به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ بهره گیری انسان از طبیعت ریشه در خلقت طبیعی او دارد. انسان در ابتدا خود را در دامن طبیعتی یافت که نیازهای وی را برآورده می‌کرد. از این رو همواره به آن احترام می‌گذاشت . محدودیت قدرت و توان عمل تخریبی مانع از ظهور حالت بحرانی در رابطه انسان و طبیعت بوده‌است . لیکن توسعه علم و دانش زمینه‌ای فراهم کرد که انسان با شتاب بیشتری به بهره گیری از طبیعت و نعمت‌های آن بپردازد. لکن پیامد مهم و اساسی آن برای زندگی بشر بحرانهای زیست محیطی بوده‌است.
وجود بحرانهای زیست محیطی و ناکافی بودن دخالت‌های مدیریتی در حل مسائل آن سبب شد که رفته رفته به نقش اخلاق و میراث معنوی در مواجهه با مسائل محیط زیست توجه شود، چرا که جهان بینی‌ها و راهنمایی‌های اخلاقی بر رفتارهای فردی و جمعی اثرگذار است . باورهای زیست محیطی یا جهان بینی ، به عنوان نظامی از گرایش‌ها و باورها درباره رابطه بین انسان و محیط زیست ، تعیین کننده رفتارهای حفاظتی یا چارچوب‌های مرجعی هستند که هنگام تعامل با محیط زیست از آنها استفاده با درک اهمیت جهان بینی یا باورهای زیست محیطی به عنوان مبنای تعیین کننده رفتارهای زیست محیطی ، نظریه‌ها و مکاتبی مختلفی از قبیل انسان مدار و غیرانسان مدار شکل گرفتهاست . هدف از این مقاله بررسی مبانی جهان شناختی و انسان شناختی اخلاق زیست محیطی وحیانی است .
تعالیم اسلام بیانگر این حقیقت است که این آیین مجموعه‌ای از ارزش‌هاست که رعایت آنها به سیر تکاملی عالم وجود و از جمله انسان را تضمین می‌کند. در تعالیم اسلامی رشد آدمی نه تنها در تعامل با دیگر انسانها، بلکه در برخورد بهینه و مشفقانه وی با محیط زیست تحقق خواهد یافت.
با آنکه مسأله محیط زیست در آغاز اسلام به معنای امروزین آن مطرح نبوده‌است ، اما در قرآن مهمترین منبع شناخت این دین ، آموزه‌ها و اشاراتی وجود دارد که بیانگر رویکرد اخلاق زیست محیطی اسلام می‌باشد. در قرآن آمده‌است که در زمین پس از اصلاح ، فساد و تباهی ننمایید (اعراف .٥٦). به دلالت برداشت برخی از مفسرین می‌توان تخریب محیط زیست را از مصادیق بارز فسادانگیزی در روی زمین دانست.
حال این پرسش مطرح است مبانی جهان شناختی و انسان شناختی اخلاق زیست محیطی وحیانی چیست ؟ در این مقاله تلاش می‌شود، نخست مؤلفه‌های جهان شناختی و انسان شناختی اخلاق زیست محیطی از منظر آموزه قرآنی مورد تبیین قرار گیرد، سپس اصول و ارزشهای زیست محیطی معطوف به این مبانی استخراج گردد. لیکن قبل از تبیین جهان شناختی و انسان شناختی قرآنی ضروری است اشاره‌‌ای کوتاه به مبانی اخلاق زیست محیطی سکولار داشته باشیم .
لازم به ذکر است ، پژوهش حاضر مبتنی بر روش تحلیلی اسنادی و مفهومی می‌باشد.
برای این منظور همه اطلاعات مورد نظر با مراجعه به منابع دست اول ، از قبیل کتب تفسیری قرآن کریم ، مقالات و نشریات مرتبط با معارف قرآنی و محیط زیست و نیز وب سایت‌های اینترنتی جمع آوری شده ، سپس مطالب گردآوری شده با توجه به اهداف و سؤالات پژوهش دسته بندی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت .
الف ) مبانی اخلاق زیست محیطی سکولار
ارزشهای اخلاقی زیست محیطی عمدتا براساس نوع جهان بینی شکل می‌گیرد. در فضای بحث از مبانی اخلاق زیست محیطی ، انواع مختلفی از نظریه‌ها در اخلاق سکولار طرح و بسط یافته‌است که عمدتا به دو مکتب انسان محور و غیرانسان محور تقسیم شدهاست . در مکتب انسان مدار ارزشهای زیست محیطی مبتنی بر این باور است که انسان دارای ارزش ذاتی و عالم طبیعت دارای ارزش ابزاری می‌باشد. جهت گیری اخلاق زیست محیطی را به سبب فایده رسانی طبیعت به زندگی بشری ضروری می‌دانند. البته در این مکتب با توجه بهره‌های مختلف از طبیعت رویکردهای مختلفی از قبیل حفاظت گرایی و صیانت گرایی شکل گرفتهاست . در حفاظت گرایی اجرای مختلف محیط زیست به این دلیل باید حفظ شوند که ارزش اقتصادی دارند. اما صیانت گرایان ، ارزش اقتصادی صرف طبیعت را رد می‌کند و بر صیانت از طبیعت برای اطمینان از تنوع گونه‌ای ، زیبایی‌های نظام طبیعی و استفاده حال یا آینده انسان طبیعت تأکید دارند.
اگرچه در رویکرد انسان محور، اخلاق زیست محیطی به جهت فایده رسانی طبیعت به انسان تأکید می‌شود. لیکن در مکتب غیرانسان محور، طبیعت و محیط زیست ارزش ذاتی دارد. در اخلاق زیست محیطی غیرانسان محور به هیج وجه انسان و منافع مادی وی مطرح نیست . بلکه طبیعت فی نفسه و به خودی خود ارزشمند است . این رویکرد ما را فارغ از مضار یا منافع آن وا می‌دارد که هر دو حوزه محیط زیست طبیعی و انسانی را حفاظت نموده و ارج نهیم . .
طبیعت نه از آن جهت که منافع انسانی به خطر افتاده ، آلودگی‌ها و مخاطرات گسترش یافته شایسته احترام و حفاظت است . بلکه فارغ از همه اینها طبیعت به خودی خود شایسته احترام خواهد بود. در این مکتب با توجه به نوع ارزش گذاری بر طبیعت نظریه‌های مختلفی شکل گرفته است . برخی اساس رعایت اخلاق زیست محیطی برخورداری از شعور و ادراک می‌دانند. ریچارد واتسون در این زمینه معتقد است که باید برای حیوانات ذی شعور، حقوق اخلاقی در نظرگرفت که شامل حقوقی برای زندگی و رهایی آنها از آسیب‌ها و صدمات غیرضروری می‌باشد. اما در سطح وسیع تر این رویکرد تعهدات اخلاقی را به تمام موجودات تعمیم می‌دهند و بیان می‌کنند که تمام موجوداتی که دارای ادراک و توانایی احساس درد و لذت هستند سزاوار رعایت اصول اخلاقی هستند.
بوم شناسان عمیق ، ضرورت اخلاق زیست محیطی را بر مفهومی به نام تکامل نفس بنا می‌نهند. نائس معتقد است که تکامل نفس برای حفاظت از محیط زیست طبیعی لازم و ضروری است و تنها با آن می‌توان از انسانها انتظار داشت تا به صورت اخلاقی به تعامل با طبیعت بپردازد.
ب) مولفه‌های جهان شناختی قرآنی در اخلاق زیست محیطی
در اندیشه قرآنی همه موجودات عالم خلقت از ارزشمندی و کرامت خاصی برخوردار هستند، خداوند در قرآن ، حتی گیاهان را با وصف کرامت یاد می‌کند و می‌فرماید: اولم یروا الی الارض کم انبتنا فیها من کل زوج کریم . آیا به زمین نگاه نکردند که چقدر از انواع گیاهان پرارزش رویاندیم (شعراء، ٧). در تلقی وحیانی ، ارزش ذاتی در جهان هستی متعلق به خداوند است و ارزش سایر مخلوقات برحسب ارتباط‌شان و مراتب وجودی‌شان با خداوند یا کمال مطلق می‌باشد.
در این راستا عالم طبیعت از ویژگی‌هایی خاصی برخورداری می‌گردد تا تعیین کننده خطوط کلی حرکت زیست محیطی انسان باشد. برای مثال حرکت تکاملی جهان ، بعد آیه‌ای عالم طبیعت و تقدس آن ، حاکمیت نظام اخلاقی بر عالم طبیعت ، شکل دهنده اساس جهت گیری بایدهای عملی او در رفتار با طبیعت می‌باشد.
1- حرکت تکاملی هستی
از نگاه قرآن هر پدیده‌ای برای رسیدن به غایتی که برای آن آفریده شده ، در حرکت است و همه مخلوقات هستی به سوی غایت نهایی خویش در حرکت هستند. از هدفمندی عالم هستی برمی آید همه اجزای عالم سمت و سوی الهی دارند: خداست که آنکه آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آنها را بینند برافراشت ، سپس بر عرش فرمانروایی تسلط یافت و خورشید و ماه را رام ساخت . هرکدام تا سرآمدی معین در حرکتند. او کار جهان را تدبیر می‌کند، و موجودات را که نشانه‌های یکتای اویند از هم جدا می‌سازد تا بدانید که مجرمان و نیکوکاران را نیز از هم جدا خواهد کرد، باشد که به دیدار خدا و برپایی قیامت یقین کنید (رعد.٢).
در این میان ، تنها انسان دارای اراده و اختیار است و می‌تواند با انتخاب خود و با بهره گیری از قوه عاقله خود در جهت رسیدن به غایت آنها زمینه را فراهم آورد؛ لذا از یک سو عالم هدفمند است و آدمی را برای رسیدن به هدفش (قرب الهی ) فرا می‌خواند و از سوی دیگر انسان با بهره گیری درست از قوه عاقله زمینه بهره گیری صحیح از هستی را برای رسیدن به اهداف خود و حهان هستی فراهم می‌آورد.
2- تقدس عالم طبیعت
در قرآن خداوند محیط بر همه چیز است (هود، ٩٢). محیط بودن خداوند بدان معناست که خداوند در راس هرم هستی قرار دارد و یک نوع رابطه طولی و یگانگی بین خداوند، انسان و طبیعت برقرار است . این یگانگی و یکپارچگی به این صورت قابل درک است که خداوند بر تمام هستی و اجزای آن سلطنت تام دارد و همه موجودات در ذاتشان به وجود مقدس وابستگی تام دارند. به تعبیر دیگر، در عالم هستی یک وجود اصیل و قائم بالذات بیشتر وجود ندارد و بقیه موجودات همه متکی و وابسته به او هستند و اگر این ارتباط از میان برداشته شود همه مخلوقات فانی و معدوم می‌شوند.
از آنجا که یکی از اسمای حسنای الهی القدوس است (جمعه ، ١)، صفت قدوسیت خداوند هم در این رابطه طولی بین خدا انسان و طبیعت قابل درک است ؛ چرا که صفت قدوسیت خداوند در پدیده‌های این عالم هم متجلی می‌شود، لذا پدیده‌های عالم هم مقدس هستند.
قدوسیت عالم طبیعت را به وجهی دیگر در این عالم می‌توان مشاهده نمود. از نگاه قرآن همه عالم در تسبیح حق هستند. ملاصدرا که یکی از پایه‌های حکمتش بر برداشت‌های وی از آیات قرآن مبتنی است می‌گوید: تمامی موجودات حتی جمادات گرچه ظاهرا زنده نیستند ولی حقیقتا زنده و آگاه و گویای تسبیح حق هستند، آگاهی کامل به خالق و مبدع خود دارند، قرآن مجید در سوره اسراء آیه ٤٤ به همین نکته اشاره دارد: هیچ چیز نیست که تسبیح خدا نگوید ولکن خودشان به تسبیح خود آگاهی ندارند.
3- موقت انگاری زندگی دنیوی
در تلقی وحیانی ، یکی از سنن الهی حاکم بر کل هستی بازگشت به سوی حق است ، کلیت معاد به خداوند، بر طبیعت حاکم است . چنان که خداوند در قرآن بدان اشاره دارد: روزی که زمین را به امر خدا به غیر این زمین مبدل کنند و هم آسمان‌ها دگرگون سازند و تمام خلق در پیشگاه خدای قاهر حاضر شوند (ابراهیم ٧٨) در این راستا زندگی انسان در عالم طبیعت بستر حرکت معادی انسان به کمال و محیط آماده شدن برای حضور در محضر الهی دانست . از این رو خداوند می‌فرماید: به یقین بازگشت همه به سوی پروردگار توست (علق ، ٨) و نیز بازگشت شما به سوی اوست.
در همین راستا خداوند از یک طرف عالم طبیعت را تحت تسخیر انسان قرار می‌دهد (لقمان . ٢٠). بهره مندی از نعمت‌های الهی را برای انسان‌های مؤمن قرار داده و این تصور را که مؤمنان نباید ازنعمت‌های دنیا استفاده کنند نادرست می‌شمرد (اعراف . ٣٢).
از طرف دیگر با قرار دادن اراده و اختیار و بهره گیری از قوه عاقله برای انسان ، بستر حرکت معادی را مهیا می‌سازد. لذا حیات انسان در عالم طبیعت را تنها لحظه‌ای از زندگی جاویدان آدمی می‌داند. و از آن روی سزاوار نیست که انسان تمام همت خود را مصروف همت اقامتگاه موقت کند. طبیعت عرصه مسابقه آدمی برای بهره کشی بیشتر نیست و چنین نگرشی مردود است . بلکه طبیعت موهبتی الهی است . تا انسان بتواند امکانات سفر به ابدیت را از آن تهیه کند.
زندگی دنیوی به تعبیر امام علی (ع ) تجارتخانه‌ای است که اولیای خدا توشه آخرت خود را از آن تهیه می‌کنند (نهج البلاغه ، کلمات قصار، ١٣١). اما زندگی دنیوی که صفتی غیر از صفت مزرعه و متجر بودن به خود بگیرد و مقصد تلقی گردد و انسان را از هدف نهایی دور کند در آموزه دینی نفی می‌شود. چنان که خداوند در قرآن کسانی را که به زندگی دنیوی دل خوش کرده اند و از زندگی اخروی غافل شده اند مورد نکوهش قرار می‌دهد (یونس . ٧). در متن چنین نگرشی به طبیعت ، آدمی به خودی خود به ساده زیستی و زهد ترغیب می‌شود و شکرگذاری از نعمت‌های الهی را هم خود قرار می‌دهد.
4- قانونمندی اخلاقی عالم هستی
در جهان بینی الهی ، بر جهان طبیعت هوشمند و دارای حیات ، قوانینی حاکم است که تخطی از آن زمینه ، به راه درآمدن و یا هلاکت عضو خاصی حتی انسان را فراهم می‌آورد. یکی از این قوانین قانونمندی اخلاقی عالم هستی است . برخی آیات قرآن به روشنی بیان می‌کند که میان رفتار انسان و حوادث خارجی ارتباط وثیق برقرار است و انسان در همین زندگی دنیوی بازتاب رفتار نیک یا بد خود را خواهد دید. به تعبیر دیگر یکی از علل وقایع و حوادث خیر یا شر در عالم ، رفتار فرد انسان و یا اجتماع انسانی است. در واقع ، هیچ عملی در نظام هستی گم نمی شود و از بین نمی رود، بلکه به عنوان یک موجود در نظام زنده و پویای عالم هستی که نظام علی و معلولی ، منسجم و هماهنگ است محفوظ می‌ماند و بر اجزای دیگر این عالم و از جمله بر خود عامل و صاحب عمل تأثیر می‌گذارد. نمونه‌هایی از این آیات عبارتند از: به سبب آنچه دست‌های مردم فراهم آورده ، فساد در خشکی و دریا نمودار شدهاست تا سزای بعضی از آنچه کرده اند را به آنان بچشاند، باشد که بازگرداند (روم . ٤١). و هرگونه مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست ، و خدا از بسیاری درمی گذرد (شوری . ٣٠).
آیات فوق به خوبی بیانگر رابطه اعمال اعمال انسان با وقایع و حوادث خیر و شر خارجی است و ارتباط نظام مند اجزای عالم را متذکر می‌شود. به این معنا که رفتار نیک یا بد در فرد یا اجتماع تأثیر مستقیمی بر نظام هستی داشته ، خیر و صلاح یا شر و فساد در نظام طبیعت را به دنبال خواهد داشت.
5- حق همگانی بودن طبیعت
در آموزه وحیانی ، آفرینش عناصر طبیعت برای انسان می‌باشد. چنان که در قرآن آمده‌است : چهارپایان را آفرید که برای شما از آنها گرما (جامعه‌های گرم ) و سودهای دیگر فراهم می‌آید و از آنها می‌خورید ( نحل،5) لیکن نکته‌ای که باید در جهان شناسی قرآنی باید تأکید داشت آن است که استفاده از عالم طبیعت حق همگانی است و خداوند در آیات مختلفی بر آن اشاره دارد: خداوند زمین را برای همگان قرار داد (الرحمن،١٠). همچنین در قرآن آمده‌است او خدایی است که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید (بقره ، ٢٩).
این آیه بهره برداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسانها در همه زمان‌ها می‌داند که باید به طور اصولی و صحیح در جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسانها در همه دوره‌ها صورت پذیرد. چنان که در برخی روایت‌ها به حق نسل آینده ، تصریح شدهاست . امام صادق (ع ) می‌فرماید: این زمین‌‌ها برای تمام مسلمانان است اعم از کسانی که امروز مسلمان اند و یا روزهای بعد مسلمان می‌شوند و نیز کسانی که که بعدها متولد می‌شوند.
6- جنبه آیه‌ای طبیعت
یکی از آموزههای قرآن در مورد طبیعت ، معرفی پدیده‌های خلقت به عنوان آیات الهی است . کلمه آیه به معنای علامت و نشانه ٣٨٢ بار تکرار شده و حقایق جهان آفرینش ، نشانه‌هایی از قدرت کامل و حکت بالغه الهی معرفی شده اند. به راستی در آمد و رفت شب و روز و آنچه خدا در آسمان‌ها و زمین آفریده برای مردمان پرهیزگار نشانه‌هایی وجود دارد (یونس ، ٦).
مخلوقات زمین و آسمان از دو جهت ، جنبه آیه‌ای و نشانه‌ای دارند: نخست اینکه نشانه خداوند هستند و بسان کلماتی نمادین به معنایی در ورای آن عبارت‌ها دلالت دارند (آل عمران .١٩٠، عنکبوت .٤٢). اگر انسان پیش فرض‌های نادرست و گرایش‌های فاقد دلیل را که در اعماق ذهن و اعتقاد او ریشه دوانده کنار نهد، به روشنی درمی یابد که در پس پرده این جهان مادی ، پروردگاری وجود دارد که آفریننده و تدبیرکننده آنهاست و هدف اساسی از فراخواندن انسان به تأمل عمیق در طبیعت ، دیدن چیزی است که طبیعت نماد آن است . اما آینه طبیعت علاوه بر نشان دادن خداوند، نشانه چیز مهم دیگری هم است . مشاهده هماهنگی‌های بین اجزای طبیعت و نیز مشاهده سیر تکاملی طبیعت درمی یابیم که نطام طبیعت به هدفی معین توجه دارد چنان که گزاره‌های قرآنی بر آن اشارت دارد: در خلقت آسمان و زمین و آنچه در آن است هدف و غرضی در کار است . قطعا بساط آفرینش برای بازی کردن نیست (انبیاء، ١٧-١٦). و چرخه حیات طبیعی آدمی در نهایت با رجوع به خداوند به منتهای خود می‌رسد(مؤمنون ، ١١٥). لیکن این حرکت بسوی غایت در موجودات بی جان و حیوانات به گونه‌ای است ، و در انسان که دارای عقل و ادراک مخصوصی است به گونه‌ای دیگر دیده می‌شود.
ادامه دارد.......
120/204/د