِسَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ لَیْسَتْ بِالَّتِی یَدْخُلُ عَلَیْهَا الرِّجَالُ.»
اجرتی که مغنیه در زف العرائس می گیرد اشکالی ندارد و به شرط این که مرد داخل نشود حتی اگر با مغنیه محرم باشد.
سند این روایت ابی بصیر است که منظور یحیی ابن ابی القاسم است به قرینه ای که ابی حمزه از روایت می کند لذا یحیی بن ابی القاسم ثقه است. پس این روایت را تعبیر به صحیحه کرده اند.
انحراف فکری به توثیق ایشان ضربه ای نمی زند. مرحوم امام (ره) می فرمایند که اشکال بر سند وارد نیست و اشکال ضعیفی هست.
روایت دوم
« مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ کَسْبِ الْمُغَنِّیَاتِ فَقَالَ الَّتِی یَدْخُلُ عَلَیْهَا الرِّجَالُ حَرَامٌ وَ الَّتِی تُدْعَى إِلَى الْأَعْرَاسِ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ هُوَ قَوْل اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» وسائل الشیعه ج 17 ص 121
روایت سوم
در این روایت نیز حکم بن خیاط در سلسله روات است که ضعیف است.
« وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ حَکَمٍ الْخَیَّاطِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمُغَنِّیَةُ الَّتِی تَزُفُّ الْعَرَائِسَ لَا بَأْسَ بِکَسْبِهَا.»
اگر روایت را ضعیف دانستید مانند بسیاری از فقها استثناء در زف العرائس را قبول نمی کنید.
در دوره ای که ما بحث غنا را مطرح می کردیم به این روایات عمل نمی کردیم و سوالمان این بود که چه چیزی اشکال ندارد؟ حضرت می فرمایند پول گرفتن این مغنیه اشکال ندارد. ایشان نفرمودند که خوانندگی او نیز اشکال ندارد.
در روایت دوم نیز سوال از حکم وضعی است و سوال از حکم تکلیفی نیست. در این مساله حکم تکلیفی و حکم وضعی داریم که آیا این کاسبی را می تواند داشته باشد یا خیر؟
روایت سومی نیز بحث حکم وضعی است و دلالت بر حلیت عمل ندارد.
مرحوم امام و برخی فقهای دیگر می فرمایند اگر اجرت حلال است معلوم می شود که عمل حلال است.
« و أضعف منه الاشکال علی دلالتها...»
این اشکالی که ما می کنیم اضعف از اشکال سندی است.
ایشان می فرمایند اگر اجرت حلال است معلوم می شود که کار حرام نیست.
با این استدلال این استثنا پذیرفته می شود زیرا یکی از انواع مکاسب محرمه، کاسبی بر عملی است که حرام است مانند این که پول بگیرم تا در انتخابات دروغ بگویم.
اگر این روایت را از حیث سند و دلالت پذیرفتیم در مجالس خاص زنانه پذیرفته می شود ولی بعض فقها اشکال سندی و دلالی داشته اند.
پاسخ به اشکال امام
اشکال این است که اینجا بحث اجرت استثنا شده است ولو این که فعل حرام است. همان طور که در حکم تکلیفی استثنا شده است در حکم وضعی نیز استثنا شده است. اثر وضعی برای قراردادی است که طی می کند. در این قرارداد شخص اجیر می شود تا عمل حرامی انجام دهد.
اگر کسی بگوید این مساله ابای از تخصیص دارد در پاسخ می گوییم این مساله که از ربا بالاتر نیست که در مواردی استثنا شده است و أخذ آن حلال است مانند این که پدری از پسر خویش ربا بگیرد. این مساله را کسی خروج موضوعی نمی داند بلکه آن را استثنا کرده اند. عبارت این روایت نیز در حکم تکلیفی نرفته است و نمی توانیم بگوییم حکم تکلیفی نیز برداشته می شود.
مثلاً در مجسمه سازی فعل را حرام می دانند اما خرید و فروش را جایز می دانند.
اگر در این روایت استثنا از حرمت می داشتیم خوب بود. استثنا در این مساله در مورد اجرت مغنیه است. به کسب مغنیه است و مقصود فعل مغنیه نیست.
ما به قدری که این روایت تخصیص می زند نگاه می کنیم و آن تخصیص در حکم وضعی است و در حکم تکلیفی نیست.
اگر کسی عرض ما را نپذیرفت باید بگوید که از لحاظ تکلیفی نیز حرمت برداشته می شود همان طور که مرحوم امام و مرحوم آیت الله خویی گفته اند که در زف العرائس حرمت تکلیفی نیز برداشته می شود.
این بحث کاری به فقه رسانه نداشت مطالعه ای روی روزهای جشن داشته باشید که آیا می توان این موارد را نیز استثنا زد که حرام نباشد یا خیر؟/926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر