به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاه و یکم درس خارج فقه رسانه که در روز یکشنبه مورخه 20 فروردین سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی استثنای حرمت غنا در قرائت قرآن که مورد نظر برخی فقهاست پرداخت و گفت: مرحوم سبزواری به پاره ای از روایات جهت اثبات مدعای خویش استدلال می کند اما به نظر ما نمی توان از این روایات استفاده کرد که غنا و موسیقی حرام برای قرآن حلال باشد بلکه نهایت چیزی که تاکید شده است زیبا خواندن و ترجیع است و آن غنای حرام همراه با طرب و تناسب با مجالس فسق و فجور است.
این استاد حوزه در ادامه گفت: در پاسخ مرحوم محقق سبزواری می گوییم این گونه تغنی در قرآن تخصصاً از غنای محرم خارج است و نمی توان به این مساله غنا گفت و خیلی از بزرگان همین نظر را دارند مانند مرحوم امام که در کتاب مکاسب محرمه این مساله را غنا نمی دانند و مرحوم آیت الله خویی نیز همین نظر را درمصباح الفقاهه مطرح کرده اند.
وی در پایان گفت: می توان به وزارت ارشاد پیشنهادی داد که با توجه به این مباحث کارگروهی تشکیل شود و مصداق فقهی غنای حرام و حلال را بررسی کند و همچنین به سازمان صدا و سیما نیز پیشنهاد داده می شود که شما گروه علمی داشته باشید تا این مساله را بررسی کنند و اگر به جمع بندی حرمت غنای خاصی رسیدند اجازه پخش در شبکه های مختلف بدان داده نشود.
تقریر کامل درس استاد رفعتی نائینی به شرح ذیل است:
خلاصه ای از درس گذشته
چند مورد را فقهای عظام در کتب فقهی به عنوان مستثنیات حرمت غنا بحث کرده اند که بعضی از این موارد با تعریفی که ما برای غنا ذکر کردیم و یا با تعریفی که برخی دیگر از فقها ذکر کرده اند موضوعاً غنا نیست تا بگوییم غنا و حرام است و در اینجا استثنا شده است.این مورد بر اساس تعریف لغوی و عرفی غنا، غنا است اما بر اساس تعریف فقهی غنا این تعریف در اینجا صدق نمی کند.
اولین موردی که در بحث استثنای از غنای محرم می توان مطرح کرد که به نظر ما اصلا غنا نیست آن است که مرحوم مقدس اردبیلی (ره) در شرح ارشاد بیان فرموده است که البته این نظر از مواردی است که ایشان فرموده است که برخی استثنا کرده اند: «و قد استثنی مراثی الحسین علیه السلام»؛در روضه خواندن و نوحه خواندن اگر ریتم و موسیقی محرم داشته باشد حرام نیست و اگر ترجیع بند این مرثیه برای امام حسین علیه السلام غنا باشد حرام نیست؛ یعنی حکم تخصیص خورده است. بعد مرحوم محقق اردبیلی می فرماید: به نظر ما اقرب جواز غنای در مرثیه خوانی امام حسین علیه السلام است زیرا دلیل بر حرمت اطلاق ندارد تا اینجا را شامل شود.
این قضیه امر مطلوبی است که ثواب عظیم دارد و این غنا موید است که مردم زمانی که روضه زیبا با صدای غنا بشوند گریه بیشتری خواهند کرد.
این سیره مستمره بین مسلمانان است که درمصیبت ها آواز و غنا می خوانند و چهچهه می زنند و سیره مسلمین است و از زمان مشایخ ما تا الان ادامه دارد و کسی نیز انکار نکرده است. این مساله نیز دال بر جواز است. قطعاً این فرمایش مرحوم اردبیلی درست نیست. نه اصل مطلب و نه نحوه استدلال بر این مطلب درست نیست. اصلاً در مرثیه که به دنبال گریاندن شنونده هستیم غنا صورت نمی گیرد زیرا قید غنا طرب انگیز بودن است و لذا ایشان پس از این بحث ها گفته است: «أن التحریم إنما هو للطرب و لیس فی المراثی طرب بل لیس فیها الا الحزن»
در روضه خوانی اصلاً تحریک طرب انگیز وجود ندارد و حزن است و هر چند صدا را بکشد غنا نیست. می توانیم بگوییم مساله تخصصاً خارج است.
به تعبیر مرحوم امام اگر شخصی بخواهد این کار را انجام دهد باید فقه جدیدی پایه ریزی کند که دیگر سنگ روی سنگ بند نمی شود. شما می توانید به گونه ای همه محرمات را حلال کنید. مشروب خواری حرام است و اکرام ضیف بسیار ثواب دارد. آیا این تکریم مجوز مشروب خواری است؟ این گونه استدلال کردن برای استثنا از حرمت سبب برداشته شدن خیلی از محرمات است. این همان شعاری است که گاهی در رسانه ملی می دهند که باید ضایقه مخاطب را بسنجید.
اگر شما معنای غنا را آن گونه وسیع گرفتید که هر صدای خوشی بالا و پایین شد غنا است دیگر نمی توان با این ادله توجیه کرد. اکرام مهمان در هتل های جهان با اعمال حرامی صورت می گیرد که بسیاری از آن موارد در شئونات اسلامی نیست. اگر این گونه شد، شما تمام محرمات را با یک امر مستحبی می توانید حلال کنید.
اولاً مرحوم محقق اردبیلی نقل می کند و دلیل خود ایشان نیست ولی بعد می گوید قائل به جواز هستم. ثانیاً شخصیت بزرگ علمی افراد دلیل نشود که در قول آنان خدشه وارد نکنیم. این استدلال از هر شخصی باشد ضعیف است. گریاندن امر مطلوبی بوده است و کسی با این مساله مخالفت نکرده است پس باید استثنا کنیم که این گونه بیان کرده اند. روایتی نیز نداریم که غنا در مرثیه امام حسین علیه السلام استثنا شده باشد.
ما می گوییم در روضه خوانی کشیدن و چهچه زدن صدا اشکالی ندارد. آهنگ هایی که در نوحه ها داریم طرب انگیز نیست. اگر کسی در روضه خوانی طرب انگیز بخواند یا از موسیقی های حرام خاص استفاده کرد، دلیلی بر رفع این حرمت نداریم و امر حرامی است. اگر کسی از این الحان و ابزار متناسب با اهل فسوق استفاده کرد باید بگوییم این رسانه و نوحه حرام است.
باید ملاک طرب انگیز بودن را اولین کسانی که می شنوند در نظر گرفت زیرا ممکن است برخی آن قدر شنیده باشند که دیگر برایشان طرب انگیز نباشد و یا اشخاص خاصی باشند که تاثیری روی آنان نداشته باشد. شخصیت امام موسی کاظم علیه السلام در زندان نیز در مواجهه با خوانندگی آن زن مغنیه هیچ تاثیری نپذیرفتند بلکه اثر گذار نیز بودند پس نمی توان اشخاص خاص را ملاک برای عدم طرب انگیز بودن غنا دانست. برخی آهنگ ها متناسب با مجالس فسوق و فجور است. برخی موارد که بحث می کنیم پیام خوبی دارد اما همراه با آهنگ های طرب انگیز است که برخی برنامه های صدا و سیما پیام های خوبی را در بردارد اما همراه آن موسیقی حرام پخش می کند.
بررسی حرمت غنا در قرائت قرآن
یکی از مباحث پر کاربرد در فقه رسانه، بحث موسیقی و القای پیام رسانه ای است.
از مواردی که یکی از فقها فرموده است شاید بتوانیم استثنا کنیم و بگوییم چون پیام بسیار مهم است و می خواهیم پیام الهی را به شنونده القا کنیم هر ریتم، آهنگ و موسیقی که بخواهیم در قرائت و تجوید قرآن داشته باشیم امر مطلوبی است.
مرحوم محقق سبزواری (ره) در کتاب تجارت کفایه یکی از موارد استثنا را همین مساله دانسته اند.
به چند روایت در این زمینه تمسک کرده اند. ایشان می فرماید این روایات دلالت بر جواز بلکه استحباب غنا در قرآن دارد.
ابتدا باید ببینیم این روایات چیست؟ سخنی که دیروز برخی از عزیزان داشتند که اگر محتوا خیلی خوب باشد به ریتم و موسیقی آن توجه نمی شود.
اگر از این روایات بتوانیم استفاده کنیم چه بسا از قرآن نیز به سراغ ادعیه برویم و ادعیه ماه رجب، شعبان و رمضان را با غنا بخوانیم. از این بالاتر اشعار عرفانی مولا را با وحدت ملاک جایز بدانیم.
یا این روایات فقط اختصاص به قرآن دارد و نمی توان تنقیح مناط کرد یا نه اصلا در مورد خود قرآن نیز نمی توان این کار را انجام داد! یا بگوییم مناط محتوا و کلام خداست. پس به سه روش می توانیم با این قضیه برخورد داشته باشیم.
صحیفه سجادیه نیز زبور آل محمد است و تعبیر امام «قرآن صاعد» است و درآن موارد نیز به تنقیح مناط همین سخن را بیان کنیم
سومین مطلب این که بگوییم این روایات دلالت بر جواز نیز ندارد تا به استحباب برسد.
ما اصل این مطلب را قبول نداریم و روایات را بررسی می کنیم و چنین استفاده ای از این مطلب نمی شود. در خود قرآن نیز بر جواز دلالت ندارد که به طور اولی در غیر قرآن نیز جواز نیست.
روایت اول
ابابصیر از امام باقر علیه السلام نقل می کند:
«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا قَرَأْتُ الْقُرْآنَ فَرَفَعْتُ بِهِ صَوْتِی جَاءَنِی الشَّیْطَانُ فَقَالَ إِنَّمَا تُرَائِی بِهَذَا أَهْلَکَ وَ النَّاسَ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اقْرَأْ قِرَاءَةً مَا بَیْنَ الْقِرَاءَتَیْنِ تُسْمِعُ أَهْلَکَ وَ رَجِّعْ بِالْقُرْآنِ صَوْتَکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ یُرَجَّعُ فِیهِ تَرْجِیعاً.»
هنگامی که قرآن تلاوت می کنم، با صدای بلند قرآن را می خوانم. شیطان در وجود من وسوسه می کند و می گوید تو می خواهی بگویی من زیبا قرائت می کنم و قصدت خودنمایی است.
امام باقر علیه السلام به راوی و سوال کننده فرمودند که قرآن را قرائت کن نه آن قدر که صدایت را بالا ببری و داد بزنی و نه به گونه ای که کسی متوجه نشود. متوسط بخوان و در قرائت ترجیع داشته باش و خداوند صدای زیبایی که در آن ترجیع باشد دوست دارد.
سوال: وجه استحباب نیز فهمیده می شود؟
پاسخ: امر در اینجا دال بروجوب نیست ولی حتما دال بر استحباب است.
روایت دیگر
درمورد تلاوت قرآن است که امام سجاد علیه السلام داشتند:
«وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ، وَ کَانَ السَّقَّاؤُنَ یَمُرُّونَ فَیَقِفُونَ بِبَابِهِ یَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ. »
امام سجاد علیه السلام زیباترین قاری قرآن بوده است. در برخی از روایات دارد که شخصی در حال عبور محو این صدای زیبا می شود که از حال عادی خویش خارج می شود و بیهوش می گردد.
در رابطه با امام حسن مجتبی علیه السلام نیز داریم که صدای زیبایی داشتند.
این سیره تمام ائمه علیهم السلام بوده است اما در برخی بروز بیشتری داشته است.
این روایات می فرمایند خواندن قرآن با ترجیع و صدای زیبایی که شنونده از حالت عادی خارج شود مورد توجه و مطلوب اهل بیت علیهم السلام است؛ بنابراین ترجیع و زیبا خواندن قرآن جایز بلکه مستحب است.
بررسی فقهی
آیا از این روایات می توان استفاده کرد که غنا و هر ریتم موسیقی برای قرائت قرآن جایز است؟
خیر، به نظر ما نمی توان از این روایات استفاده کرد که غنا و موسیقی حرام برای قرآن حلال باشد. نهایت چیزی که تاکید شده است زیبا خواندن و ترجیع است. آن غنای حرام همراه با طرب و تناسب با مجالس فسق و فجور است.
آری، روی تعریف اهل لغت اگر کسی غنای حرام را همان موسیقی غنای اهل لغت دانست و موضوع را آن قدر وسیع گرفت، استثنا می زند. آن زمان این سخن که خدای ترجیع دار را دوست دارد ناقض این مطلب است. اگر صدای ترجیع دار به معنای غنای محرم باشد نمی توان گفت خدا دوست دارد در حالی که این روایت می فرماید خدا این صدا را دوست دارد. نمی توان گفت خدا دوست دارد چیزی را که برما حرام کرده است.
پس اولاً معلوم می شود آن معنایی که در لغت برای غنا و موسیقی کرده اند که شامل هر صدای بلندی با کشش می شود این غنای محرم نیست. این مطلب نظر قبلی ما را که حرمت غنا محدود است تایید می کند زیرا حرمت روی موسیقی خاصی رفته است.
ثانیاً این روایت معارض است با روایات دیگری که از آن استفاده می شود اگر تلاوت قرآن با ریتم و موسیقی شد که متناسب با مجالس اهل فسوق باشد حرام است که ما موضوعا بدان غنا گفتیم.
اینجا روایتی داریم که موید این مطلب است که اگر قرآن با ریتمی خوانده شود که اگر متناسب با مجالس فسوق باشد نهی شده است و گفته اند که این کار را انجام ندهید.
روایت عبدالله بن سنان
« عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْأَحْمَرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْکَبَائِرِ فَإِنَّهُ سَیَجِیءُ مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یُرَجِّعُونَ الْقُرْآنَ تَرْجِیعَ الْغِنَاءِ وَ النَّوْحِ وَ الرَّهْبَانِیَّةِ لَا یَجُوزُ تَرَاقِیَهُمْ قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ یُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ.»
رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش بینی می فرمایند که در آینده گروه هایی می آیند که تلاوت هایی همراه با ترجیع و غنا دارند نه این که ترجیع به معنای صوت حسن داشته باشند. این افراد ترجیع متناسب با مجالس اهل فسق و فجور دارند که حضرت در ابتدا تحذیر و نهی فرمود.
این می فهماند که روایتی که اول خواندیم آهنگ متناسب با اهل فسق و کبائر مورد نظر نیست. اگر آن باشد هر چند محتوا عالی است اما باز حرام است و مورد سرزنش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قرار گرفته است.
نکته: طبق دیدگاه ما آهنگ زمینه ای که برای قرآن گذاشته اند حرام نخواهد بود اما کسانی که می گویند هر گونه موسیقی حرام است در اینجا نیز به همین صورت است، پس بنابراین در دیدگاه فقهی اختلاف پیدا می شود.
البته طبق مبنای ما نیز این کار درستی نیست که کلام خدا را با صوت حرام یا مکروهی خلط کنیم. به هر حال این آهنگ از موارد شبهه ناک است و قاطی کردن کلام الهی با موارد شبهه ناک امر مطلوبی نیست.
سوال: در مورد قرائت سوره های قرآن در نماز نیز همین طور است؟
پاسخ: در نماز هر چه کشش بدهیم غنا محسوب نمی شود و در نماز کسی صوت را آن قدر بالا نمی برد که این حالت مدالصوت شکل گیرد.
در پاسخ مرحوم محقق سبزواری در اینجا می گوییم این گونه تغنی در قرآن تخصصاً از غنای محرم خارج است و نمی توان به این مساله غنا گفت و خیلی از بزرگان همین نظر را دارند مانند مرحوم امام که در کتاب مکاسب محرمه این مساله را غنا نمی دانند. مرحوم آیت الله خویی نیز همین نظر را درمصباح الفقاهه صفحه 315 مطرح کرده اند.
در موارد شبهه نیز اگر نمی دانیم غنایی حلال یا حرام است نمی توانیم به حرمت حکم نماییم.
می توان پیشنهادی به وزارت ارشاد داد که با توجه به این مباحث کارگروهی تشکیل شود و مصداق فقهی غنای حرام و حلال را بررسی کند. به سازمان صدا و سیما نیز پیشنهاد داده می شود که شما گروه علمی داشته باشید تا این مساله را بررسی کنند و اگر به جمع بندی حرمت غنای خاصی رسیدند اجازه پخش در شبکه های مختلف بدان داده نشود.
اگر با دستگاه نیز صدا را تغییر دهند و متناسب با مجالس اهل فسوق نباشد اشکال ندارد زیرا نهایتاً صدا را نازک تر می کنند.
نظر امام با نظر فقهی که ما بیان کردیم اندکی متفاوت است، ایشان متناسب با مجالس اهل فسق و فجور را به عنوان قید موضوع بیان نکرده اند و فقط هر جایی که شائنیت صدا تحریک کننده است حرام دانسته اند ولو متناسب با مجالس اهل فسوق و فجور نیز نباشد.
الان بسیاری از برنامه های شاد و مفرح یا مسابقاتی که در صدا و سیما تولید و پخش می شود مصداق غنای محرم است. الگو کردن برنامه از برنامه های ماهواره ای فی نفسه اشکال ندارد اما اگر همان آهنگ غنایی متناسب با مجالس فسوق و فجور باشد قطعا حرام است.
نکته آخر
روایتی که از ابا بصیر خواندیم که شیطان گفت خود نمایی می کنی و حضرت فرمودند که قرآن را با ترجیع بخوان، از لحاظ سند ضعیف است. در سلسله رواة ابی حمزه است و تضعیف شده است و برای فتوا دادن قابل استناد نیست.
روایت امام سجاد علیه السلام نیز تاریخی است ولی مرسل است، اما بحث ترجیع و غنا مطرح نیست. حضرت زیبا می خواندند نه این که با غنا می خواند.
روایت دیگر نیز مجذوب و بیهوش شدن شخص با قرائت امام را بیان کردند. مانند همام که از یاران امیرمومنان علیه السلام بود که با شنیدن خطبه متقین ناله ای زد (فصعق) و مرد. این به خاطر محتواست و دلالت بر ترجیع ندارد.
دو روایت دیگر نیز وجود دارد که صاحب مستدرک ذکر کرده است و غالباً روایات مستدرک ضعیف است. به همین خاطر صاحب وسائل این روایات را در وسائل نیاورده است و مرحوم حاجی نوری در کتاب مستدرک ذکر کرده است./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر