به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، شصتمین نشست تخصصی معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام با موضوع بررسی ابعاد فقهی حقوقی افشاگری رسانه ای صبح روز پنجشنبه مورخه 19 اسفند سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام با حضور حجت الاسلام والمسلمین رفعتی نائینی استاد درس خارج فقه رسانه و دکتر حسین رضی معاون پژوهش برنامه ریزی و نظارت صدا و سیما برگزار گردید.
در ادامه این نشست تخصصی دبیر جلسه حجت الاسلام والمسلمین دکتر طوبایی پژوهشگر ارشد رسانه ملی به سخنانی از حضرت آقا اشاره کرد و گفت: مقام معظم رهبری در زمینه افشاگری می فرمایند «بعضى اوقات انسان مى‌بیند روى قوه قضائیه فشار مى‌آورند که آقا افشاء کنید. نه آقا، هیچ لزومى ندارد افشاء کردن. در موارد خاصى، بله، شارع مقدس مشخصاً و معیناً خواسته است که مردم مجازات را ببینند، یا مجازات شونده را بشناسند؛ اینها موارد خاصى است، مال همه جا نیست. بخصوص وقتى که در فضاى جامعه روحیه‌ى تعمیم وجود دارد که یک چیزى را به غیر مورد خودش تعمیم می دهند.»
جمع بندی مباحث و ابعاد فقهی افشاگری رسانه ای
حجت الاسلام والمسلمین رفعتی در جمع بندی مباحث فقهی گفت: بخشی از بحث فقه حکومتی است و باید از این منظر وارد بحث شویم. این بحث در این فرصت کوتاه به جایی نمی رسد زیرا موارد افشاگری رسانه ای متعدد است. با توجه به این بحث سعی می کنم دو مورد از این مواردی که در قسمت قبلی برشمردیم که این موارد از مباحث حلیت و افشاگری رسانه ای است و بعضاً واجب است عرض کنم.
ادله حرمت افشاگری
وی در ادامه گفت: پنج آیه در این مساله داریم که دو آیه بسیار روشن است:
1- آیه غیبت که در سوره مبارکه حجرات آمده است:
(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ او تقول فی أخیک ما ستره الله) سوره حجرات آیه 12
آیه نهی دارد و نهی نیز ظهور در حرمت است.
2- آیه 19 سوره نور نیز موید همین بحث است:
(إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون)
این مساله هم مجازات دنیوی و هم مجازات اخروی دارد و عذاب نشانه گناه کبیره است. وجه استدلال به آیه وعده عذاب است و نکته دیگر این که افشای بدی ها از مصادیق اشاعه فحشاست و لذا به وسیله این آیه حرمت اثبات می شود.
3- در سوره مبارکه همزه می فرماید: (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ) آیه 1
وای بر هر بدگویی که عیب دیگران را بگوید. همزه یعنی عیب دیگران را بازگو کردن و لمزه همین ذکر عیوب بالغیب یا بالاشاره است که به وسیله کنایه است. وجه استدلال با توجه به معنایی که برای این دو هست روشن است. ویل به معنای هلاکت شدید و قعر جهنم است.
4- آیه 148 سوره نساء است که می فرماید:
(لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمیعاً عَلیماً)
سخن سوء و حرفی که سوء دیگران را برملا می کند. خداوند دوست ندارد که این مساله رسانه ای شود.
تنها اعتراضی که برخی فقها به این آیه داشته اند این است که «لا یحب الله» بر حرمت دلالت ندارد و برخی از فقها به درستی اشاره کردند که عدم حب الهی شدت مبغوضیت را می رساند و لذا دال بر حرمت است.
بررسی روایات افشاگری رسانه ای
این استاد حوزه در ادامه به روایات فروان در این مساله اشاره کرد و که چند دسته است و از محرماتی که روایت زیادی داریم بحث غیبت و افشاگری است. تعبیر در این مساله مختلف است برخی به «اشد من الزنا» و برخی به «خوراک سگ های جهنم» تعبیر کرده اند. در برخی از روایات «تاکل الحسنات» بیان شده است یعنی همان طور که آتش هیزم را از بین می برد غیبت و افشاگری نیز ایمان را از بین می برد و می سوزاند. روایات مختلفی بر لزوم عرض و آبروی مومن هست که حفظ آن از حرمت کعبه بالاتر است.
وی افزود: حرمت این مساله به عقل و اجماع نیز ثابت است. ریختن آبروی مومن ظلم به اوست و عقلاً تقبیح شده است که اسرار نهان مومن افشا شود. البته در رابطه با مساله دو مورد استثنا وجود دارد یکی همین است که کسانی که فتنه فکری در جامعه ایجاد می کنند که افشاگری در این مساله واجب است.
استاد ابراز داشت: روایت صحیحه داود بن صرحان از لحاظ متن نیز قوی است که امام صادق علیه السلام می فرمایند:
«قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: إذا رأیتم أهل الریب و البدع من بعدی فأظهروا البرائة منهم و أکثروا من سبهم و القول فیهم و الوقیعة و باهتوهم کیلا یطمعوا فی الفساد فی الاسلام و یحذرهم الناس و لایتعلموا من بدعهم یکتب الله لکم بذلک الحسنات و یرفع لکم به الدرجات فی الآخرة.» وسائل ج 16 باب 39 باب الامر و النهی
فقرات این روایت روشن می کند که چه مقدار مسئله اهمیت دارد که این برای حاکمیت اسلامی و علما وظیفه است که در برابر کسانی که در جامعه شبهه ایجاد می کنند باید افشاگری کند. امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند که اگر اهل بدعت و ریب را دیدید یعنی کسانی که در جامعه ایجاد شبهه می کنند، اولین وظیفه جامعه اعلام و اظهار برائت است. نسبت به این ها بسیار شماتت کنید و تحقیرشان کنید. عبارت «والقول فیهم» همین افشاگری رسانه ای است. کلمه «وقیعه» تعبیر دیگری از غیبت است. در این مساله سخن بگویید و افشاگری کنید. کلمه «و باهتوهم» نیز امر است و در وجوب ظهور دارد و دو معنا دارد: 1- بهتان 2- بهت زده کنید یعنی به گونه ای برخورد کنید که مبهوت شوند.
رفعتی نائینی افزود: چرا باید حاکمیت و رسانه ملی با این افراد این گونه برخورد کند؟ تا این که در جهان اسلام طمع نکنند و مردم نیز از این افراد حذر کنند. مردم بدعتهای این افراد را فرا نگیرند. این مصلحت اقوا اقتضا می کند که نه تنها افشاگری جایز باشد بلکه واجب باشد. روایت داریم که اگر عالمی در مقابل بدعت گزار سکوت کرد خیانت کرده است. حتی روایت داریم که اگر به اهل ریب و بدعت احترام گذاشتیم مشارکت در هدم اسلام کرده ایم که تعبیر روایت این چنین است که شخص در هدم اسلام قدم برداشته است ( قدمشی فی هدم الاسلام)
وی در پایان گفت: در حدیث دیگرى از امام باقر علیه السلام مى خوانیم: «ثلاثة لیس لهم حرمة صاحب هوى مبتدع و الامام الجائر و الفاسق المعلن الفسق؛ سه کس احترام ندارند، فرد منحرف بدعت گذار است (اشاره به صاحبان مکتب هاى انحرافى است) و دیگر پیشواى ظالم و فاسق متجاهر به فسق است.
جمع بندی ابعاد حقوقی مساله افشاگری
در ادامه دکتر حسین رضی به ایراد سخن پرداخت و گفت: اشکالی که مطرح شده است این است که می خواستند بحث مصداقی شود و مواردی که رسانه ملی بدان می پردازد مورد بحث قرار گیرد. بحث مصلحت که جدی و مهم است. مصلحت امر اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است شاید به یک معنا اگر خرده نگیرید این که حضرت امام اجتهاد مصطلح را در بحث کافی نداستند به همین نکته برمی گردد زیرا بحث تشخیص مصلحت است و زمانی که این مهم به میدان می آید هر کسی نمی تواند مصلحت را معین کند. تشخیص مصلحت با کیست؟
وی افزود: ما به طور روزمره و هفتگی در جلسات مستمر روی همین مباحث دقت می کنیم و دوستانی که حضور دارند این مبانی را می دانند. نه این کهدر سطح علمای بزرگ باشند. گاهی طبق همین مبانی تصمیم به این نتیجه می رسد که پخش این برنامه به مصلحت هست یا نیست. این مساله جدی است و گاهی بین دانشجویان نیز این بحث را داریم و گاهی دوستان تصدیق بلا تصور دارند. اگر تصدیق را مصداق یابی بدانیم این تطبیق من عندی است و هیچ ارزش اجرایی ندارد. این مساله فقه رسانه جدید است. ما محتاج چنین مباحثی هستیم که اگر به صورت مستدل بیان شود بسیار کارگشاست.
این استاد دانشگاه به یکی از مسائل حقوقی بحث اشاره کرد و گفت: بحث آزادی در دو جنبه آزادی بیان و حق آزادی دسترسی از منظر فرستنده و گیرنده باید بررسی شود. فرستنده حق دارد که هرچه به دستش می رسد و یا در اختیار دارد منتشر کند و این اصل است و هر چه آن را محدود کند خلاف اصل است. اگر ادله ای باشد از باب این که استثنا کند می شود یا در حوزه ای که تداخل کند بر اساس مصلحت یک طرف را ترجیح دهید.
وی در ادامه بحث حقوقی به آزادی دسترسی مخاطب به هر آن چه وجود دارد نیز اشاره کرد و گفت: در غرب نیز بدان استدلال می شود و به همین علت جلوی بسیاری از موارد را نمی گیرند و تنها برای هشدار محدود می کنند مانند فیلم هایی که مثبت 18 سال است. مثلاً سیستم بازی های رایانه ای را برای گروه های سنی خاص تفکیک می کنند. پس بحث آزادی بیان و آزادی دسترسی به اطلاعات از مباحث جدی این عرصه است و باید ورود این بحث در موارد فقهی و حقوقی مشخص شود که می تواند دست ما را باز کند.
رضی ابراز داشت: گاهی در بحث بلاد کبیره مساله ای را مطرح کردم و پرس و جو کردم که باید در چه منبعی از آن مطلع شوم که به بحث قواطع سفر در کتاب جواهر ارجاع دادند ومن با توجه به مطالعه در این زمینه نتوانستم اصل قضیه را دقیقاً متوجه شوم. پس در این مساله می خواهیم شما را به سرچشمه بحث ببریم و منابع را متوجه شوید و تعیین مصداق را بر عهده خودتان قرار دهیم به اصطلاح بگذارید که ماهی گیری یاد دهیم.
بیان سوالات
در ادامه دبیر جلسه به بیان سوالات پرداخت و گفت: سوالاتی مطرح است که به صورت فشرده بیان می کنم و اساتید بدان پاسخ گویند.
1- در مواردی که افشاگری با مسائل بین المللی تعارض دارد چه کنیم؟
2- افشاگری در مواردی که فعل قبیح نیست و نمی خواهد فاش شود چگونه است؟
3- تفاوت افشاگری رسانه ای با غیر رسانه ای چیست؟
4- در مورد فتنه گران می توانیم سائر مسائل آنان را افشا کنیم؟
5- بحث تعارض افشاگری با اسرار نظام چگونه جمع می شود؟
6- اگر نیاز به افشاگری نباشد و دستگاه های انتظامی بتوانند برخورد کنند حکم مساله چیست؟ در صورتی که راه های موازی هست وظیفه چیست؟
7- در نص روایت و آیات چه واژه ای صریحا برای افشاگری به کار رفته است؟
استاد رفعتی در پاسخ گفت: یکی از بزرگ ترین قدرت ها که می تواند ریشه کن کردن مفاسد را برای حامیت اسلامی اجرایی کند و فساد را از بین ببرد رسانه به خصوص رسانه ملی است. اگر رسانه به میدان آمد نه تنها می تواند فساد جامعه را به وسیله افشاگری برطرف کند و اگر در این مساله دقت نشود و زوایا لحاظ نشود ممکن است موجب آبروریزی شود و گاهی موجب تضعیف نظام می شود و از مصادیق حرام است. همیشه این طور نیست که وظیفه داشته باشیم مفاسد اقتصادی را در رسانه به نمایش بگذاریم و افشا کنیم و اعتماد جامعه را به مسئولین و نظام از بین ببریم. آیا اینجا مصلحت اقوی افشاگری است یا خیر؟ مبارزه با فساد باید در مجاری و دستگاه های قانونی خودش انجام شود و افشاگری به صلاح نیست. کجا می تواند تشخیص دهد و نیاز به کمیسیون است و هماهنگ با شورای امنیت ملی باید بررسی شود.
وی در پایان گفت: باید در بعد بین المللی این مساله مشخص شود. در تزاحم این چنین است و باید با دقت و وسواس تشخیص داده شود که مصلحت اقوا چیست والا نمی توانیم رفع ید کنیم و دست برداریم و بگوییم افشاگری واجب است در حالی که به مسائل بین المللی، امنیت و اجتماعی ما آسیب وارد می کند.
دکتر رضی نیز در پاسخ به سوالات مطرح شده گفت: در حوزه حقوق و رسانه به دلیل ماهیت رسانه اصل بر آزادی بیان است. اصل بر داشتن حق دسترسی به اطلاعات است. به نظرم زمانی که از آن زاویه مطرح می شود باید مواردی که به عنوان خلاف اصل باید مشخص شود.
این محقق رسانه افزود: این مساله را می خواهم جمع بندی کنم و شاید سرآغاز بحث جدی مهمی باشد. باید در این مساله موارد حرام را مطرح کرد و نباید احتیاط نیز به خرج داد. تعبیرم این است که احتیاط در حوزه رسانه در ترک احتیاط است و اگر این کار صورت بگیرد مخاطب را از دست می دهیم.
اگر بتوانیم حوزه هایی که به صورت روشن و قطعی دارد بیان کنیم بقیه موارد جواز بالمعنی الاعم و حتی مکروه نیز مشخص می شود که نبایدبه موارد مکروه پرداخت. شاید به تعبیری این دو اصل بتواند با هم تعارض داشته باشند یعنی اصلی که من در حوزه آزادی منایع عرض کردم که در جهان امروز شاهد هستیم و اصلی که در بیان افشاگری فرمودند که اصل برحرمت است مگر دلیل خاصی بیاوریم که آن را خارج کند بهرحال امر بین این دو می تواند موضوع بحث جدی و شروع سرفصل جدیدی در این مساله باشد.
دبیر جلسه دکتر طوبایی در پایان نشست گفت: جمع بندی مشخص شد. اصل در افشاگری، عدم افشاگری است مگر در موارد خاص که مطرح شد. بحث مفیدی بود و ان شاءالله این بحث سرآغازی باشد که تعامل حوزه و رسانه را بیش از پیش جلو ببرد و پی آمدهای خوبی برای هر دو حوزه داشته باشد./926/504/ص