به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی در مشهد، دکتر علیرضا آزاد، استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد، در کارگاه «هرمنوتیک در فهم متون فقهی و کلامی» که در مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد برگزار شد به تعریف و اهمیت هرمنوتیک پرداخت.
وی به تعریف فهم اشاره کرد و گفت: فهمیدن در دیدگاه سنتی، پی بردن به مراد متکلم است. نقص ما در زبان، نقص ما در درک زبان، نقص ما در فهم مراد گوینده در مراد متکلم دخیل است.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: اگر کسی از ما بپرسد که رنگ چیست؟ کار سخت می شود. اما اگر بگوید که زرد چه رنگی است؟ راحت است. اگر از ما بپرسند که فهم چیست؟ سخت است. اما فهم چیزی را اگر از ما بپرسند، راحت است.
وی گفت: فرق است میان خود فهم و فهم چیزی و هرمنوتیک، می خواهد ماهیت خود فهم را بفهمد نه فهم چیزی را؛ بنابراین هرمنوتیک، فهم خود فهم است.
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد ابراز کرد: هرمنوتیک می گوید در عین اشتراک به صورت ناخودآگاه، پیوند با پیش فرض ها و تربیت ها، شکل متفاوتی از فهم می گیرد.
هرمنوتیک به ما می فهماند که در میان گفته ها، دنبال ناگفته ها بگردیم
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: هرمنوتیک می خواهد درک فهم تاریخی به ما بدهد. می خواهد به ما بفهماند که در میان گفته ها، دنبال ناگفته ها بگردیم و نا خودآگاه را درک کنیم.
این استاد حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: فراوان روایت داریم که سائل را دست خالی برنگردانید، رد سائل از جمله بدترین کارهاست. ولی به این نکته توجه نکردیم که این مساله در چه فضایی مطرح شده است.
وی گفت: عرب یک سنت هایی داشت که کتاب های اندکی آنها را ذکر کردند، از جمله سنت ها این بود که به هیچ وجه از کسی چیزی نمی خواست و تقاضا کردن را یکی از بزرگترین عارهای خودش می دانست؛ از این رو طلب کردن پول را عار می دانست.
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد ابراز کرد: تا این حد این سنت در بین آنها قوی بود که اگر بازرگان و تاجری ورشکست می شد، درب خانه خودش را مهر و موم کرده و می نشست تا بمیرد و از هیچ کس قرض نمی گرفت. وقتی ما این را بدانیم، بعد مراد آیه ای که می فرماید:«مَن ذَا الَّذی یُقرِضُ اللهَ قَرضًا حَسَنًا فَیُضعِفَهُ لَهُ اَضعافًا کَثیرَةً واللهُ یَقبِضُ ویَبصُطُ واِلَیهِ تُرجَعون، کیست آن که به خداوند قرض الحسنه دهد تا خدا آن را برایش (در وقت پرداخت) چندین برابر فزونتر کند؟! و خداست که (روزى را) تنگ می کند و می گسترد، و به سوى او بازگردانده می شوید.» را تازه متوجه می شویم و پی می بریم مراد از این که در اسلام آمده است، که سائل را رد نکنید، چیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: در عرب وقتی کسی، پولی طلب می کرد، به معنای این بود که تمام شرافت و حیثیت خودش را زیر پا گذاشته است؛ از این رو گفته شده است سائل را رد نکنید.
وی گفت: برخی افراد به قرینه همین سنت عرب می گویند؛ در سوره انسان که می فرماید: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً»، اینکه حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) و حسنین غذاشان را به فقیر دادند، اصلا فقیر پیش اینها نیامده است؛ چرا که اصلا مرسوم عرب نبوده است که فقیر، دم در خانه ای برود و مطالبه چیزی را کند؛ بلکه این بزرگواران وقتی متوجه شدند کسی نیاز دارد، خودشان رفتند و به این فقیر کمک کردند.
این پژوهشگر و محقق حوزوی افزود: دقت کردید که با توجه به آن سنت عرب، این را متوجه می شویم که رد سائل کردن دیگر در ارتباط با کودکان خیابانی و کودکانی که سر چهارراه جلوی انسان را می گیرند، نیست.
این استاد حوزه علمیه مشهد افزود: حرف ما این است که باید ببینیم معنای این نیازمند در آن عصر چه بوده است، نه معنای واژگانی آن؛ بلکه معنای اجتماعی سائل چه بوده است؟ برای چنان معنایی، چنان چیزی وضع شده بود. اما برای معانی دیگر که امروزه سائل پیدا کرده است، قرار نیست آن حکم را وضع کنیم. این حکم مترتب بر سائل آن عصر بوده است؛ بنابراین دقت کنید وقتی حضرت روایت را بیان می کنند، در چه فضایی بیان می کنند.
هرمنوتیک به ما کمک می کند که در ورای واژگان مسائلی را کشف کنیم
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد ابراز کرد: هرمنوتیک به ما کمک می کند که در ورای بسیاری از واژگان مسائلی را کشف کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: زمانی که در مورد مساله عبد در مفهوم قرآنی و داشتن کنیز و غلام توسط اهل بیت(ع) صحبت می کنیم، به مفهوم اجتماعی آن باید توجه کنیم.
وی گفت: داشتن عبد در آن زمان، مفهوم بدی نداشت؛ بلکه بدرفتاری با عبد، مفهوم بدی داشت. خود عبد هم بهتر بود به مرور حذف شود و دیدید که قرآن هیچ جا داشتن عبد را نهی نمی کند. اما برای آزاد کردن عبد، کلی بهانه می تراشد. در مورد کفاره خوردن عمدی روزه داریم که یکی از این سه امر را باید انجام دهد؛ آزاد کردن بنده، دو ماه روزه گرفتن یا سیر کردن شصت فقیر.
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد ابراز کرد: وقتی می خواهیم این را بفهمیم باید به مفهوم اجتماعی آن توجه کنیم. مفهوم عبد به واسطه 1400 سال بسیار تفاوت کرده است.
با عینک امروز، گزاره های دیروز را بررسی نکنیم
این استاد حوزه علمیه مشهد گفت: هرمنوتیک می خواهد درک تاریخی به ما بدهد، هرمنوتیک می خواهد درک سنت هایی که در آن قرار گرفتیم و تاثیرگذار در فهم است را به ما یاد بدهد. هرمنوتیک می خواهد به ما بفهماند که در بین گفته ها به سراغ نا گفته ها بگردیم و ناگفته ها و ناخودآگاه های فهم را بفهمیم.
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد ابراز کرد: جناب علامه فضل الله، از شاگردان مبرز آیت الله خویی بودند و در حقیقت حزب الله لبنان زیر عبای ایشان بزرگ شد. ایشان از مراجع تقلید درجه یک و تراز اول شیعه بودند. ساکن لبنان و مولف کتاب های متعددی بودند که هشت جلد تفسیر قرآن ایشان نیز چاپ شده است.
آزاد افزود: ایشان در زمینه حقوق زنان نظرات خیلی ویژه ای داشتند. ایشان می گفتند مثلا اگر زن به هر دلیلی نخواسته باشد بچه دار شود، از لحاظ حقوقی، قانونی و شرعی، شوهر نمی تواند او را مجاب کند. حال آنکه تمام فقهای معاصر ما، این حق را به شوهر می دهند.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: ایشان دیدگاه های ویژه ای در مورد زنان دارند که برخی مراجع ایران با دیدگاه های ایشان مخالف هستند. علامه فضل الله ساکن لبنان بودند. کشوری که حداکثر 25 درصد شیعه دارد و بقیه مسیحی و سنی هستند. شهر بیروت عروس خاورمیانه است و فضای خاص خودش را دارد، شما نمی توانید با آن فتوایی که در ایران می دهید، در آنجا اصلا جامعه را پیش ببرید.
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد در ادامه با اشاره به این که فضا و محیطی که فقیه در آن بزرگ شده است، ناخودآگاه در فتواها تاثیر می گذارد، ابراز کرد: هم بخاطر تبعات برخی فتواها و هم بخاطر اینکه در آن فضا بزرگ شده است؛ این مهم را چه در سطح خرد و چه در سطح کلان می توانیم مشاهده کنیم.
ممکن است فهم مقدس در طول تاریخ تغییر کند
آزاد گفت: شرایط مختلف سیستم را تغییر می دهد، چینش فهم یک متن مقدس هم ممکن است در طول تاریخ، تغییر کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: جناب شهید ثانی در شرایطی که قدرت در دست مسلمانان بود، نسبت به اهل کتاب یک حرفهایی دارد، فقها در زمانی که قدرت در دست اهل کتاب است و مسلمانان در اقلیت هستند، یک فتوای دیگر دارند، این یعنی چینش فهم را عوض کردیم.
وی افزود: در دوره صفویه، فهمی که از روایات مربوط به مطاعن، نحوه فهم علما در زمانی که زیر سایه بیرق و کلفت صفوی هستند، یک جور فهمی دارند و در زمانی که آن بیرق دیگر وجود نداشته است، فهم دیگری در آن به وجود می آید. اینکه شما در چه جامعه ای باشید، فهم های شما متفاوت است.
استادیار دانشکده الهیات فردوسی مشهد ابراز کرد: مقاصد شریعت و روح شریعت، به نسبت زمان های مختلف، ایجاب می کند که مفسران فهم هایی متفاوت از متن مقدس پیدا کنند زیرا نه تنها مقتضیات زمان متفاوت است بلکه فهم، امری تاریخی است لذا هر دوره تاریخی، فهمی ویژه را در خود می پروراند. /502/629/ر