به گزارش سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل یکی موضوعاتی که از اواخر دهه ۱۹۷۰ مورد توجه جدی محافل پژوهشی اقتصاد قرار گرفته، پیوند دین و اقتصاد است. این پیوند گاهی با محوریت دین و زمانی با مرکزیت اقتصاد ایجاد می گردد. در حالت اول عناصر دینی جهت دهنده و هدایت کننده رفتارها و فعالیت های اقتصادی هستند و در حالت دوم کارکردها و اندیشه های دینی به وسیله ابزارها و قواعد اقتصادی تحلیل می شوند. در این مقاله سعی بر این است که ضمن مرور بر ادبیات موضوع به خاستگاه و قلمرو بحث پرداخته شود.
۱- طرح موضوع و چارچوب مفهومی
پیوند دین و اقتصاد را می توان در قالب دو محور کلی سامان دهی کرد. یکی تحت عنوان «اقتصاد دینی»1 واقع میشود و دیگری در قالب اصطلاح «اقتصاد دین» یا تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین2 مطرح است. به عنوان مثال از اقتصاد دینی میتوان از اقتصاد اسلامی، اقتصاد مسیحی، اقتصاد بودایی و ... نام برد. اما موارد تحت پوشش محور دوم فراگیر تر میباشد، زیرا هر نوع تجزیه و تحلیل اقتصادی از نقش اخلاقیات، عقاید و احکام دینی تحت آن قرار می گیرد.
در مطالعات مربوط به «اقتصاد دینی»، با مجموعه ای از اصول و مفروضات و عناصر دینی سر و کار داریم؛ ولی در پژوهش «اقتصاد دین» بیشتر با تئوری ها، پیش فرض ها و ابزارهای اقتصادی مانند عقلانیت، هزینه - فایده و ... مرتبط هستیم. در اولی پیوند عناصری مانند الهیات، مبانی متافیزیک، کتب مقدس، کلام پیامبران، وحی و امثال آن با اقتصاد مطرح است. این عناصر در قالب رویکرد مذکور می توانند نظامها، تئوری ها و یا شعبه هایی از علم اقتصاد متعارف را مورد تأیید و یا نقد قرار دهند. حتی ممکن است خود آنها، تئوری و نظام اقتصادی خاصی را مطرح کنند. همچنین در این رویکرد، ممکن است ادعا شود اصول و مبانی دینی و نهادهای دینی روی رفتارهای اقتصادی مؤثر خواهند بود و قس علی هذا.
اما در «اقتصاد دینی»، برای توضیح رفتارهای مذهبی از اصول و ابزارهای اقتصادی استفاده می شود. در اینجا رفتار مذهبی عمدتاً از منظر تئوری «انتخاب عقلانی» مورد بحث واقع می شود. یعنی فروض اساسی تحلیل اقتصادی - رفتار بیشینه گرایی، توجه به ترجیحات، تعادل بازار و امثال آن - محور قرار می گیرد. در این رویکرد فرض می شود که مردم در برخورد با مذهب نیز با ابزارهایی مانند هزینه فایده عمل کرده و از التزام به عقیده و عمل دینی نیز به حداکثر کردن رضایت مندی خود فکر می کنند.
۲- نیازها، اندیشه ها و ریشه های ترکیب دین و اقتصاد
با وجودی که تمامی نگرش های علمی - اجتماعی نسبت به مذهب به دنبال توضیح عقاید و رفتارها و نهادهای مذهبی هستند، در عین حال آنها مفروضات متفاوتی را به کار می گیرند و بر عناوین و پرسشهای متفاوتی تأکید می ورزند و ضریب اهمیت مطالعات دینی برای متفکران مختلف، متفاوت است. مثلا بسیاری از جامعه شناسان و روان شناسان صرفاً به توجیهات جامعه شناختی و روان شناختی از مذهب عقیده دارند و ریشه فکری و فلسفی مستقلی برای عقاید و رفتارهای مذهبی قبول ندارند. در عین حال گروه هایی از این اندیشمندان مانند گروه زیادی از اقتصاددانان، رفتار ها، عقاید و نهادهای مذهبی را در مفادی از عقلانیت - ابزاری و غیر ابزاری - مورد توجه و مطالعه قرار می دهند و برای آن بنیان به ویژه فلسفی قائل هستند.
شاید بتوان آدام اسمیت را اولین اقتصاددانی دانست که آغازگر مطالعات دین و اقتصاد – به ویژه شعبه تحلیل اقتصادی از دین - در اواخر قرن ۱۸ بوده است. او ادعا می کند که کارگزاران متدین و کارگزاران غیر متدین به طور یکسان دنبال کسب نفع شخصی از فعالیت های خود هستند. وی بازار کالا را با بازار مذهب قابل مقایسه میداند (766-740 :196 Smith,) اما بررسیهای وسیع تر در این شعبه از دین و اقتصاد از اواخر قرن ۲۰ آغاز گردید (Azzi and Ehrenberg 1975). با عنایت به این مقدمه به تحلیل دو رویکرد مشهور از پیوند دین و اقتصاد - اقتصاد دینی و تحلیل اقتصادی دین - میپردازیم.
۳ اقتصاد دینی
دین به طور کلی مجموعه ای از اخلاق، عقاید و احکام می باشد. با فرض پذیرش این تعریف کلی از دین، دین و اقتصاد می توانند حداقل سه پیوند با هم داشته باشند: یکی پیوند اخلاقی و ارزشی است، دوم، ارتباط عقیدتی و ایمانی است و سوم، پیوند مربوط به احکام و امور فقهی و حقوقی است.
توجه به پیوند عناصر موجود در قلمرو دین و اقتصاد می تواند در استخراج بدنه های تئوریک از این رشته مؤثر باشد و به خاطر تأثیر بر رفتار کارگزاران، داده های تجربی متفاوتی ایجاد نماید.
به مصادیقی دیگر از پیوند اقتصاد و امور دینی اشاره می کنیم: «کارل پولانی» تصریح می کند که امور اقتصادی، نهادها و امور غیر اقتصادی در هم تنیده هستند. مثلا نقش مذهب در کارکرد اقتصاد همانقدر است که نهادهای پولی و یا ابزار کار فیزیکی است (1957Polany). پس از جنگ سرد جوامع نسبت به مسائل فرهنگی و به ویژه اعتقادی خود حساس شده، تمایل دارند که زندگی اجتماعی آنها پیوند دینی را نیز دارا باشد. این موضوع یک پدیده ریشه دار است و جدا کردن دین از زندگی اقتصادی و اجتماعی امری خلاف طبیعت به نظر میرسد.
«برو» میگوید: مطالعه ما در مورد تأثیر عقاید روی متغیرهای اقتصادی پاسخ بسیار معناداری داده است. این بررسی که با استفاده از داده های ۶۰ کشور و در طول ۲۰ سال انجام شده، «فرضیه سکولاریزاسیون» را رد کرده است. طبق این فرضیه بین عقاید و کارکردهای دین و شاخص های توسعه یافتگی - به عنوان مثال رشد سواد و ثروت - پیوند منفی وجود دارد: یعنی هرچه جوامع پیشرفته تر می شوند، توجه به اندیشه ها و کارکردهای دینی کمتر می شود. اما مطالعه برو به اثبات رابطه مستقیم بین دین و توسعه می انجامد. (2002 ,Barro). مطالعه «برو» نشان می دهد که عقاید و رفتارهای دینی نه تنها بر توسعه و پیشرفت عمومی اقتصاد بلکه روی رشد اقتصادی نیز تأثیر مثبت دارد.
تحولات علمی در حوزه اقتصاد دینی در اواخر قرن ۲۰ به گونه ای بوده که برخی از متفکران از آن به عنوان یک «انتقال پارادایمی»3 از آن نام میبرند (1993 ,Warner). برخی از متفکران ادعا می کنند که اقتصاد دینی نوعی دولت رفاه بخصوصی را مطرح می کند که نسبت به اقتصاد آزاد جنبه اجتماعی تری دارد و مثلا از حقوق کارگر در مقابل حقوق مربوط به سرمایه دفاع می کند. مطالعات زیادی نشان می دهد که این نگرش به امور اقتصادی می تواند حتی در ایمن سازی نظام اقتصادی فردگرایانه نقش مؤثری داشته باشد (1990 ,Esping - Anderson).
۴- اقتصاد دین
محور فراگیرتری که اخیرا در عرصه و قلمرو مطالعات دین و اقتصاد قرار گرفته، نگرشی است که به توجیه عقلانی و اقتصادی از عقاید و رفتارهای دینی مبادرت می کند. برخی از این مطالعات، شکل گیری این سنتز از دین و اقتصاد را حتی به افکار آدام اسمیت مرتبط می دانند. آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل در یک جا از سویی روحانیون و انسانهای متشرع را به عنوان بنگاه و تولید کننده افکار و رفتارهای دینی ذکر می کند، از سویی دیگر ادعا می کند که بنگاه دار دینی - مثلا یک روحانی - همانند بنگاه های معمولی اقتصادی دارای انگیزه نفع شخصی است و دنبال حداکثر کردن منافع خود است (1965 ,Smith).
در این نگرش از پیوند دین واقتصاد فرض می شود که خانوارها برای حداکثر کردن مطلوبیت، در برخورد با عقاید و رفتارهای دینی، همانطور رفتار می کنند که در ارتباط با کالاهای غیردینی چنان می کنند.
در این دیدگاه داشتن عقاید مذهبی و اجرای رفتارهای مذهبی مورد تحلیل عقلانی و اقتصادی صرف قرار می گیرد. طرفداران نگرش تجزیه و تحلیل اقتصادی دین، تولید کالاهای مذهبی توسط کارگزاران، تغییر مذهب توسط آنان، اختصاص زمان یا پول برای فعالیتهای مذهبی توسط آنان و حتی جایگزینی منابع مربوطه را با پیشفرض «عقل ابزاری» مورد تحلیل قرار می دهند. آنها حتی رفتارهای مذهبی گروهی و انجام مراسم دسته جمعی مذهبی را نیز در راستای تداوم کارآمدی الگوهای فردگرایانه یاد شده قلمداد می کنند (1983Carr,). اینگونه مطالعات نقش دخالت یا عدم دخالت دولت در امور مذهبی، رقابت در مورد عقاید و کارکردهای مذهبی و حتی انحصار در بازار مذهب، قیمت گذاری خدمات و کالاهای مذهبی و تشکیل بازار مذهب را نیز از دیگر ابعاد نگرش یاد شده محسوب نموده با پیشفرض عقل ابزاری تحلیل میکنند.
۵_ ملاحظات پایانی
در اینجا فهرست وار چند مطلب را مورد تأکید قرار می دهیم:
۱- برای دین و اقتصاد می توان پیوندهای مستقیم و غیر مستقیمی بر شمرد. پیوند مستقیم قاعدتاً در چارچوب عقلانیت مطرح است که به تجزیه و تحلیل عقلانی از عقاید و رفتارهای دینی می پردازد. ولی پیوند غیر مستقیم از طریق تأثیر گذاری اخلاق، عقاید، احکام و حقوق دینی بر رفتار کارگزاران اقتصادی، صورت میگیرد.
۲- مذهب می تواند در فضا سازی مربوط به کارکرد اقتصاد نقش آفرین باشد (1976 Beckeri). یعنی مذهب روی نهادها و بسترهای اجتماعی و سیاسی جامعه نقش آفرین بوده از آن طریق روی اقتصاد تأثیر گذار گردد.
3- علاوه بر توجیهات عقلانی و اقتصادی و تأثیر اقتصادی عقاید مذهبی، توجه اساسی دین به اخلاق و التزام مذهبی ها به احکام دین، ره‌آوردهای فراوانی در اقتصاد خواهد داشت (1996 ,Griffith). برخی از احکام سازگار و کارآمد فقهی مذاهب مختلف می توانند پشتوانه محکمی برای پایداری و اجرای مقررات، مالکیت ها، حفظ قراردادها و حقوق شهروندان بوده، بازخور اقتصادی بسیار زیادی در برداشته باشند (1996 .Hamlin).
4- پیامبر اسلام رسالت خود را به سرانجام رساندن کرامت های اخلاقی خلاصه می کند. اخلاق تعادل در مصرف، تلاش برای ایجاد ظرفیت مولد، گسترش کارآیی، مردود بودن رانت جویی، ممنوعیت پول شویی، غیر قانونی بودن رشوه و سفته بازی محض، شفافیت در مبادلات و معاملات و امثال آن را شامل است که نقش مستقیم اقتصادی و همچنین بازخور وسیع اقتصادی دارند.
5- چگونگی ارتباط حکومت و دین بر کارکرد سنتز دین و اقتصاد مؤثر است. اگر حکومت، دین را ابزاری برای حصول به اغراض سیاسی در نظر بگیرد، رابطه دین و اقتصاد به امور سطح پایین ایدئولوژیک و تعصبات ناآگاهانه فرو کاهیده میشود. اما اگر نقش حکومت تنها به بستر سازی لازم برای حرکت طبیعی و تعامل منطقی دین و اقتصاد خلاصه شود، کارآیی این رشته افزایش مییابد.
6- هر چند در قرائت «تحلیل اقتصادی از دین»، اقتصاد دین هم تراز سنترهایی مانند اقتصاد ورزش، اقتصاد انرژی، اقتصاد مهندسی و امثال آن قرار خواهد گرفت. این سنتز نیز کارآیی خاص خود را دارد، اما حساسیت و دغدغه همه جانبه طرفداران سنتز دین و اقتصاد را نمی پوشاند.
7- نگرش های متعادلی از دین که ضمن حفظ اصول اساسی خود، با علوم بشری سازگار هستند، کارآیی فوق العاده ای در ارتباط با سنتز دین و اقتصاد دارند. این موضوع حتی بر پیشرفت اقتصادی جامعه دین داران نیز تأثیر مثبتی به همراه داشته است (1994 Lipset,).
8- ترسیم نامناسب از دین و یا کارکرد ناسازگار از آن باعث انزوای اندیشه دینی و غیر علمی و خرافاتی تلقی شدن آن و کنار کشیدن اندیشمندان و متفکران از عرصه مربوطه میگردد (1985 .Toms).
پی نوشت:
1.Religious economics
2. Economics of Religious
3. Paradigm shift
منابع
قرآن مجید. کتاب مقدس، سفر تثنیه، سفر تکوین، و...
Azzi, C and R. Ehrenberg, (1975), household allocation of time and church attendance', journal of political economy, 84(3), pp. 27-56.
Barro, R, and Mccleary, R, (2002), religion and political economy, working paper, Cambridge university press.
Becker, G, (1976), altruism and egoism, journal of economic literature, 14,817826.
Carr, J, and J, landa. (1983), the economics of symbols, legal studies, 12(1), pp 135-56.
Esping -anderson. G. (1990), the three Worlds of Welfare capitalism, London, polity press
Hamlin, A, (1996), ethics and economics, Edward Elgar.
Lipset, M. (1994), the Social requistes of democracy, Amer.Soc.rev.59(1), pp 1-22.
Polan, K, (1957), the economy as an instituted process, the free press.
Smith.A. (1965), an inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, NY, modern library.
Toms, N, (1985), religion and the earning function, Amer.economic Rev. 75(2)pp 245-50.
Warner, S, (1993), Work in progress for Sociology of religion', Amer. J. Soc. pp 95(5)1044-93.
Warner, S. (1993), “Work in progress toward a new paradigm', American journal of sociology, 98, pp
یدالله دادگر عضو هیئت علمی و استاد گروه حقوق اقتصادی دانشگاه شهید بهشتی