به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حضرت آیت‌الله حسین نوری‌همدانی در جلسه سی‌وهشتم درس خارج فقه خود که در تاریخ 4 دی 95 برگزار شد، در ادامه بررسی الفاظ به کار رفته در وقف به انصراف لفظ «جیران» پرداخت و نظر برخی از علما از جمله حضرت امام (ره)، صاحب جواهر و صاحب مفتاح الکرامه و برخی دیگر از علما را در این‌باره ذکر کرد و روایات موجود در این بحث را نیز مورد بررسی قرار داد.
وی رجوع به عرف در تشخیص مصادیق لفظ جیران را نظر علامه در شرایع دانست و خاطر نشان کرد: زیرا برای فهم الفاظی که به عنوان موضوع متعلق حکم واقع می شوند باید به عرف مراجعه کرد.
آیت‌لله نوری‌همدانی قول دوم در مصادیق معنای جیران را از دیوار خانه تا چهل ذراع ذکر کرد و در مورد مقدار هر ذراع گفت: از مرفق تا سر انگشت و صاحب جواهر می گوید 24 انگشت بسته.
این استاد درس خارج حوزه علمه قم بنا به قول دیگری تا 40 خانه را از هر طرف از جمله همسایگان دانست و افزود: بحثهای مختلفی در اینجا مطرح است من جمله اینکه اگر مثلا گفته یک دینار به جیران من بدهید آیا باید به هر خانه ای یک دینار بدهیم تا بین خودشان تقسیم کنند یا اینکه به هر نفر صغیر و کبیر و زن و مرد یک دینار بدهیم.
مشروح تقریرات این درس در ادامه آمده است؛
لو وقف علی الجیران
بحثمان درباره مفهوم و معنای الفاظ و عباراتی است که واقف بکار می برد و مال خود را وقف می کند.
بحث امروز ما در تحریر الوسیله امام رضوان الله علیه وجود ندارد اما در شرایع و جواهر و قواعد و مفتاح الکرامه مطرح شده.
علامه در شرایع فرموده:«و لو وقف على الجیران رجع إلى العرف(زیرا برای فهم الفاظی که به عنوان موضوع متعلق حکم واقع می شوند باید به عرف مراجعه کرد)و قیل لمن یلی داره إلى أربعین ذراعا(از مرفق تا سر انگشت و صاحب جواهر می گوید 24 انگشت بسته)و هو حسن و قیل إلى أربعین دارا من کل جانب و هو مطرح»[1] .
در مفتاح الکرامه اینطور گفته شده:«قوله: و لو وقف علی الجیران فهو لکلّ مَن یصدق علیه عرفاً أنّه جار کما فی الشرائع و النافع و کشف الرموز و التذکرة و التحریر و المختلف و الإیضاح و جامع المقاصد فی موضعین منه و الروض و المسالک و الکفایة و الروضة فی الوصایا. و فی حواشی الشهید أنّه قویّ و استحسنه صاحب إیضاح النافع. و قد نسبه إلی جماعة من الأصحاب فی جامع المقاصد لأنّه الحکم فی مثله، أعنی الألفاظ الصادرة من أهل العرف و اللغة المتداولة بینهم فإنّها تحمل علی حقائقهم لا الشرعیة، و لو سلّمنا ثبوت الحقیقة الشرعیة و أنّه یجوز حمل ألفاظ أهل العرف علیها فلا بدّ من التوقّف و الفحص عن القرینة المعیّنة لإحدی الحقیقتین، کما هو الشأن فی الألفاظ المشترکة، لکنّ المقدّمتین فی محلّ المنع کما ستسمع. و هذا أحسن ممّا قالوه من أنّه الحکم فیما لم یرد به من الشرع بیان، لأنّ ذلک فیما ورد من الشارع. و من الغریب قوله فی الریاض: إنّی لم أقف علی قائل به عدا الماتن هنا و الفاضل فی جملة من کتبه»[2] .
قول سوم این بود که از هر طرف تا 40 خانه همسایه محسوب می شوند و اخبار معتبری داریم که بر این مطلب دلالت دارند منتهی اصحاب از آنها اعراض کرده اند حالا علتش را بعدا عرض خواهیم کرد.
بحثهای مختلفی در اینجا مطرح است من جمله اینکه اگر مثلا گفته یک دینار به جیران من بدهید آیا باید به هر خانه ای یک دینار بدهیم تا بین خودشان تقسیم کنند یا اینکه به هر نفر صغیر و کبیر و زن و مرد یک دینار بدهیم که بعدا بحث خواهیم کرد.
صاحب جواهر نیز در جلد 29 جواهر 43 جلدی همین سه قول را در مورد همسایگان ذکر کرده:
اول رجوع به عرف. دوم از دیوار خانه تا چهل ذراع. سوم از خانه خود از هر طرف تا چهل خانه.
همان طور که خواندیم محقق در شرایع بعد از قول آخر(أربعین دارا من کل جانب)با اینکه روایات معتبری در این رابطه داریم فرمودند "مُطرَحٌ" ، صاحب جواهر در اینجا فرموده شاید از جهت اینکه حمل بر تقیه کردند چهل خانه را قبول نکرده اند زیرا از طرق عامه از عایشه نقل شده که: "إن النبی صلوات الله علیه و آله سئل عن حد الجوار قال الی اربعین داراً" این خبر در کنزالعمال و سنن بیهقی و جامع الصغیر نقل شده است.
صاحب وسائل روایات مذکور را در جلد 8 وسائل 20 جلدی در کتاب الحج و در ابواب آداب العشرة تحت عنوان "ابواب الجار" ذکر کرده.
بالاخره ما در اینجا باید به اخبار مراجعه کنیم و طبق اخبار نظر بدهیم ولی صاحب جواهر می گوید همانطور که شارع مقدس گفته در وضو صورت را بشورید اما اندازه اش را می دانیم که مابین انگشت سبابه و انگشت ابهام می باشد و یا گفته در مسافرت نماز شکسته است و اما اینکه مسافرت چقدر است خودش گفته هشت فرسخ رفت و برگشت می باشد در ما نحن فیه نیز همان قول اول یعنی رجوع به عرف أقوی می باشد.
صاحب جواهر درباره روایاتی که دلالت دارند بر اینکه تا چهل خانه از هر از طرف همسایه محسوب می شود اینطور می فرماید:«وإن رواه جمیل بن دراج فی الحسن أو الصحیح(در ابراهیم بن هاشم بحث است بعضی آن را عادل می دانند که خبر می شود صحیح و بعضی آن را موثق می دانند که خبر می شود حسن)عن أبی عبد الله علیه‌السلام حد الجوار أربعون دارا من کل جانب ، من بین یدیه ومن خلفه ، وعن یمینه وعن شماله.
وعمرو بن عکرمة عنه علیه‌السلام أیضا قال رسول الله صلى‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم : کل أربعین دارا جیران من بین یدیه ومن خلفه وعن یمینه وعن شماله .
وعمرو بن عکرمة عنه علیه‌السلام أیضا فی حدیث طویل فی آخره :أن رسول الله صلى‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم أمر علیا وسلمان وأبا ذر أن ینادوا فی المسجد بأعلى أصواتهم بأنه لا إیمان لمن لم یأمن جاره بوائقه فنادوا بها ثلاثة ، ثم أومأ بیده إلى أربعین دارا من بین یدیه ومن خلفه وعن یمینه وعن شماله.
لکنها محمولة على التقیة من العامة الذین حکموا بذلک للمرسل عن عائشة " أن النبی سئل عن حد الجوار ، فقال : إلى أربعین دارا " أو على إرادة جوار الشرف کساکنی النجف وکربلاء وغیرهما بعنوان المجاورة لقبورهم ، أو غیر ذلک ، فمن الغریب میل ثانی الشهیدین إلى هذا القول مع شدة مخالفته للقواعد الشرعیة ، ضرورة اقتضائه الوقف أو الوصیة لمن یعلم بعدم إرادة الواقف والموصى إیاه کما هو واضح»[3] .
صاحب وسائل در باب 89 و 90 از ابواب العشرة روایات مربوط به جیران را ذکر کرده، که برخی از آنها را می خوانیم:
خبر اول:﴿محمد بن یعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، عن ابن فضال، عن أبی جمیلة، عن سعد بن طریف، عن أبی جعفر علیه السلام قال: من القواصم التی تقصم الظهر جار السوء إن رأى حسنة أخفاها، وإن رأى سیئة أفشاها﴾[4] .
خبر دوم:﴿محمد بن علی بن الحسین بإسناده عن حماد بن عمرو وأنس بن محمد، عن أبیه، عن جعفر بن محمد، عن آبائه علیه السلام (فی وصیة النبی صلى الله علیه وآله لعلی علیه السلام) قال: یا علی أربعة من قواصم الظهر: إمام یعصی الله ویطاع أمره، وزوجة تحفظها زوجها وهی تخونه، وفقر لا یجد صاحبه مداریا، وجار سوء فی دار مقام﴾[5] .
مسئله فقر خیلی مشکل است در سفینة البحار در ماده "فقر" نقل شده که لقمان گفت من همه مرارتهای زندگی را چشیدم ولی از فقر تلخ تر و ناگوار تر چیزی وجود ندارد، اسلام سعی می کند فقر را از بین ببرد و اصلا در برنامه اسلامی فقر وجود ندارد بلکه راههای درمان بعد از عروض فقر ذکر شده است، معارف اسلامی طوری تنظیم شده که اولاً خدا انفال را در اختیار پیغمبر و امام و رهبر جامعه اسلامی قرار داده، انفال کل منابع ثروتی مثل معادن و دریاها و جبال و بستر رودخانه ها و... می باشد خلاصه تمام منابع ثروت در اختیار ولی فقیه می باشد و باید طوری برنامه ریزی و مدیریت شود که اصلا فقر در میان نباشد بعلاوه اغنیاء نیز وظیفه دارند فقر زدایی کنند.
بنابراین بحث از این جهت مهم است که باید ببینیم فقهاء ما اخبار موجود در این دو باب در مورد همسایه را به چه دلیلی قبول نکرده اند.
بقیه بحث بماند برای فردا إن شاء الله تعالی... .
پی‌نوشت
[1] شرایع، علامه حلی، ج2، ص169، ط اسماعیلیان.
[2] مفتاح الکرامة، السید جواد الحسینی العاملی، ج21، ص592، ط جماعة المدرسین.
[3] جواهر الکلام، شیخ محمد حسن نجفی جواهری، ج28، ص43.
[4] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج8، ص491، ابواب العشرة، باب89، ح1، ط الإسلامیة.
[5] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج8، ص491، ابواب العشرة، باب89، ح3، ط الإسلامیة.
326/907/ع