به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حضرت آیت‌الله حسین نوری‌همدانی در جلسه سی‌ونهم درس خارج فقه خود که در تاریخ 5 دی 95 برگزار شد، در ادامه بررسی الفاظ به کار رفته در وقف به بحث درباره لفظ جیران و مصادیق آن پرداخت و در ضمن این بحث اهمیت توجه به همسایگان از نگاه اسلام و معصومین(علیهم‌السلام) را بیان کرد.
وی در ابتدای این درس با تاکید بر وجود روایات مستحب در اسلام و در عین حال کم‌توجهی به آنها خاطر نشان کرد: ما هزاران روایت داریم که چون از مستحبات هستند فقهاء ما به آنها خیلی توجه نکرده اند و این روایات به کتب فقهی و جامعه نیامده اند و حال آنکه اگر اینطور می شد فرهنگ جامعه عوض می شد.
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم همچنین در مورد اهمیت توجه به همسایگان ابراز داشت: ین مطلب به قدری مهم است که حضرت امیر علیه السلام در نامه 47 نهج البلاغه للحسن والحسین علیهما السلام می فرماید:﴿وَاللهَ اللهَ فِی جِیرَانِکُمْ، فَإِنَّهُمْ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ مَا زَالَ یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ﴾
آیت‌الله نوری‌همدانی در ادامه پس از ذکر اشکالاتی به صاحب جواهر افزود: خب و اما همان طور که عرض کردیم صاحب وسائل اخبار مربوط به جیران را در کتاب الحج و در ابواب العشرة ذکر کرده عنوان باب 90 این است:«باب أن حد الجوار الذی یستحب مراعاته أربعون داراً من کل جانب».
مشروح تقریرات این درس در ادامه آمده است؛
لو وقف علی الجیران
بحثمان در فرعی بود که در شرایع در مورد همسایه ذکر شده:«و لو وقف على الجیران رجع إلى العرف و قیل لمن یلی داره إلى أربعین ذراعا و هو حسن و قیل إلى أربعین دارا من کل جانب و هو مُطرَحٌ»[1] .
نکته: مطلبی که خیلی مهم و قابل توجه می باشد این است که ما هزاران روایت داریم که چون از مستحبات هستند فقهاء ما به آنها خیلی توجه نکرده اند و این روایات به کتب فقهی و جامعه نیامده اند و حال آنکه اگر اینطور می شد فرهنگ جامعه عوض می شد مثلا اینکه مسلمان بر مسلمان دیگر 70 حق دارد که اینها اصلا برای جامعه گفته نشده درحالی که قطعا اهل بیت علیهم السلام از بیان این مطالب اهدافی داشتند و اگر اینها برای جامعه بیان شود قطعاً تحول بزرگی ایجاد خواهد شد، به مناسبتی عرض کردیم که صاحب وسائل در جلد 8 وسائل 20 جلدی 53 باب در مورد سفر تحت عنوان ابواب آداب السفر و بعد 166 باب تحت عنوان ابواب العشرة منعقد کرده که هیچکدام از اینها دقیقا وارد فقه نشده و برای جامعه بیان نشده.
خب و اما درباره همسایه بحث می کنیم و این مطلب به قدری مهم است که حضرت امیر علیه السلام در نامه 47 نهج البلاغه للحسن والحسین علیهما السلام می فرماید:﴿وَاللهَ اللهَ فِی جِیرَانِکُمْ، فَإِنَّهُمْ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ مَا زَالَ یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ﴾[2] .
اول کلام صاحب جواهر در فرع مذکور را نقل می کنیم زیرا به نظر بنده کلام ایشان دارای اشکالاتی می باشد، ایشان اینطور می فرمایند:«ولو وقف على الجیران رجع إلى العرف کما فی القواعد وکشف الرموز والتذکرة والتحریر والمختلف والإیضاح وجامع المقاصد والروض والمسالک والکفایة على ما حکی عن بعضها ، وقواه بعض ، واستحسنه آخر ، وحکاه فی جامع المقاصد عن جماعة ، لأنه المدار فی الألفاظ الصادرة من أهله. وقیل : لمن یلی داره إلى أربعین ذراعا کل ذراع أربعة وعشرون إصبعا من کل جانب وهو حسن بل فی غیر کتاب نسبته إلى الأکثر ، بل فی المسالک وغیرها نسبته إلى المشهور ، بل فی محکی الغنیمة وظاهر التنقیح الإجماع علیه ، بل قیل إنه یلوح أو یظهر من السرائر بل عن موضعین من الخلاف نسبته إلى روایات أصحابنا وإجماعهم ، بل قد افتى به من لا یعمل إلا بالقطعیات کالتقی وابنی زهرة وإدریس ، وذکره من عادته التعبیر بمتون الأخبار کالمقنعة والنهایة وغیرهما من کتب القدماء ، ولعله غیر مناف للأول ضرورة أنه تحدید للعرف بذلک ، کما هی عادة الشارع فی مثل ذلک ، کالوجه والمسافة ونحوهما مما یشک فی بعض الافراد منها ، بعدم معرفة التحقیق فی العرف على وجه یعلم الداخل فیه ، والخارج عنه فیضبطه الشارع الذی لا یخفى علیه الشی‌ء بما هو حد له فی الواقع ، ولیس ذلک منه معنى جدید ، ولا إدخال لما هو معلوم الخروج فی العرف وبالعکس.
ومن هنا کان ما قیل وإن لم نعرف قائله کما اعترف به فی المسالک من تحدیده بما یلی داره إلى أربعین دارا من کل جانب صغیرة کانت أو کبیرة ضعیفا جدا ، بل فی المتن وهو مطرح وفی غیره شاذ وفی ثالث لیس بشی‌ء ، کل ذلک للقطع بمخالفة العرف له وجعله عرفا شرعیا غیر مجد فی الألفاظ المتداولة بین أهل العرف فی غیره کما هو المفروض.
وإن رواه جمیل بن دراج فی الحسن أو الصحیح عن أبی عبد الله علیه‌السلام: حد الجوار أربعون دارا من کل جانب ، من بین یدیه ومن خلفه ، وعن یمینه وعن شماله.
وعمرو بن عکرمة عنه علیه‌السلام أیضا:قال رسول الله صلى‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم : کل أربعین دارا جیران من بین یدیه ومن خلفه وعن یمینه وعن شماله.
وعمرو بن عکرمة عنه علیه‌السلام أیضا فی حدیث طویل فی آخره أن رسول الله صلى‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم أمر علیا وسلمان وأبا ذر أن ینادوا فی المسجد بأعلى أصواتهم بأنه لا إیمان لمن لم یأمن جاره بوائقه فنادوا بها ثلاثة ، ثم أومأ بیده إلى أربعین دارا من بین یدیه ومن خلفه وعن یمینه وعن شماله. لکنها محمولة على التقیة من العامة الذین حکموا بذلک للمرسل عن عائشة "أن النبی سئل عن حد الجوار ، فقال : إلى أربعین دارا" أو على إرادة جوار الشرف کساکنی النجف وکربلاء وغیرهما بعنوان المجاورة لقبورهم ، أو غیر ذلک ، فمن الغریب میل ثانی الشهیدین إلى هذا القول مع شدة مخالفته للقواعد الشرعیة ، ضرورة اقتضائه الوقف أو الوصیة لمن یعلم بعدم إرادة الواقف والموصى إیاه کما هو واضح...الی آخر کلامه»[3] .
صاحب حدائق(اخباری بوده البته منصف و مودب بوده، در جلد اول روضات الجنات 28 فرق بین ما اصولیین و اخباریین ذکر شده)در حدائق به همین روایات استناد کرده و می فرماید سه خبر صحیح و حسن و موثق را کنار گذاشته اید و به یک خبری تکیه کرده اید که در آن گفته شده اربعین ذراعاً و اصلاً در دست ما نیست و خلاصه ایشان اشکالاتی دارد که بعداً عرض خواهیم کرد.
اشکالات شیخنا الاستاذ(حفظه الله) به صاحب جواهر:
ایشان قول اول یعنی رجوع به عرف را انتخاب کردند که دلیلی ندارد و ائمه علیهم السلام اینطور نفرمودند و بعد ایشان سراغ قول دوم یعنی خبری که می گفت "اربعین ذراعا" می رود و این را نیز تقویت می کند و با اینکه خبر سندش در دست نیست می فرماید خیلی خوب است بلکه می توان گفت این همان تحدید جار از طرف شارع می باشد و بالاخره قول سوم که "اربعین دارا" بود را رد می کند و همان کلام شرایع که فرمود "مُطرِحٌ" را تقویت می کند و می گوید این اخبار مطروح هستند زیرا خبری از اهل تسنن داریم که عایشه از پیغمبر صلوات الله علیه و آله نقل کرده که حضرت فرمودند "اربعین دارا" و چون این خبر مرسل است و از عامه می باشد مقبول نیست و آن اخبار دیگر نیز حمل بر تقیه می شوند، ما عرض می کنیم حمل بر تقیه جا دارد ما چند نوع تقیه داریم؛ اول اضطراریه که انسان میان اهل سنت رفته و ناچار است برای حفظ جانش طبق اعمال آنها عمل کند مثل علی بن یقطین که به امر موسی بن جعفر علیهما السلام تا چند روز مثل آنها اعمالش را انجام داد، دوم تقیه مداراتیه که ما بین اهل تسنن می رویم و پشت سر آنها نماز می خوانیم و یا به حج می رویم طبق رویت هلال آنها عمل می کنیم و امثال ذلک، خب حالا صاحب جواهر در اینجا فرموده ما اخبار دیگر را حمل بر تقیه می کنیم در حالی که نه اضطراری هست و نه خوفی و نه نیاز به مدارا هست خب چرا باید این اخبار حمل بر تقیه شوند؟ خلاصه این اشکالات به صاحب جواهر وارد می باشد.
خب و اما همان طور که عرض کردیم صاحب وسائل اخبار مربوط به جیران را در کتاب الحج و در ابواب العشرة ذکر کرده عنوان باب 90 این است:«باب أن حد الجوار الذی یستحب مراعاته أربعون داراً من کل جانب».
خبر اول:﴿محمد بن یعقوب، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن جمیل بن دراج، عن أبی جعفر علیه السلام قال: حد الجوار أربعون دارا من کل جانب من بین یدیه، ومن خلفه، وعن یمینه، وعن شماله﴾[4] .
خبر سنداً صحیح است و کلاً چند خبر در این باب نقل شده که برخی صحیح و برخی موثق هستند.
صاحب حدائق در جلد 22 حدائق در باب وقف همین بحث را مطرح کرده و اخبار مذکور را ذکر کرده و بعد فرموده:« أقول: والعجب کل العجب منهم (رضوان الله علیهم) فی هذه المسألة حیث اختلفوا فیها کما عرفت، وقالوا ما قالوا، مع أنه قد روى ثقة الاسلام فی الکافی هنا روایات تدل على القول الثالث الذی حکم المحقق فی الشرایع باطراحه، وجملة منهم کما عرفت إنما استندوا فیه إلى الروایة العامة، مع أن الکتاب المذکور فی أیدیهم، عاکفون على درسه وشرحه ومطالعته، فمن الأخبار المشار إلیها...الی قوله: وهذه الأخبار کما ترى واضحة الدلالة فی القول المذکور، وبه یظهر أنه هو المختار المنصور، وأن ما عداه بمحل من القصور، ولم أعثر على من تنبه لهذه الروایات وذکرها فی هذا المقام منهم سوى شیخنا الشهید الثانی فی المسالک، والعجب قوله بعد ذکرها ولولا شذوذ القول به بین أصحابنا لکان القول به حسنا " لکثرة روایاته من الطرفین، وکثیرا " ما یثبت الأصحاب قولا " بدون هذا المستند، والعامة عاملون بروایاتهم فی ذلک، انتهى»[5] .
صاحب مفتاح الکرامه همان قول صاحب جواهر را تقویت کرده و اما عباراتی را در مورد صاحب حدائق بکار برده که بسیار عجیب است ایشان اینطور فرموده:« فما تحذلق(ادعای مهرات کردن)به صاحب الحدائق و شنّع به علی الأصحاب و أنّه لم یعثر علی مَن تنبّه لها غیر صاحب المسالک فی غیر محلّه، شیخٌ مسکین لا یتّبع کلامهم و لا یجری علی اصولهم بل لا یعرفها و یأخذ فی التشنیع علیهم کأنّ بینه و بینهم عداوة. و کذلک لا یعجبنی فی المقام کلام صاحب المسالک ...الی آخر کلامه»[6] .
پی‌نوشت
[1] شرایع، علامه حلی، ج2، ص169، ط اسماعیلیان.
[2] نهج البلاغه، تنظیم مرحوم دشتی، ص286، نامه 47.
[3] جواهر الکلام، شیخ محمد حسن نجفی جواهری، ج28، ص42.
[4] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج8، ص491، ابواب العشرة، باب90، حدیث 1، ط الإسلامیة.
[5] الحدائق الناظره، الشیخ یوسف البحرانی، ج22، ص210.
[6] مفتاح الکرامه، السید جواد الحسینی العاملی، ج21، ص596.
326/907/ع