به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاهم درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 19 فروردین سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی فقهی مستثنیات غنا از دیدگاه برخی فقها پرداخت و گفت: طبق نظر مرحوم مقدس اردبیلی (ره) در روضه خواندن و نوحه خواندن اگر ریتم و موسیقی محرم داشته باشد حرام نیست و اگر ترجیع بند این مرثیه برای امام حسین علیه السلام غنا باشد حرام نیست؛ یعنی حکم تخصیص خورده است.
این استاد حوزه در ادامه گفت: اولاً مرحوم محقق اردبیلی نقل می کند و دلیل خود ایشان نیست ولی بعد می گوید قائل به جواز هستم و ثانیاً شخصیت بزرگ علمی افراد دلیل نشود که در قول آنان خدشه وارد نکنیم پس این استدلال از هر شخصی باشد ضعیف است.
وی در پایان گفت: ما می گوییم در روضه خوانی کشیدن و چهچه زدن صدا اشکالی ندارد و آهنگ هایی که در نوحه ها داریم طرب انگیز نیست ولی اگر کسی در روضه خوانی طرب انگیز بخواند یا از موسیقی های حرام خاص استفاده کرد، دلیلی بر رفع این حرمت نداریم و امر حرامی است.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
از عبارت فیض کاشانی نمی توان استفاده کرد که فی ذاته غنا را حلال بدانند اما از بخش هایی از عبارت استفاده می شود که می خواهد بگوید غنا جایز است. برداشتی که برخی از فقها از این عبارت کرده اند برداشت خوبی است نه این که مرحوم فیض بخواهد بگوید غنا حلال است و فی ذاته حرام نیست. ایشان می خواهد بگوید که غنای حلال و حرام داریم و به نوعی تقسیم کرده است.
این نسبت را به شیخ طوسی می دهد که تحریم غنا حرام است زیرا شامل یک سری افعال محرمه است. اگر غنا متضمن چیزی از این مواردی که گفتیم نبود جایز است. پس غنای محرم اشتمالش بر افعال محرم است و غنای جایز متضمن بر افعال محرمه نیست.پس ضابطه این است ما باید ببینیم این شخصی که می خواند و ما صدای او را گوش می کنیم مانند این است که او را پرستش کرده است. اگر شخصی قرآن یا اشعار عرفانی می خواند کار پسندیده ای است اما اگر اباطیل می خواند پرستش اباطیل است.
همان برداشتی که برخی فقها از کلام ایشان داشتند این است که غنا را به دو صورت تقسیم کرده است و غنای حلال و حرام داریم. البته عبارت ایشان در برخی موارد موهن این مطلب است. ایشان می فرماید آوازهایی که غالباً متصوفه می خوانند باطل است. از جمله بالایی ایشان استفاده کردند که نظرشان این است که فی نفسه حرام نیست. مرحوم امام (ره) از کسانی است که این نسبت را به مرحوم فیض قبول ندارد.
غنای محرم به غنایی گفته می شود که این خصوصیات را داشته باشد و غنای محلل نیز مربوط به مواعظ و غیره است که بسیاری در رسانه ملی نیز پخش می شود. پس نظر فیض این بود که غنای محرم مربوط به غنای متعارف معهود در عصر بنی امیه و بنی عباس بوده است. حال سخن این است که این استدلال درست است؟ یعنی آن غنایی که در زمان بنی امیه و بنی عباس نبوده است حرام نبوده است.
حضرت امام فرمودند: این دروغی است که به پیامبر نسبت می دهند. مرحوم امام (ره) می فرمایند از این روایت عبدالاعلی استفاده می شود که این نسبت اهل سنت به پیامبر دروغ و حرام است. ما نیز به تعبیر مرحوم امام می افزاییم که این غنا در عصر رسول خدا انجام می شده و مربوط به بنی امیه و بنی عباس نیست. همین غنایی که هیچ محرمی با آن قاطی نشده است باز حرام بوده است. ایشان می فرماید این روایت بقیه روایت غنا را که مرحوم فیض دیده است شرح و تفسیر می کند و ناظر به روایات دیگر است که غنا بنفسه و بذاته امر باطلی است و ارتباطی به اشعار ندارد.
ثانیاً این که شما گفتید در دوران بنی امیه و بنی عباس اشتمال بر محرمات دیگر بوده است و سبک غنای آنان با محرمات دیگر بوده است ادعایی است که نمی توان قبول کرد. چگونه این ادعا را انجام می دهید که غنا در این دو عصر همراه با محرمات دیگر بوده است و در همان عصر نیز با اشعار خوب تغنی صورت می گرفته است. در آن عصر تمام تغنی ها در کاخ ها نبوده است و نوع تغنی بین مردم نیز بدین صورت نبوده است. اگر شما بخواهید بگویید این روایات غنا را در عصر بنی امیه و بنی عباس حرام می کند در آن دوران نیز همواره با کارهای حرام مقارن نبوده است و در عین حال روایات تحریم کرده است.
ثالثاً اگر غالب تغنی ها در این دوران مخصوص همراه با مقارنات حرام بوده باشد انصراف منشاء می خواهد و زمانی که انسان می شنود باید انصراف بدان معنا پیدا کند. اما در آن دوران غلبه وجود در خارج سبب انصراف به حکم خاص نشده است. حکم روی طبیعت می رود.
بررسی مستثنیات حرمت غنا
قبل از تعطیلات موضوع غنای محرم و ادله حرمت بیان شد و نظر مرحوم فیض کاشانی یا نظری که به ایشان مبنی بر عدم حرمت غنا فی نفسه نسبت داده می شود با بیان های مختلف رد شد.
بحثی که در غنا و موسیقی باقی مانده است و کاربردی است و قرار شد که این را نیز مطرح کنیم این است که آیا مواردی داریم که این حرمت غنا استثنا شده باشد و تخصیص خورده باشد و از ادله بتوانیم استفاده کنیم که غنا در موارد دیگر جز این مورد حرام است یا خیر؟
این موارد که تحت عنوان مستثنیات غنا بیان شده است را بررسی می کنیم.
چند مورد را فقهای عظام در کتب فقهی به عنوان مستثنیات حرمت غنا بحث کرده اند که بعضی از این موارد با تعریفی که ما برای غنا ذکر کردیم و یا با تعریفی که برخی دیگر از فقها ذکر کرده اند موضوعاً غنا نیست تا بگوییم غنا و حرام است و در اینجا استثنا شده است.
این مورد بر اساس تعریف لغوی و عرفی غنا، غنا است اما بر اساس تعریف فقهی غنا این تعریف در اینجا صدق نمی کند.
مراثی امام حسین علیه السلام
اولین موردی که در بحث استثنای از غنای محرم می توان مطرح کرد که به نظر ما اصلا غنا نیست آن است که مرحوم مقدس اردبیلی (ره) در شرح ارشاد بیان فرموده است که البته این نظر از مواردی است که ایشان فرموده است که برخی استثنا کرده اند:
«و قد استثنی مراثی الحسین علیه السلام»
در روضه خواندن و نوحه خواندن اگر ریتم و موسیقی محرم داشته باشد حرام نیست و اگر ترجیع بند این مرثیه برای امام حسین علیه السلام غنا باشد حرام نیست؛ یعنی حکم تخصیص خورده است.
بعد مرحوم محقق اردبیلی می فرماید: به نظر ما اقرب جواز غنای در مرثیه خوانی امام حسین علیه السلام است زیرا دلیل بر حرمت اطلاق ندارد تا اینجا را شامل شود.
«ویویده أن البکاء و التفجع علیک مطلوب و مرغوب و فیه ثواب عظیم»
گریستن، گریاندن و ناله کردن مطلوب و مرغوب است و ثواب عظیم دارد. با آواز خواندن و روضه را با غنا خواندن کمک به گریاندن مردم کنید.
این قضیه امر مطلوبی است که ثواب عظیم دارد و این غنا موید است که مردم زمانی که روضه زیبا با صدای غنا بشوند گریه بیشتری خواهند کرد.
«من أبکی او بکی او تباکی لمصیبة جدی الحسین علیه السلام وجبت له الجنة»
دلیل دوم
«... متعارف من زمان المشایخ الی زماننا هذا من غیر أن نکیر»
این سیره مستمره بین مسلمانان است که درمصیبت ها آواز و غنا می خوانند و چهچهه می زنند و سیره مسلمین است و از زمان مشایخ ما تا الان ادامه دارد و کسی نیز انکار نکرده است. این مساله نیز دال بر جواز است.
آیا این فرمایش درست است؟
قطعاً این فرمایش مرحوم اردبیلی درست نیست. نه اصل مطلب و نه نحوه استدلال بر این مطلب درست نیست.
اصلاً در مرثیه که به دنبال گریاندن شنونده هستیم غنا صورت نمی گیرد زیرا قید غنا طرب انگیز بودن است و لذا ایشان پس از این بحث ها گفته است: «أن التحریم إنما هو للطرب و لیس فی المراثی طرب بل لیس فیها الا الحزن»
در روضه خوانی اصلاً تحریک طرب انگیز وجود ندارد و حزن است و هر چند صدا را بکشد غنا نیست. می توانیم بگوییم مساله تخصصاً خارج است.
اگر بگوییم غنا مد الصوت، تحسین الصوت، ترجیع الصوت و ترفیع الصوت است این دلیل هایی که ایشان آورده اند که در مراثی حرمت استثنا شده است ادله درستی نیست. دلیل این بود که گریاندن ثواب دارد.
مگر می شود با کار حرام کار مستحبی انجام داد؟
به تعبیر مرحوم امام اگر شخصی بخواهد این کار را انجام دهد باید فقه جدیدی پایه ریزی کند که دیگر سنگ روی سنگ بند نمی شود. شما می توانید به گونه ای همه محرمات را حلال کنید.
مشروب خواری حرام است و اکرام ضیف بسیار ثواب دارد. آیا این تکریم مجوز مشروب خواری است؟ این گونه استدلال کردن برای استثنا از حرمت سبب برداشته شدن خیلی از محرمات است.
این همان شعاری است که گاهی در رسانه ملی می دهند که باید ضایقه مخاطب را بسنجید. به دست آوردن ذائقه مخاطب امر مطلوبی است اما آیا باید هر حرامی را به خورد آنان داد؟
چون گریاندن در روضه امام حسین امر مطلوبی است بگوییم با هر حرامی می توان انجام داد.
اگر شما معنای غنا را آن گونه وسیع گرفتید که هر صدای خوشی بالا و پایین شد غنا است دیگر نمی توان با این ادله توجیه کرد. اکرام مهمان در هتل های جهان با اعمال حرامی صورت می گیرد که بسیاری از آن موارد در شئونات اسلامی نیست.
اگر این گونه شد، شما تمام محرمات را با یک امر مستحبی می توانید حلال کنید.
اولاً مرحوم محقق اردبیلی نقل می کند و دلیل خود ایشان نیست ولی بعد می گوید قائل به جواز هستم. ثانیاً شخصیت بزرگ علمی افراد دلیل نشود که در قول آنان خدشه وارد نکنیم. این استدلال از هر شخصی باشد ضعیف است.
گریاندن امر مطلوبی بوده است و کسی با این مساله مخالفت نکرده است پس باید استثنا کنیم که این گونه بیان کرده اند. روایتی نیز نداریم که غنا در مرثیه امام حسین علیه السلام استثنا شده باشد.
نکته: بحث خروج موضوعی را ابتدا بیان کردیم و گفتیم مواردی که استثنا کردند اصلاً غنا نیست.
سیره متشرعه زمانی اعتبار دارد که به زمان معصومین علیهم السلام متصل باشد نه زمان مشایخ. در مرأی و منظر معصومین باشد و آنان مخالفتی نکرده باشند. خود ایشان نیز نمی تواند این سلسله را به زمان معصومین علیهم السلام متصل کند. اگر در زمان معصومین نیز بوده است با توجه به این که غنا نیست آنان نهی نفرموده اند و این نظر ما را تقویت می کند. پس سیره متشرعه فی نفسه دلیل شرعی نمی باشد.
ما می گوییم در روضه خوانی کشیدن و چهچه زدن صدا اشکالی ندارد. آهنگ هایی که در نوحه ها داریم طرب انگیز نیست.
اگر کسی در روضه خوانی طرب انگیز بخواند یا از موسیقی های حرام خاص استفاده کرد، دلیلی بر رفع این حرمت نداریم و امر حرامی است.
اگر کسی از این الحان و ابزار متناسب با اهل فسوق استفاده کرد باید بگوییم این رسانه و نوحه حرام است.
خوش آمدن بیننده از نوعی مرثیه ای که از آهنگ های حرام استفاده کرده اند دلیلی بر حلیت آن نیست که در بحث قرآن نیز همین مساله را مطرح خواهیم کرد.
غنا مربوط به صداست و بحث محتوا نیست که می خواهد چه باشد. اگر این صدا طرب انگیز و تحریک کننده شد حرام است. برخی مانند مرحوم آیت الله منتظری به محتوا پرداخته اند که نباید خلط شود و بعد از مرحوم فیض کاشانی این مساله مطرح شده است.
باید ملاک طرب انگیز بودن را اولین کسانی که می شنوند در نظر گرفت زیرا ممکن است برخی آن قدر شنیده باشند که دیگر برایشان طرب انگیز نباشد و یا اشخاص خاصی باشند که تاثیری روی آنان نداشته باشد. شخصیت امام موسی کاظم علیه السلام در زندان نیز در مواجهه با خوانندگی آن زن مغنیه هیچ تاثیری نپذیرفتند بلکه اثر گذار نیز بودند پس نمی توان اشخاص خاص را ملاک برای عدم طرب انگیز بودن غنا دانست. برخی آهنگ ها متناسب با مجالس فسوق و فجور است.
برخی موارد که بحث می کنیم پیام خوبی دارد اما همراه با آهنگ های طرب انگیز است که برخی برنامه های صدا و سیما پیام های خوبی را در بردارد اما همراه آن موسیقی حرام پخش می کند.
این دغدغه ای که مقام معظم رهبری درمورد موسیقی ها فرمودند باید مورد دقت بسیار قرار گیرد.
مورد اولی که ذکر کردیم خروج موضوعی است که غنا نبود و حزن آور بود ولو محتوا سبب شده باشد که شانیت طرب انگیزی از آن گرفته شده باشد. آهنگ زمانی که در قالب نوحه امام حسین علیه السلام آمده ممکن است دیگر طرب انگیز نباشد.
اگر گفتیم معنا و موضوع غنا هر صدای بلند ترجیع داری است این نیز حرام می شود و هیچ استثنائی در این باره وجود ندارد و ادله را بررسی کردیم و هر دولیل را رد کردیم./926/
تقریر: محسن جوادی صدر