به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل، کتاب «تحولات نظام بین الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» توسط مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم) که چاپ اول آن در سال 1385 در قم به چاپ رسید. این کتاب 320 صفحه و از 346 منبع فارسی و انگلیسی بهره برده است.
چارچوب تحلیل «ساختار ـ کارگزار» رفتار سیاست خارجی دولت ها را در رابطه تعاملی در نظر می گیرد. این کتاب ضمن به کارگیری و چارچوب تحلیلی نظریه «ساختار ـ کارگزار» می کوشد تا تحول سیاست خارجی را ایران را در قالب آن تحلیل کند. این کتاب در 5 فصل سامان یافته است.
فصل اول «چارچوب نظری: مسئله ساختار ـ کارگزار در تحلیل سیاست خارجی» می باشد. روش و نظریه در ساختار ـ کارگزار عبارت است از: 1ـ روش فردگرایی: نظریه کارگزار محور در مباحث ساختار ـ کارگزار بر اصالت و محوریت کارگزار در مقابل ساختار تأکید دارد. کارگزار یعنی فرد عامل و علت اصلی پدیده ها و پیامدهای اجتماعی است.
این دیدگاه نظریه انتخاب عقلانی و نظریه تفسیری (تفهمی) را در برمی گیرد. در نظریه انتخاب عقلانی تصمیم گیران سیاست خارجی (کشورها) را کارگزارانی عقلانی در نظر گرفته که همواره در پی ایجاد بهترین تصمیم هستند. سیاست بین الملل می تواند برحسب تحلیل بین ذهنی کارگزاران (کشورها) فهمیده شود افراد (کشورها) بر اساس تفسیرها و تصورات خود از محیط کنش و واکنش نشان می دهند و در سیاست گذاری و تصمیم گیری تفسیرهای ذهنی و ارجحیت های ذهنی نقشی اساسی دارند.
2ـ روش جمع گرایی: نظریه ساختارگرایی در تقابل با نظریه کارگزار در تبیین کنش اجتماعی و رفتار سیاست خارجی دولت ها اصالت را به ساختار می دهند و از نظر روش شناسی بر جمع گرایی تأکید می کنند. این دیدگاه نظریه نو واقع گرایی و نظریه نظام جهانی را شامل می شود. نظریه نو واقع گرایی معتقد است که دولت های ملی بازیگران اصلی در یک نظام دولت محور هستند.
در نظریه نظام جهانی کارگزاران محصول ساختار نظام جهانی اند و بقا و هویت کارگزاران (کشورها) از طریق رابطه ی آنها با کلیت نظام سرمایه داری جهانی تبیین می شود.
3ـ روش تعاملی ساختار ـ کارگزار: این روش شامل نظریه ساخت یابی، نظریه رابطه ای ـ راهبردی می باشد. از نظر نظریه ساخت یابی گیدنز، تبیین پدیده های اجتماعی صرفا با استفاده از کارگزاران هدفمند و بدون توجه به ساختارها نادرست است و برای تبیین کنش اجتماعی یا رفتار دولت باید به هر دو ساختار توجه کرد. ـ در مدل زوایا (تولیدی) به این نکته توجه می کند که کنش کارگزاران (کشورها) تنها بر حسب ساختارها امکان پذیر است و ساختارهای اجتماعی مادامی که به دست کارگزاران ایجاد شوند از اهمیت و نقش علّی برخوردارند در این صورت کنش اجتماعی را ویژگی کاگزاران و ساختارهای اجتماعی به طور همزمان تعیین و بازتولید می کنند.
ـ در مدل تحولی (بین ذهنی)، ویژگی اصلی ساختار، مجموعه قواعد واقعی بین ذهنی است که به کنش کارگزار معنا، توان و تحول می بخشد. از نظر دسلر دولت ها در سطح روابط بین الملل برای کنش نیازمند ابزار و وسیله (مانند منابع) هستند؛ بر اساس مدل تحولی دو رابطه اساسی بین کنش و ساختار وجود دارد: «اول، ساختار هم کنش را محقق می سازد و هم امکانات آن را محدود می سازد. دوم، ساختار پیامد و وسیله کنش است».
ـ مدل فرصت ها و خواسته ها: اسپروتز به ابعاد سه گانه بوم شناختی رابطه میان محیط با واحد می پردازد این ابعاد عبارت است از: امکان گرایی محیطی، رفتارگرایی شناختی و احتمال گرایی محیطی. کنش انسان در محیط عینی به وسیله امکانات واقعی محدود می شود. منابع اصلی امکان پذیری شامل عوامل جغرافیایی و تکنولوژی است در این چارچوب فرصتها به توانایی ها هم مربوط می شود توانایی هایی که فرصتها ایجاد و امکان تعاملات فراهم می سازد.
فرصت ها به امکان گرایی محیطی اشاره دارد و عمدتا به امکان پذیری تعامل می پردازد. بابررسی دیدگاه های مربوط به رابطه ساختار ـ کارگزار مشخص می گردد که مطالعه رفتار سیاست خارجی دولت ها بر اساس رهیافت فردگرایی و تفسیری و نادیده گرفتن عوامل محیطی و ساختاری یا روش جمع گرایی بدون توجه به ویژگی های کارگزاران نمی تواند فهم واقع بینانه ای از کنش اجتماعی دولتها بدست بدهد. در جمهوری اسلامی ایران آگاهی و بینش کارگزار اسلامی ضمن اینکه تحت تأثیر ساختار و پیامدهای تصمیم یا عدم آن است، از نظر شناخت شناسی متأثر از جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی است.
فصل دوم «نقش ایدئولوژی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (ویژگی بنیادین کارگزار» می باشد. مؤلف ابتدا به تعریف ایدئولوژی و ویژگی های آن و انواع ایدئولوژی (ایدئولوژی کلی و جزئی، ایدئولوژی های مذهبی و ایدئولوژی های بشری) پرداخته است. این پژوهش ایدئولوژی را مجموعه عقاید و باورهای مربوط به «بایدها» و «نبایدها» می داند. مهم ترین کار ویژه ایدئولوژی این است که به عنوان یک نیروی توانمند پویا، در تعهدات فردی و جمعی برای اقدام له یا علیه طبقه حاکم به کار می آید.
از دیدگاه مرتضی مطهری ویژگی های ایدئولوژی اسلامی عبارت است از: همه جانبگی، اجتهادپذیری، سماحت و سهولت، زندگی گرایی، اجتماعی بودن، حقوق و آزادی های فرد، منتفی بودن ضرر، ممنوعیت استثمار، اصالت فایده، قداست دفاع از حقوق، اصلاح جویی و مبارزه دائم با فساد، امکان همزیستی با اهل توحید و مساوات و نفی تبعیض. در مورد ایدئولوژی ایران باید گفت که انقلاب ایران تحت تأثیر ایدئولوژی طبقاتی یا گروهی نبود بلکه از ایدئولوژی اسلامی نشأت گرفته است که هم با نظام استبدادی و هم با نظام استعماری در تضاد بود و مهم ترین هدف آن برقراری عدالت در سطح جامعه و نظام بین الملل است.
ایدئولوژی اسلامی راهنمای عمل سیاست خارجی ایران است و اهداف و جهت گیری های سیاست خارجی ایران را تعیین می کند. کار ویژه های ایدوئولوژی اسلامی در سیاست خارجی ایران عبارت است از: 1ـ صف آرایی: یعنی شناساندن دوستان ایران و معرفی دشمنان ایران است. 2ـ مشروعیت بخشی: بر اساس ایدئولوژی اسلامی سیاست مدار و کارگزار ایرانی، کنش خود را منطبق بر حقانیت و دستورهای دین و انجام مسئولیت و وظیفه می داند.
در این صورت سیاست مدار در هدف و اقدامات خود مصمم و قاطع است.3ـ موضع گیری: موضع گیری درباره رخدادها و مسائل بین المللی، منطقه ای و ملی متأثر از ضابطه های ایدئولوژیک است و در رستای آموزه های ایدئولوژی اسلامی، اولیتها، جهتگیری ها و رابطه با کشورها معین می گردد. 4ـ دریافت یا اداراک: کارگزار سیاست خارجی که در اتباط با محیط بین الملل است همواره با ابهام و عدم قطعیت مواجه است و به دست آوردن اطلاعات واقعی از رفتار سیاست دولت ها و رخدادهای بین المللی به آسانی امکان پذیر نیست. ایدئولوژی باعث می شود تا سیاست مدار ابهام آینده را نادیده بگیرد و با دستورالعمل هایی که به سیاست مدار می دهد وی را قادر می سازد که پیامد کنش خود را پیش بینی کند.
در رابطه با نقش ایدئولوژی در راهبردهای سیاست خارجی ایران باید گفت: راهبرد عدم تعهد واقعی یا سیاست نه شرقی و نه غربی چارچوب اصلی سیاست خارجی ایران را شکل می دهدکه نشأت گرفته از ایدئولوژی اسلامی است. در مبحث (رابطه ایدئولوژی اسلامی و نقش های ملی در سیاست خارجی) می توان گفت: برای سیاست خارجی می توان نقش هایی را در نظر گرفت که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از: مدافع اعتقادی خاص، دولت الگو (سرمشق) و... ایران خود را مدافع اسلام ناب محمدی (ص) در برابر اسلام آمریکایی می داند.
ایدئولوژی اسلامی در اهداف سیاست خارجی ایران نقش مهمی دارد: اهداف سیاست خارجی ایران که بر اساس ایدئولوژی اسلامی است عبارت است از: 1ـ اهداف ملی (شامل حفظ استقلال کشور، حفظ مرزها و تمامیت ارضی کشور) 2ـ اهداف فراملی (شامل حکومت جهانی اسلام، وحدت امت اسلامی، حمایت از ملت های محروم و مستضعف) می باشد.
فصل سوم «رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (تأثیرگذاری کارگزار بر ساختار)» می باشد. مؤلف در مبحث (رفتارهای سطح ساختاری نظام بین الملل) می نویسد: همه دولت ها به یک اندازه از قواعد و هنجارهای بین المللی تبعیت نمی کنند. رفتاردولت ها را از حیث پیروی و هم پیروی از قواعد و هنجارها می توان به رفتارهای حافظ وضع موجود و و رفتارهای مخالف وضع موجود تقسیم کرد. دول قدرتمند یا ضعیفی که از وضع موجود راضی نیستند می توانند زمینه ساز ناهنجاری، منازعه و بحران و جنگ و تحول در نظام بین الملل گردند.
ایران اسلامی در سیاست خارجی اش، رسالت و تعهد و نقش خاصی برای خود قائل است که آن را در چالش با ساختار نظام بین الملل قرار می دهد. انقلاب ایران اساسا در تعارض با نظام بین الملل رخ داد و ارزش ها و هنجارهایی را مطرح کرد که با منافع قدرتهای حامی حفظ وضع موجود تعارض داشت برخی از این ارزش ها عبارت است از: همبستگی و اتحاد مستضعفان، بیداری مسلمانان، حق طلبی، عدالت، و از طرف دیگر مبارزه علیه قدرت طلبی، غارتگری، زورگویی، انحصار طلبی، تجاوز، تفرقه و اختلاف و.. . ایران اسلامی می تواند این ارزشها را از طریق تبلیغ، الگو سرمشق بودن، تبدیل به هنجار کند.
مؤلف در بحث (مبارزه با آمریکا) به بررسی سابقه روابط ایران و آمریکا، اشغال سفارت آمریکا و ماجرای ایران ـ کنترا می پردازد. در ادامه مؤلف وارد بحث (مبارزه با شوری) می شود و به موضوعاتی مانند سابقه روابط ایران و شوروی، روابط جمهوری اسلامی ایران و شوروی اشاره می کند.
مؤلف در مبحث (رفتارهای سطح ساختاری منطقه ای) موضوع مخالفت با حضور قدرتهای خارجی در منطقه خلیج فارس می پردازد و می نویسد: نگرش قدرتهای بزرگ به منطقه خلیج فارس در گذشته به دلیل اهمیت ارتباطی و تجاری منطقه خلیج فارس بوده است و امروزه اهمیت آن بیشتر مبتنی بر مسایل اقتصادی ـ سیاسی و امنیتی و به ویژه منابع عظیم انرژی است. جمهوری اسلامی ایران همواره خواستار سیستم دفاعی و امنیتی منطقه ای بدون دخالت و حضور نیروهای بیگانه بوده و همواره با حضور قدرت های بزرگ مثل آمریکا مخالفت کرده است.
ایران با مسابقه تسلیحاتی در منطق مخالفت کرده است. ایران در راستای اعتماد سازی می تواند سیاست خود را بر دفاع غیرتهاجمی تعریف نماید. مهم ترین هدف اعتمادسازی، کاهش و زدودن سوء تفاهمات میان دولت های منطقه است.پیامد اولیه سیاست اعتمادسازی می تواند کاهش جو التهاب در منطقه خلیج فارس باشد.
اعتمادسازی شامل اقدامات رفه تهدیدهای سیاسی و نظامی، کاهش بحران و منازعات، کاهش تسلیحات، ارتباط مستقیم و مذاکرات دو و چندجانبه گردد. مؤلف در مبحث (مخالفت با فرآیند صلح اعراب و اسرائیل) به بررسی ورابط شاه با اسرائیل، ایران اسلامی و حمایت از فلسطین پرداخته است.
فصل چهارم «محدودیت های ساختاری نظام بین الملل (تأثیرگذاری ساختار برکارگزار)» می باشد. مؤلف ابتدا به زمینه های شکل گیری جنگ ایران و عراق اشاره کرده است که این زمینه ها عبارت است از: 1ـ اختلافات مرزی ایران و عراق، 2ـ انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق، 4ـ نظام بین الملل و جنگ ایران و عراق (الف) مواضع آمریکا در جنگ ایران و عراق ب) مواضع شوروی در جنگ ایران و عراق ج) اروپا و جنگ و ایران و عراق د) شورای همکاری و جنگ ایران و عراق هـ) سازمان ملل متحد و جنگ ایران و عراق).
مؤلف در این قسمت می نویسد: عراق در طول جنگ با قطع کمک دولت های اروپایی مواجهه نگردید و کشورهای انگلستان و فرانسه کمک های مؤثری به عراق کردند. قدرت های اصلی نظام بین الملل به منظور ایجاد تغییر یا تضعیف رفتار سیاست خارجی ایران اسلامی، نه تنها از اقدامات نظامی و یک جنگ همه جانبه استقبال کردند؛ بلکه هریک از آنها به صورت فردی و جمعی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق، کمک ها و حمایت های سیاسی، تسلیحاتی و تبلیغاتی گسترده ای را به عراق کردند. شورای امنیت نیز از طریق بیانیه ها و قطعنامه های جانبدارانه عملا باعث استمرار سیاست های جنگ طلبانه عراق گردید.
مؤلف در مبحث (تحریم های اقتصادی) به بررسی موضوعاتی مانند تحریم در سیاست خارجی آمریکا، دیدگاه های موجود در آمریکا در قبال ایران می پردازد و می نویسد: سیاست آمریکا جهت رسیدن به اهداف خود و رهبری جهانی و مقابله با چالش های سایر کشورها را می توان با استفاده از دو مفهوم «گسترش » و «درگیری» توضیح داد. گسترش به معنی گسترش دموکراسی های مبتنی بر بازار از طریق افزایش قدرت و است. هدف از سیاست درگیری انطباق طرح های نظامی و استراتژکی با مفهوم گسترش است. ظرح های فوق برحسب بازیگران و قدرت نسبی آنها تنظیم می شود.
استراتژی درگیری در قبال دوستان و متحدان بر اساس همکاری است اما سیاست آمریکا در مورد کشورهایی که نمی تواند سیاست گسترش را بر آنها تحمیل کند ترکیبی از سلطه و رهبری است و در صورت مواجه شدن با واکنش منفی و انعطاف ناپذیر تمایل به معامله و استفاده از استراتژی بازدارندگی پیدا می کند. دیدگاه های موجود در آمریکا را می توان در قالب دو گروه جهان گرایان و منطقه گرایان مورد بررسی قرار داد؛ منطقه گرایان ایران را عاملی تهدید کننده علیه منافع آمریکا در خلیج فارس نمی دانند آنها در کل فرضیات جهان گرایان را در مورد ایران نمی پذیرند.
منطقه گرایان به جای تلاش به منزوی کردن و محدود نگه داشتن ایران، طرفدار گفتگو با ایران هستند. عده ای از جهان گرایان طرفدار اسرائیل و گروهی طرفدار منافع اعراب و گروهی بنیاد گرایان مسیحی هستند که حس ملی گرایی تؤام با ترس شدید از بیگانگان و ضدیت با اسلام است. تحریم های آمریکا علیه ایران شامل تحریم های اوایل انقلاب و دوران جنگ، سیاست مهار دوجانبه و قانون داماتو می باشد.
هدف از مهار ایران، اعمال فشارهای سیاسی، اقتصادی، ایجاد مشکلات داخلی جهت واژگونی یا تعدیل سیاستهای ایران می باشد. سیاست مهار می تواند باعث کاهش درآمدهای ایران و مانع خرید سلاح های پیشرفته شود و این سیاست مانع تبدیل شدن ایران به قدرت منطقه ای می شود. هدف دولت آمریکا مهار ایران از طریق اعمال ممنوعیت در زمینه کمک های مالی و تخصیص اعتبار و کنترل صادرات و واردات، تحمیل نوعی قرنطینه مالی و فن آوری به منظور محروم کردن ایران از فرآیند جهانی مبادلات تکنولوژی ـ تسلیحاتی و جلوگیری از تقویت بنیه استراتژیکی ایران است.
نتیجه آنکه از یک سو تحمیل جنگ ویرانگر هشت ساله بر ایران و از سوی دیگر تلاش شد از طریق اعمال انواع تحریم های اقتصادی و تسلیحاتی از توسعه اقتصادی ایران و تبدیل شدن آن به کشوری قدرتمند جلوگیری گردد و نیز با جنگ روانی و تبلیغاتی گسترده ایران را به حمایت از تروریسم، تلاش برای تولید سلاح هسته ای و نقض حقوق بشر متهم کرده و برای منزوی ساختن آن اقدامات گسترده ای انجام دادند. این موارد نشان دهنده اعمال انواع محدودیت های شدید ساختار نظام بین الملل علیه کارگزار (ایران) جهت اتخاذ سیاست های همسو با ساختار نظام بین الملل است.
فصل پنجم «تحول در رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (تعامل ساختار ـ کارگزار)» می باشد. مؤلف ابتدا ضرورت تحول را بیان کرده است و در ادامه تحول در رفتار سیاست خارجی ایران بررسی شد. این تحول را می توان تحت دو عنوان «گفتگوی تمدن ها» و «سیاست تنش زدایی» بررسی کرد.
از آنجا که استمرار تیرگی و تنش میان ایران و سایر کشورها عامل محدود کننده ی عمده ای در فرآیند توسعه اقتصادی و انتقال تکنولوژی محسوب می شود تلاش شد تا در چارچوب اصل عزت، حکمت و مصلحت زمینه های هرنوع برخورد و منازعه کاهش یابد و در فرآیند اعتماد سازی، رفع سوء تفاهم، برطرف کردن تهدیدهای سیاسی و نظامی، کاهش بحران و برقراری ارتباط مستقیم مورد توجه قرار بگیرد.
در گفتگو نمی توان هیچ فکری را به طرف مقابل تحمیل کرد در گفتگو به وجود مستقل و حیثیات فکری، اعتقادی و فرهنگی مستقل طرف گفتگو باید احترام گذاشت فقط در این صورت است که گفتگوی تمدن ها مقدمه ای برای صلح و امنیت خواهد بود. سیاست تنش زدایی نیز در دو سطح منطقه ای و فرامنطقه ای مورد بررسی قرار گرفت.
سیاست تنش زدایی در سیاست خارجی ایران در پی آن است که با الهام از اصول همزیستی، همکاری و همیاری با جوامع دیگر و پذیرش کثرت گرایی سیاسی و اقتصادی، بر مسائل و مشکلات فائق آید. فرآیند تنش زدایی و اعتماد سازی متضمن اقداماتی جهت کاهش زمینه های ناامنی در منطقه و جهان است.
مهم ترین پیامد تنش زدایی در سطح منطقه ای در روابط ایران با دولت های شورای همکاری فارس به ویژه عربستان صعودی است. در سطح فرامنطقه ای تلاش شد تا روابط تنش آمیز بین اتحادیه اروپا به ویژه با کشورهای انگلستان، فرانسه و آلمان در راستای منافع متقابل کاهش یابد.
در ادامه مؤلف به علل تحول در رفتار سیاست خارجی ایران پرداخته است که این علل عبارت است از: 1ـ ساختار نظام بین الملل جدید 2ـ جهانی شدن 3ـ نیازها و موقعیت های داخلی و مسائل و مشکلات اقتصادی کشور 4ـ سیاست های تعدیل اقتصادی و جذب سرمایه های خارجی که هریک توسط نویسنده توضیح داده شده است.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 320 صفحه که چاپ اول آن در سال 1385 روانه بازار شد.
مرکز پخش: قم: خیابان شهدا (صفائیه)
/602/825/م
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی