به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه چهل و ششم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 2 اسفند سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی روایات حرمت غنا پرداخت و گفت: روایات فروانی در این باب آمده است که در برخی خود مغنیه مورد نفرین است و کسی که درآمدش از این طریق باشد ملعون است، زیرا گاهی این موارد را اجاره می دادند تا در مجالس خوانندگی کنند.
این استاد حوزه در ادامه گفت: بهترین روش پاسخ به مرحوم فیض طبق نظر مرحوم امام (ره) روش شیخ انصاری است که با استدلال و برهان وارد شده است و پاسخ درخوری بیان کرده است و در این مساله نباید به شخصیت فیض کاشانی توهین صورت گیرد.
وی در پایان به بررسی روایات دیگری نیز در این زمینه پرداخت و در جمع بندی گفت: روایات متواتری در این زمینه داریم که بر فرض سند برخی نیز صحیح نباشد می توانیم به صورت کلی نتیجه بگیریم که غنای مصطلح با قیودی که بیان کردیم حرام است.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
در رابطه با حکم بین فقها اختلافی نیست و ممکن است در نحوه استدلال و برخی ادله، بعضی از فقها خدشه کنند که فلان آیه دلالت ندارد و یا سند فلان روایت خدشه دارد و قابل استدلال نیست. اما در این مساله روایات زیادی وجود دارد که فقها به برخی از این موارد تمسک می کنند.
یکی دیگر از آیات که بر حرمت موسیقی و غنا استدلال شده است آیه 6 سوره لقمان است: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهین) این آیه می فرماید مردم لهو الحدیث می خرند. اشتراء اعم از خرید و فروش معمولی است؛ یعنی در صدد به دست آوردن لهو الحدیث هستند. اگر ما و شان نزول آیه باشیم نمی توانیم از آن حرمت موسیقی و غنا را استفاده کنیم. لهو و حدیث دو کلمه ای است که ترکیب آن برای ما واضح نیست. حدیث در معنای لغوی به معنای سخن است ولی در اصطلاح به روایات صادره از معصومین علهیم السلام حدیث گفته می شود. لهو نیز قبلا معنا شده است و چیزی است که ذهن را از جهت مثبت به جهت منفی سوق دهد و انسان را از یاد خدا غافل کند. لهو الحدیث به سخن لهوی ترجمه می شود که انسان را از جهت مثبت به سمت جهت مادی و منفی می برد. غنا و موسیقی سخنی است که انسان را از یاد خدا غافل می کند و به فضای دیگری می برد.
اگر بخواهیم از خود آیه استفاده کنیم به نحوی می توان از آیه استفاده کرد زیرا قید دارد: « لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً»
در صورتی اشتراء لهو الحدیث حرام شد و دارای عذاب الهی است که این قید را داشته باشد و با توجه به شان نزول آیه است که نصر بن حارث، با بهره گیری از داستان ها و رمان های ایرانی که در آن زمان بود مردم را از قرآن غافل می کرد. می خواست قرآن را به مسخره بگیرد و بگوید این داستان های قرآن چیزی نیست.
اما چند روایت داریم که لهو الحدیث را بر غنا حمل کرده است:
1- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْغِنَاءُ مِمَّا وَعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ النَّارَ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ.
رسانه پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن بوده است و مردم می شنیدند و ایمان می آوردند و آن شخص نیز رسانه ای گمراه کننده آورد تا مردم را به دور خویش جمع کند و از آیات الهی بازدارد. همین هدف را دقیقاً امروز نیز مشاهده می کنیم که توسط رسانه های غربی ترویج می شود و با موسیقی های حرام افراد را گمراه می کنند. پس این آیه مربوط به جنگ رسانه ای است که در سال گذشته نیز بدان اشاره داشتیم که تاسیس رسانه های ضلال، گوش دادن و نشستن پای چنین رسانه ای حرام است.
2- ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مِهْرَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْغِنَاءُ مِمَّا قَالَ اللَّهُ- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ.
3- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع یَقُولُ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْغِنَاءِ فَقَالَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ.
این چند روایت بود که عرض شد البته یک سری روایات دیگری در مستدرک الوسائل داریم که مرحوم حاجی نوری مطرح کرده است و سندشان ضعیف است که در ذیل همین آیه به غنا تعبیر شده است. وقتی روایات لهوالحدیث را به غنا تفسیر کرد و قیدی نیاورد که غایت چیست زیرا مشخص است و هر چیزی است که ذهن را از یاد خدا منحرف کند وذهن را به چیز دیگری منصرف و مشغول نماید از مصادیق دیگر لهوالحدیث است. به همین خاطر زمانی که سوال کردند نمی شود لهو الحدیث به تمامی معانی مذکور اعم از غنا، دروغ، رمان های عشقی و غیره باشد، پاسخ می دهند که این موارد معنای لهو الحدیث نیست بلکه از مصادیق است و زمانی که از مصادیق شد، می تواند مصادیق متعدد داشته باشد و لذا هیچ تنافی با هم ندارد.
قرآن کریم در ابتدای این سوره چندین صفت برای مومنین بیان می کند. یکی از صفاتی که برای مومن بیان می کند این است که از لغو دوری می کنند. لغو به اعمال بیهوده و بی ارزش اطلاق می شود. این آیه از آیات قبلی به ذهن دورتر است. معمولاً تصور این است که موسیقی جذاب است و به نوعی هنر است اما باید بدانیم چگونه از آن استفاده کنیم. در روایاتی که در ذیل آیه شریفه آمده است فرموده است: «الغنا و الملاهی»؛ از غنا و امور لهوی دوری می کنند واین صفت را برای مومنین ذکرکرده اند.
(وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراما) سوره مبارکه فرقان آیه 72
از آیاتی است که کلمه «زور» در آن به کار رفته است. استدلال به این آیه نیز مانند استدلال به آیه اول است. در ذیل این آیه نیز روایت داریم. علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبى عمیر عن أبی أیوب عن محمد بن مسلم و أبى الصباح الکنانی عن أبى عبد الله علیه السلام فی قوله الله عز و جل: » قال: الغنا. این صفت ممکن است صفت کمال و استحبابی باشد. آیه دلالت بر وجوب این صفت نمی کند. زور در روایت همان غنا است.
از روایات استفاده می شود که غنا بذاته حرام است و از محرمات نفسی است. شخصی نمی تواند بگوید من اگر غنا گوش نکنم ذکر و قرآن نیز ندارم که منصرف به جای لهوی شوم و اگر غنا گوش نکنم روزنامه مطالعه می کنم. از روایات استفاده می شود که غنا فی نفسه حرام است و حرمت به ذات خودش بر می گردد. برخی ادعا کرده اند که روایات متواتر است اما تواتر معنوی است.
وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنْ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُ الْخُرَاسَانِیَّ علیه السلام عَنِ الْغِنَاءِ وَ قُلْتُ إِنَّ الْعَیاشیَّ ذَکَرَ عَنْکَ أَنَّکَ تُرَخِّصُ فِی الْغِنَاءِ فَقَالَ کَذَبَ الزِّنْدِیقُ مَا هَکَذَا قُلْتُ لَهُ سَأَلَنِی عَنِ الْغِنَاءِ فَقُلْتُ إِنَّ رَجُلًا أَتَى أَبَا جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْغِنَاءِ فَقَالَ یَا فُلَانُ إِذَا مَیَّزَ اللَّهُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَأَیْنَ یَکُونُ الْغِنَاءُ فَقَالَ مَعَ الْبَاطِلِ فَقَالَ قَدْ حَکَمْتَ.
از امام رضا علیه السلام روزی که در خراسان بودند در مورد غنا سوال کردم. این روایت به دو صورت نقل شده است: عباسی و عیاشی گفته که شما غنا را جایز می دانید! برخی نیز امروزه می گویند که اگر امام رضا علیه السلام باشد در کنسرت های موسیقی شرکت می کند. امام علیه السلام فرمود این زندیق دروغ می گوید.
روایات دیگری در حرمت غنا
روایت دیگری در اینجا از علی بن جعفر وجود دارد که برادر امام کاظم علیه السلام است و روایات زیادی از ایشان ثبت کرده است.
عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِی کِتَابِهِ عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتَعَمَّدُ الْغِنَاءَ یُجْلَسُ إِلَیْهِ قَالَ لَا. أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَى ذَلِکَ هُنَا فِی عِدَّةِ أَبْوَاب وَ فِی الْقِرَاءَةِ فِی غَیْرِ الصَّلَاةِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَى حُکْمِ الْغِیبَةِ وَ النَّمِیمَةِ فِی أَحَادِیثِ الْعِشْرَة» وسائل الشیعه باب 99 از ابواب ما یکستب به/ ج 12
از برادرم سوال کردم درباره مردی که در مجلس غنا می نشیند حکمش چیست؟
حضرت فرمودند: جایز نیست.
روایت دیگر
سعد بن محمد طاطری است که از پدرش نقل می کند که ایشان نیز از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.
«وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّاطَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ بَیْعِ الْجَوَارِی الْمُغَنِّیَاتِ فَقَالَ شِرَاؤُهُنَّ وَ بَیْعُهُنَّ حَرَامٌ وَ تَعْلِیمُهُنَّ کُفْرٌ وَ اسْتِمَاعُهُنَّ نِفَاقٌ.»
حضرت فرمودند: خرید و فروش این کنیزکان حرام است و تعلیم آنان نیز حرام است و در حد کفر است و استماع غنای آنان در حد نفاق است.
در این مساله خرید و فروش کنیز به علت مغنیه بودن حرام اعلام شده است. تعلیم حرام نیز در حد کفر است زیرا موارد حرامی را آموزش می دهد.
روایت دیگر
موثقه ابن فضال است که باز همین متن روایت است.
روایت دیگر
صحیحه ابراهیم بن ابی بلاد یا ابی البلاد است که می فرماید:
« عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِی قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِیکَ عِنْدَهُ جَوَارٍ مُغَنِّیَاتٌ قِیمَتُهُنَّ أَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ قَدْ جَعَلَ لَکَ ثُلُثَهَا فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهَا إِنَّ ثَمَنَ الْکَلْبِ وَ الْمُغَنِّیَةِ سُحْتٌ.» باب 16 حدیث 4 وسائل الشیعه
یکی از شیعیان که از موالیان شماست چند کنیزک مغنیه دارد و قیمت آن 14000 دینار است و ثلث آن مغنیات را برای شما نیت کرده است که تقدیم نماید.
حضرت فرمودند من نیازی به پول مغنیات ندارم و ثمن مغنیه و سگ سحت است.
دلیل نهی حضرت مغنیه بودن آن کنیزکان بوده است.
روایت دیگر
این روایت حسنه است و نضر بن قابوس می گوید:
« وَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ نَضْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ الْمُغَنِّیَةُ مَلْعُونَةٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَکَلَ کَسْبَهَا.» باب 15 حدیث 4 ج 12 وسائل الشیعه
خود مغنیه مورد نفرین است و کسی که درآمدش از این طریق باشد ملعون است، زیرا گاهی این موارد را نیز اجاره می دادند تا در مجالس خوانندگی کنند.
مرحوم امام می فرماید: بهترین روش را شیخ انصاری در پاسخ به فیض کاشانی در نظر گرفته است که با برهان و استدلال پاسخ داده است و نباید به این انسان اخلاقی و اخباری نسبت نادرست داد.
بحث صدای زن اگر غنا نیز نباشد و با عشوه گری سخن بگوید حرام است و این بحث دیگری است و نباید خلط شود و حرمت آن از باب دیگری است.
در باب 99 وسائل الشیعه اگر دقت کنید و در تمام آن سیر کنید متوجه مطلب خواهید شد.
بنده در موضوع شناسی غنا بحث را ارائه دادم اما فیض کاشانی می گوید این روایات ناظر غنایی است که دربار بنی عباس و بنی امیه صورت می گرفت و حرمت ناظر به حواشی است و اصل غنا حرام نیست.
سوال: برخی فقها می فرمایند که باید اقتضائات زمان را در مسائل دخیل دانست؟
پاسخ: خود مرحوم امام (ره) در چندین صفحه نظر مرحوم فیض کاشانی را رد می کند اما می گوید که حق این است که جواب برهانی به فیض کاشانی بدهیم و نباید فحاشی کرد.
اگر نیاز باشد در جلسات بعدی نظر فیض را مطرح می کنیم و پاسخ های مرحوم شیخ انصاری و مرحوم امام (ره) را بیان خواهیم کرد.
در این زمینه آقای مختاری درموسسه کتابشناسی شیعه تمامی کتب در رابطه با غنا و موسیقی توسط فقها نگاشته شده است را جمع آوری کرده است و تحت عنوان میراث فقهی آورده است که چندین جلد است. مقالات و روایات را نیز در این مجموعه آورده است و حتی مقام معظم رهبری این کار را تحسین کردند.
به جزء مرحوم فیض و مرحوم محقق سبزواری شخصی این دیدگاه را نپذیرفته است که بگوییم غنا بذاته حرام نیست. برخی گفته اند این نسبتی که به مرحوم فیض داده اند درست نیست. اما برخی به فیض نسبت داده اند که غنا بذاته حرام نیست و اگر حوصله داشته باشید ادله ایشان را بیان می کنیم. ایشان می گوید روایات نیز به خاطر حواشی حرام مساله است. مانند کذب که بذاته حرام است ولی در موارد واجب و جایز می شود.
بحث سر این مساله است که اگر رسانه موسیقی حرام پخش کند رسانه مجاز و حلال نیست. اگر موسیقی حلال نداشته باشد نباید کار حرام انجام دهد.
اگر رسانه ای ولو رسانه جمهوری اسلامی موسیقی حرام و طرب انگیز پخش کند به صرف پخش از رسانه جمهوری اسلامی حلال نیست.
اگر پیام مقرون به فعل حرام شد این کار برای اصحاب رسانه و شنونده و بیننده مجاز نیست.
ما ادله ای برای تقویت نظر فیض کاشانی نیافتیم. تنها قیودی را در تعریف غنا وارد کردیم و بیان شد که باید تمامی این قیود وجود داشته باشد تا بتوانیم بگوییم غنای محرم صورت گرفته است.
روایت دیگر
«وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْغِنَاءِ وَ قُلْتُ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص رَخَّصَ فِی أَنْ یُقَالَ جِئْنَاکُمْ جِئْنَاکُمْ حَیُّونَا حَیُّونَا نُحَیِّکُمْ فَقَالَ کَذَبُوا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُونَ- ثُمَّ قَالَ وَیْلٌ لِفُلَانٍ مِمَّا یَصِفُ رَجُلٌ لَمْ یَحْضُرِ الْمَجْلِسَ.» حدیث 15 باب 99 وسائل الشیعه
برخی در مورد جواز غنای خاصی که در عروسی ها خوانده می شود از حضرت سوال کردند. ایشان فرمودند که این نسبت جواز به ما دروغ است و قرآن در این مورد آیه دارد.
این روایت حسنه محسوب می شود.
حضرت در این روایت اسم نمی برند و می فرمایند ویل بر فلانی که گمان می برد پیامبر این گناه را اجازه داده است.
دلالت روایت واضح است که حضرت مورد خاصی را بیان کرده است که خدا و پیامبر چنین اجازه ای را صادر نکرده اند.
پس روایات متواتری در این زمینه داریم که بر فرض سند برخی نیز صحیح نباشد می توانیم به صورت کلی نتیجه بگیریم که غنای مصطلح با قیودی که بیان کردیم حرام است.
عرف غنا را همان طور که در لغت آمده است معنا کرده اند و این کار را دشوار می کند و باید موارد خاص را استثنا زد.
در اصل که این روایات حرمت غنا را بیان می کند تردیدی نداریم. والحمدلله رب العالمین./926/
تقریر: محسن جوادی صدر