به گزارش سرویس فرهنگی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ کتاب «رسالت شعر دینی در جنبش های اجتماعی و سیاسی» به قلم محمود سوری، در سال 1388، توسط مرکز پژوهشهای اسامی صدا و سیما منتشر گردیده است. اثر مذکور کاوشی در سیر ادبیات دینی و مروری بر برخی مصداق‌های اثرگذاری آن در جنبش های اجتماعی و سیاسی می باشد. بی‌گمان، چهره کهن ادبیات ایران اسلامی، با وجود استغنایش و بهره داشتن از ژرف ترین جان‌مایه ها، هنوز چنان‌که درخورش است، غبارروبی نشده و به طور کامل از حاشیه‌نشینی و انزوا بیرون نیامده است. تردیدی نیست که یکی از شیوه های غبارروبی این تندیس ملی و اسلامی و از عوامل رهانیدن این شاهد بازاری از پرده نشینی، تهیه و تنظیم آثاری است که در آن به تأثیرگذاری و فرهنگ‌سازی ادب فارسی اشاره شده است. کتاب رسالت شعر دینی در جنبش های اجتماعی و سیاسی، گامی است ارزشمند در راه نزدیک شدن به این هدف.
توصیف کتاب:
همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: برخی سخنان، افسونگرند. بی گمان، مصداق آشکار یا برترین مصداق «بیان افسونگر»، شعر یا نثر آهنگین و موسیقیایی است؛ چرا که در این گونه از سخن، زیبایی «ظاهر» و «معنا» و گیرایی «ساختار» و «مفهوم» یک جا کنار هم گردآمده است. پس می تواند بسی اثرگذارتر از بیانی باشد که ساختارش، دل انگیز، ولی تهی از معناست یا مفهومش، دلکش است، ولی ظاهری زیبا ندارد. پس شعر و نثر ادبی می تواند اثر بگذارد، تغییر ایجاد کند و در اوج اثربخشی خویش، به جنبش دامن زند. به تعبیر یکی از اندیشمندان، «طبق ناموس طبیعی، این چگونگی که خداوند در طبیعت انسان نهاده است که به سوی زیبایی جذب می شود از جمله کلام زیبا، پس هر فکر و اندیشه و مکتبی که از عنصر بلاغت، بیشتر استفاده کند، از ادبیات قوی تر و غنی تر برخوردار خواهد بود و پیروزی بیشتری کسب می کند. حتی مکتب هایی را می توان یافت که بیشتر از هر چیز به خاطر ادبیاتشان نفوذ کرده و مانده اند.
در این باره بیشتر متفکران غربی چنان از نیروی بلاغت و تأثیر ادبیات استفاده کرده اند که در موارد متعددی، یک عرضه ادبی استادانه، صورت یک مکتب فلسفی یافته است و بسیار تأثیر نموده و طرفدار پیدا کرده است... . متفکران... از اهمیت ادبیات و کیفیت سخن و بهره برداری از آن غفلت نکرده اند. همین گونه پیروان مکاتب جدید، همواره کوشیده اند تا افکار خویش را از طریق خلق آثار ادبی نشر دهند. علت عمده نفوذ این مکاتب، ادبیات آن مکاتب است، نه ابتکار، یا اصالت، یا عمق تفکر شاعران بزرگی همانند فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی، حافظ، حسان، کمیت اسدی، فرزدق و لبید، جاودانگی و مانایی خود و اندیشه هایشان را وامدار «افسون شاعری» خویش هستند؛ افسونی که اگر با تبیین درست اندیشه ورزان و آن گاه اقبال شایسته جامعه روبه رو شود، بی اختیار دل ها را به سوی خویش جذب می کند و به هر کس به اندازه ای که از این جام های سرشار نوشیده اند، پویایی، حرکت و جنبش می بخشد. دراین باره می بینیم قرآن کریم بسی بیشتر و فراتر از شاعران بلیغ و فصیح، قانون بلاغت و فصاحت را رعایت کرده است و بدین گونه، سببی مستقل و یکی از اثرگذارترین عوامل کشش دل های ذوق مند و سلیم را به سوی زیبایی های سرشار نهفته در خویش، شکل داده است. به تعبیر دکتر عبدالحسین زرین کوب: مسلمین به ترجمه شعر و درام یونانی علاقه ای نشان ندادند؛ نه فقط بدان سبب که شعر و درام یونانی، با اساطیر و عقاید قوم، مخلوط بود و نمی توانست مورد توجه اهل اسلام باشد، بلکه نیز بدان جهت که هدف از تعلّم آن، بلاغت یونانی بود که با وجود بلاغت قرآن، نزد مسلمین طالب نداشت.
کتاب رسالت شعر دینی در جنبش های اجتماعی و سیاسی، کاوشی است در سیر ادبیات دینی و مروری است بر برخی مصداق های اثرگذاری آن در جنبش های اجتماعی و سیاسی.
فصل نخست:کلیات
این فصل از کتاب دارای مباحث زیر می باشد:
1. طرح موضوع
2. اهمیت موضوع
3. اهداف پژوهش
4. پیشینه پژوهش
5. مفهوم شناسی شعر
6. تفاوت شعر و نظم
7. شعر خوب
8. شعرهای مرتبط با دین
9. مفهوم شناسی جنبش
10. رابطه شعر و جنبش
در قسمتی از فصل اول کتاب آمده است: در پدید آمدن هر جنبش، عوامل گوناگونی دخالت دارد. یکی از عواملی که کم و بیش در تمامی جنبش های اجتماعی و سیاسی، سهمی ـ گرچه اندک ـ به خود اختصاص داده، ادبیات و به ویژه شعر است. از میان گونه های شعر نیز شعر دینی در قالب های گوناگون خود، به شکل روشنی در این جنبش ها نقش داشته است. برای نمونه، شورآفرینی هایی که شعر در دوران پیروزی انقلاب اسلامی و نیز جنگ تحمیلی در جامعه پدید می آورد، هنوز در خاطر کسانی که آن زمان را درک کرده اند، زنده و پابرجاست. از سوی دیگر، با گذشت بیش از ربع قرن از انقلاب شکوهمند اسلامی و دست و پنجه نرم کردن آن با انواع تنگناها مثل جنگ تحمیلی، تحریم های گوناگون اقتصادی و شبیخون فرهنگی، لزوم کار فرهنگی و از جمله آشناسازی جامعه جوان ایران اسلامی با عوامل نقش آفرین در پیروزی انقلاب، بیش از پیش آشکار شده است. در این میان، نباید از رسالت صدا و سیما در تبیین این عوامل و چگونگی پدید آمدن این جنبش دینی ـ اجتماعی غافل ماند. بدون تردید، در میان این عوامل، باید سهمی هم برای هنر و ادبیات به ویژه شعر دینی در نظر گرفت. نکته پایانی آنکه ضرورت پرداختن به این بحث زمانی ملموس می شود که می بینیم کمتر مقاله و کتابی به شعر دینی پرداخته است. نه آن را تعریف کرده اند و نه ویژگی هایش را برشمرده اند؛ چنان که نویسنده ای معتقد است: «هیچ قلمی در تعریف شعر دینی به گردش درنیامده است».
فیلسوفان اجتماع بر این عقیده اند که انسان، ذاتاً اجتماعی است و به تنهایی نمی تواند روزگار بگذراند. این زندگی در جمع، در جنبه های گوناگون رفتار سیاسی و اقتصادی، آدمی نمود پیدا می کند. در این میان، گاه به دلایل مختلف، انواع جنبش های انقلابی در جوامع پدید می آید و زندگی انسان ها را دستخوش تغییر می کند. نمونه آن، بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، انقلاب صنعتی در اروپا یا انقلاب اسلامی در ایران است که در تغییر یافتن شیوه زندگی مردم بر اثر این جنبش ها نمی توان تردید کرد. این جنبش های اجتماعی که گاه رنگ دینی نیز می یابد، زندگی تک تک افراد بشر را دگرگون می کند و بر افکار و عقاید آنها تأثیر می گذارد. در این میان، شاعران نیز که در بعضی زمان ها، گروه های تأثیرگذاری در جوامع به شمار می آمده اند، از دایره این تغییرات بیرون نیستند و زندگی و افکار آنها نیز دستخوش دگرگونی می شود و این دگرگونی در شعرشان نمود می یابد. برای نمونه، پس از بعثت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ، دوگانگی محسوسی میان شاعران عرب ـ که از تأثیرگذارترین افراد در میان آنها به شمار می آمدند ـ به وجود آمد. گروهی به مخالفت با آیین جدید و هجو رسول خدا صلی الله علیه و آله پرداختند و عده ای نیز ایمان آوردند و با عنوان شاعر اسلام، به دفاع از آیین جدید مشغول شدند؛ به طوری که گاه حضرت رسالت صلی الله علیه و آله درباره بعضی از ایشان می فرمود که از سوی جبرئیل یاری می شوند. این شاعران، سهم بسیار مهمی در استواری جامعه نوپای اسلامی ایفا می کردند؛ زیرا در آن محیط بیگانه با دانش، اشعار شاعران که به راحتی از سوی مردم حفظ و منتشر می شد و در خاطره ها می ماند، وسیله گسترش آیین جدید را فراهم می آورد و پیام روح بخش و آسمانی آن را به همگان می رساند. به هرحال، می بینیم که شعر، این هدیه آسمانی حضرت حق به شاعر، با رویدادهای اجتماعی بیگانه نیست و همراه با هر تغییر در جامعه، تغییری محسوس، ماندگار و تأثیرگذار در آن دیده می شود. ازاین روست که دکتر پرویز ناتل خانلری، در مورد ارتباط هنرمند و اجتماع می نویسد: هنرمند، پیش از آنکه هنری بنماید، عضو اجتماع است و ناچار از سود و زیان جامعه سهمی می برد. پس نمی تواند ادعا کند که با امور و حوادث اجتماعی ارتباط ندارد و این ارتباط، خواه ناخواه در آثار او به وجهی ظاهر می شود.
فصل دوم: جایگاه و چیستی شعر دینی
این فصل از کتاب مباحث زیر را مورد نقد و بررسی قرار داده است:
1. جایگاه شعر و شاعری در دین اسلام
2. چیستی و تعریف شعر دینی
3. چارچوب نظری که خودش شامل سه بحث است:
الف) هنر برای هنر
ب)نقد هنر برای هنر
ج) نظریه«شعر متعهد، هدفمند و جنبش آفرین»
در قسمتی از این فصل آمده است: به نظر می رسد معتقدان دیدگاهِ هنر برای هنر، تمام هنرِ هنر را لذت بردن و زیبایی می دانند؛ یعنی همین که اثری فقط زیبا باشد و بیننده و شنونده را به شگفتی وادارد، رسالت خود را انجام داده است. ما هم این دیدگاه را تا اینجا می پذیریم که هنر باید زیبا باشد؛ چون اگر نباشد، دیگر هنر نامیده نمی شود. با این حال، معتقدیم هنر نمی تواند خودش هدف قرار گیرد و این زیبایی، حتماً باید در خدمت رسالتی والا باشد تا همگان از آن سود برند. ازاین رو، دکتر شریعتی در نقد دیدگاه «هنر برای هنر» می گوید: هنر برای هنر و علم برای علم و شعر برای شعر، فریبی است برای پوشاندن نعش بودن هنرمند و یا دانشمند و آبرومند جلوه دادن گریزش از تعهد و مسئولیت های اجتماعی نویسنده ای دیگر، این گونه هنرمندان را حاشیه نشینان کنج عافیت اجتماع معرفی می کند و در نقد آنها می نویسد: بر پیروان مکتب هنر برای هنر عیب گرفته می شود که همّ و غمّشان، خلق آثاری است که به هیچ دردی نمی خورد. درحالی که آثارشان از هر حیث، پوچ و توخالی است، ادعا می کنند که زیباست و همین امر، غایت و هدف از هنر و ادب است. اینان در حاشیه جامعه نشسته اند و بی آنکه در خود مسئولیتی احساس کنند، به زیبایی های لفظ و معنا و کیفیت تجانس و هماهنگی آنها توجه دارند، نه به محتوای آنها دکتر شریعتی نیز در جای دیگر، دانشمندان و هنرمندان را سرمایه جامعه می داند که این گونه شعارها، آنها را از مسئولیت اصلی شان دور می کند و رسالت اجتماعی را از یادشان می برد: سلب مسئولیت از علم، ادب، شعر و هنر، اصل فریب قدرت های مسلط بر بشریت است تا انسان را از بزرگ ترین سرمایهپ ها و عوامل نجات و رفاه و ترقّی محروم کند و دانشمندان و هنرمندان را ـ که بزرگ ترین سرمایه زندگی بشریتند ـ از متن جامعه بیرون براند و در لابراتوارها و کلاس های دربسته دانشگاه ها محصور کند و به نوعی پارسایی آبرومند به نفع خویش ناگزیرشان سازد. ازاین رو، خطاب به شاعران می گوید: پس تو به عنوان یک شاعر و هنرمند، باید تکلیف خود و مردم را روشن کنی و مرزهای اعتقادی ات را مشخص سازی، که هنرمند آزاد، فریبی بیش نیست؛ یا باید به خلق بپیوندی و کمر به نجاتشان ببندی، یا به دشمنان خلق و فضیلت و آزادی؛ راه سومی نیست. جالب اینجاست که علامه اقبال لاهوری نیز سال ها پیش، در مقاله ای به نام نقدی بر شعر و شاعری عربی معاصر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله درباره فریب بودن شعار «هنر برای هنر» می نویسد: در هنر، هیچ گونه جای تحذیر نباید وجود داشته باشد. این شعاری که می گویند: «هنر برای هنر» یا «هنر قائم به ذات است»، یک حیله کثیف برای زوال و انحطاط اجتماعی و فردی می باشد.
از طرفی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و پیشوایان دین، در طول تاریخ به شعر اهمیت بسیار داده اند و برای شاعران توانا و متعهد، ارزشی ویژه قایل بوده اند. علامه امینی می گوید: به برکت قرآن و سنت، گروهی شاعر در میان صحابه پیامبر به هم رسیدند که در جلو چشم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به دفاع از اسلام می پرداختند. اینان مانند شیران ژیان، در جان و عرض شرک و ضلال می افتادند و مانند بازهای شکاری، دل ها و گوش ها را صید می کردند. آنها با شمشیر شعر و تیر سخن از مبادی اسلام دفاع می کردند و با زبان در راه خدا جهاد می نمودند. این روح اسلامی که از شعر متعهد ایشان می تراوید و دل و جان افراد جامعه را تسخیر می کرد، در اندیشه ها راه می یافت و آنها را می ساخت و با افکار درمی آمیخت. این تأثیر تا آنجا بود که زنان شاعره مسلمان را نیز تحت نفوذ قرار داد و آنان را بسیج کرد تا با شعرهای استوار و زیبایی خویش، از حوزه آرمان و فکر و حماسه اسلام حمایت کنند. استاد حکیمی نیز درباره جایگاه شعر نزد امامان معصوم(ع) و عالمان شیعه می نگارد: امامان نیز هر کدام، گروهی شاعر زبده داشته اند و به اهمیت و تأثیر نفوذ شعر توجه می کرده و توجه می داده اند. چنان که از جمله نوشته اند امام جعفر صادق(ع) به شیعه دستور داد شعر شاعر شیعی، سفیان عبدی را به کودکان و نوجوانان بیاموزید تا از سال های کودکی و آغاز سن، شور دینی و حماسه اعتقادی در وجود آنها زنده شود. عالمان بزرگ نیز مانند شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سیدمرتضی، سید رضی و...، درباره شعر کتاب ها نوشته و کارها کرده اند. آیا تفسیر تبیان شیخ الطایفه، طوسی، حاکی از این نیست که بنیان گذار حوزه علمی نجف و عالم بزرگ شیعه و نویسنده کتاب های فقه و دعا، یکی از بزرگ ترین شعردانان و شعرشناسان سده پنجم است؟ آیا کتاب بزرگ مناقب ابن شهرآشوب، سراسرش، آکنده از شعر مذهبی نیست؟
فصل سوم: شعر دینی و جنبش آفرینی
این فصل از کتاب شامل دو بحث می باشد که عبارتند از:
1. ویژگی های شعر دینی
2. بررسی مصداقی شعر جنبش آفرین
نگارنده در پایان فصل پیش، پایه های استوار شعر دینی را برشمرد و به تفصیل درباره تعهد، هدفمندی و جنبش آفرینی این نوع شعر سخن راند. ولی در این فصل، ابتدا ویژگی های شعر دینی را بیان کرده و سپس به صورت مصداقی، به برخی از نقش آفرینی های شعر دینی در جنبش های اجتماعی می پردازد که به ترتیب عبارتند از:
1. پیوند با قرآن و حدیث
2. ولایت محوری(غدیر)
3. حماسه و شهادت طلبی(عاشورا)
4. کمال گرایی و آرمان خواهی(انتظار موعود)
5. مبارزه با رفاه طلبی و نمایندگی طبقه محروم
6. دوری از ابتذال و بحران هویت
نویسنده در این قسمت از کتاب، به بررسی مصداقی شعر دینی و نقش آن در جنبش های اجتماعی ـ سیاسی پرداخته و می نویسد: البته نباید از نظر دور داشت که این مسئله، نه در حد رساله ای کوتاه چون این نوشته است، کهبه نوشتن کتاب ها نیاز دارد و انرژی بسیار افزونی می طلبد. به نظر می رسد نکته مهم دراین مورد آن است که شعر جنبش آفرین، جز در مواردی استثنا ـ چون دوران مشروطه و شاید زمان های کوتاه دیگر ـ جزو زندگی مردم ایران زمین نشده است. البته نویسنده، منکر این مطلب نیست که ایرانی جماعت، همواره به شعر علاقه داشته است و با آن زندگی می کند، ولی این نوع شعر، شعر تعلیمی و عرفانی است و می توان گفت چندان ربطی به موضوع مورد بحث، یعنی شعر جنبش آفرین ندارد. شعر مورد بحث، شعر مردمی است؛ شعری که از تفکر انقلابی الهام بگیرد و سروده شود و مردم نیز آن را به گوش جان بشنوند و تحت تأثیرش قرار بگیرند، مثل شعرهای نسیم شمال در عصر مشروطه.
سپس نگارنده با تقسیم دوره های شعر فارسی به پنج دوره شعر پیش از مشروطیت؛ شعر مشروطه؛ شعر در عصر پهلوی اول؛ شعر در عصر پهلوی دوم؛ شعر دینی پیش از انقلاب و شعر بعد از انقلاب، به بررسی مصداقی هر یک از آنها می پردازد. تقسیم بندی نگارنده چنین است:
الف) شعر پیش از مشروطه
1. حافظ
2. عبید زاکانی
3. سیف فرغانی
ب) شعر مشروطیت
ج) شعر در عصر پهلوی اول
د) شعر در عصر پهلوی دوم
ه) شعر دینی پیش از انقلاب اسلامی
و) شعر دینی پس از انقلاب اسلامی
نگارنده در پایان این فصل از کتاب، وظایفی را که برعهده شعر انقلابی گذاشته شده است بیان کرده و می نویسد:استاد محمدرضا حکیمی، وظایف شعر دینی- انقلابی را چنین برمی شمارد:
1 . تفسیر انقلاب: شعر باید انقلاب را همواره تفسیر و تعریف کند تا چیزی دیگر به جای انقلاب درذهنیت ها رسوخ نیابد و جای گزین نشود.
2.اهداف انقلاب: شعر باید اهداف انقلاب را همواره باز گوید و تشریح کند و به یادها آورد و زنده بدارد تا عرصه ای برای جولان ارتجاع باقی نماند. .
3. ارکان انقلاب: شعر باید ارکان انقلاب را سازد؛ یعنی طبقات محروم و فرودست و آگاهان و عدالت خواهان را...، تا فراموش نشود که در یک انقلاب راستین باید آنچه آگاهان می گویند، تحقق یابد و آنچه محرومان را از محرومیت نجات می دهد و به حقوق مغصوب و کرامت مهدور خویش می رساند، عملی گردد، نه آنچه برخورداران می طلبند.
4. آفات انقلاب: شعر انقلاب باید از آفات انقلاب آگاه باشد و آنها را پیوسته نشان دهد، تا انقلاب از آفت زدگی برهد و به آفت زدایی برسد، وگرنه، مکتب برباد رفته است.
5. تصویر محیط انقلاب: شعر انقلاب، در تصویرگری محیط انقلاب، باید هر دم دو تصویر را در دیدگاه جامعه قرار دهد و ذهنیت جامعه را به آن دو تصویر متوجه سازد و دیده جامعه را در آن باره تیز و حساس کند:
الف) تصویر زندگی برخورداران و شادخواران و ستمگران و بی خبری و نامردمی آنان، خود و خانواده هایشان.
ب) تصویر زندگی محرومان و ستم کشان و کمبودداران و زاغه نشینان و فراموش شدگان و تباه روزان و مرگ تدریجی آنان، خود و خانواده هایشان.
فصل چهارم: همراه با برنامه سازان
این فصل از کتاب شامل مباحث زیر می باشد:
1. معرفی کارشناسان
2. موضوع های پیشنهادی
3. پرسش های کارشناسی
4. کتاب های مناسب برای معرفی در رسانه
5. پنج مناسبت، پنج گونه شعر دینی
نگارنده در قسمتی از این فصل می نویسد: شعر دینی، شعری استوار و ثابت قدم است که از دیرزمان تاکنون، همواره مورد توجه شاعران بوده است و در آن طبع آزمایی کرده اند؛ حال یا آن را موضوع شعر خود قرار داده اند یا از موضع دین به شاعری پرداخته اند. ازآن سو، پیروزی نهضت امام خمینی رحمه الله در ایران، نوعی از شعر دینی مقاوم را پدید آورد که با محتوای بدیع و احیای قالب های سنتی و بهره بجا از شعر نو و سپید، توانست نقشی بی بدیل در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کند. همچنین پاسداشت هنر و ادبیاتی که در راه آرمان های انقلاب و دفاع از کیان ایران اسلامی تلاش کرده است، از رسالت های مهم رسانه ملی و اصحاب آن به نظر می رسد. در این میان، شعر دینی که بی شک سهمی ـ هر چند اندک ـ در پیروزی انقلاب اسلامی و نیز جریان های مختلف بعد از پیروزی داشته است، می تواند از موضوع های بسیار مناسب برای پردازش در رسانه ملی به شمار آید.
گفتنی است که چاپ اول کتاب «رسالت شعر دینی در جنبش های دینی و اجتماعی» توسط مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما در 182 صفحه، روانه بازار کتاب شده است./924/ص