به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل، چاپ اولکتاب «تعزیه (مجموعه مفاهیم بنیادین علوم انسانی ـ اسلامی)» در سال 1390 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در تهران به چاپ رسیده است.
در این کتاب تلاش شده که مفهوم تعزیه از دیدگاه ارتباطی ـ فرهنگی مورد بررسی قرار بگیرد. تعزیه در هر دورانی به دلیل غنی بودن معنایی، یک یا چند رویکرد از معناهای محتوایی خود را به نمایش می گذارد. این کتاب از 6 فصل اصلی تشکیل شده است.
فصل اول با عنوان «حوزه های میان رشته ای و تحولات تاریخی تعزیه» می باشد. در این فصل چیستی فرهنگ عامه، چیستی نشانه شناسی و چیستی تحولات تاریخی تعزیه مورد مطالعه قرار گرفته است. مطالعات فرهنگی رشته ای است که عموما به مطالعات فرهنگ عامه پسند می پردازد و تعزیه را می توان یکی از بهترین مصادیق این فرهنگ دانست.تعزیه از بطن جامعه برخاسته است . این فرهنگ (تعزیه) جهان بینی ویژه ای را منعکس می کند که ریشه در فرهنگ اسلامی و اعتقادت شیعی دارد. در بحث نشانه شناسی مؤلف به دیدگاه های پیرس و سوسور می پردازد. در تعزیه لباس ها نمودهایی از شخصیت های مختلف است. محتوای کلامی و حتی غیرکلامی که به نوعی می توان «کلامی صامت» تلقی کرد؛ ابژه یا موضوع تعزیه و معنایی که مخاطبان و مشارکت کنندگان در تعزیه دریافت می کنند؛ «تفسیر» آن تعزیه است. ازدیدگاه سوسور نشانه شناسی علمی است که موجودیت علائم را در درون جامعه مطالعه می کند، به ما می گوید نشانه ها از چه چیز تشکیل شده اند و چه قوانینی برآن حاکم است. مفهوم هم زمانی و در زمانی در تحلیل نشانه شناسی بسیار مهم است. به این معنا که مطالعه هم زمانی یک متن به روابطی که میان عناصر آن وجود دارد توجه می کند و مطالعه در زمانی نحوه تکامل روایت را می نگرد. در تعزیه آنچه که به هم زمانی تعلق دارد؛ حضور عینیت حادثه کربلا در ذهن اجراکنندگان و مخاطبان است اما معنای هم زمانی که با تحلیل تاریخی همراه است، تبدیل این حادثه به فرآیندی از تاریخ ظلم و مقاومت، استبداد و عدالت خواهی است. تحلیل هم نشینی یک متن یعنی نگاه کردن به آن همچون سلسله ای از رویدادهایی که نوعی روایت خاص را می سازند. تعزیه نیز علاوه بر ساختار نمایشی، ساختار روایی نیز دارد که چینش عناصر مختلف آن در کنار یکدیگر، به آن معنای خاص می دهد. اگر این چینش های افقی «کلام» «لباس»، «صحنه» و «حرکت» که چهار عنصر اصلی تعزیه اند، انسجام خود و نیز شیوه قرار گرفتن در کنار همدیگر را ازدست بدهند معنای تعزیه مخدوش می گردد. آنچه در تحلیل جانشینی مورد توجه است نه عمل شخصیت ها بلکه نیات و منظور شخصیت ها از عمل است. به طور مثال برای شخصیت شمر در تعزیه نمی توان فردی نحیف و خوش سیما انتخاب کرد. در تعزیه چگونگی گزینش اشعار و کلمات و شیوه صدا و حرکات غیرکلامی یک حرکت جانشینی است. بینا متنی عبارت است از: استفاده آگاهانه یا ناآگاهانه از مطالب متون قبلا خلق شده در متون جدید. در تعزیه ما شاهد آن هستیم که برخی از گفته ها، اشعار، شیوه بیان، در طی زمان تغییر می یابند الزاما بازنمایی حادثه کربلا در هیچ برهه ی زمانی، پیوند خاصی با یک گزاره کلامی یا اشعار ویژه یا شیوه بیان ندارد اما در همه زمان ها باید این پیوندها به گونه ای برقرار شوند که معنای مورد نظر «درزمانی» حادثه را بازنمایی کنند. در تعزیه هم استعاره و هم کنایه دیده می شود مثلا نخوردن آب توسط حضرت ابوالفضل (ع) کنایه از به یاد آوردن تشگنگی امام حسین (ع) و اهل بیت او و نشانه ای از مردانگی و غیرت آن حضرت است. هیچ تعزیه ای باتعزیه دیگر در یک روایت خاص، شبیه یکدیگر نیست. این عدم شباهت نه تها بستگی به تفاوت بازیگران و نقش آنان دارد بلکه شیوه های به کارگیری عناصر مختلف تعزیه در این زمینه تأثیرگذار می باشد. در تعزیه باید میان واقعیت حادثه (هم زمانی معنایی، لباس، گفتار، حرکات)، بازنمایی (چگونگی به کار گیری نشانه های هم نشین و جانشین و عناصر بینا متنی و نور و صحنه و غیره) و بالاخره ایدئولوژی (اعتقادات و گرایش های دینی) باید نوعی هماهنگی و انسجام ایجاد شود. در ادامه مؤلف به بررسی ریشه های نمایش در تاریخ ارتباطات انسانی، ریشه های نمایش در تاریخ ایران قبل از اسلام و ظهور مراسم تعزیه و تحولات تاریخی آن پس از اسلام پرداخته است و هنر تئاتر در یونان و روم باستان و در قرون وسطی را مورد بررسی قرار داده است. گاهی هدف قرآن کریم از بیان یک داستان و نمایش داستانی اعلام نام قهرمانان و چهره های مهم یک اجرا است قرآن کریم در برخی مواقع داستان را به طور مستقیم و بی مقدمه و به صورت مختصر و بدون تفصیل آغاز می کند. در قرآن قصه هایی که انذار و بیم دهی هدف اصلی است؛ «رویداد» عنصر برجسته قصه به شمار می آید. در قصه هایی با هدف انگیزش عاطفی یا آرامش بخشی به پیامبر و مؤمنان، عنصر مهم «شخصیت» است. و اگر هدف اصلی دفاع از دعوت اسلامی و پاسخگویی به مخالفان باشد؛ «گفتگو» عنصر مهم را می سازد. تاریخ شکل گیری تعزیه را می توان به مجالس عزاداری که توسط ائمه علیه السلام برگزار می شدندو عموما در خفا بودند، مرتبط دانست. در مورد راه اندازی اولین مراسم تعزیه در ایران تاریخ مشخصی وجود ندارد. در ادامه مؤلف عزاداری و تعزیه در دولت آل بویه، صفویه، زمان قاجار، دوره پهلوی و در دوره جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار می دهد.
فصل دوم با عنوان «ارتباطات آئینی و چیستی تعزیه» می باشد. در این فصل مؤلف با توجه به رویکرهای مختلف در تعریف؛ آئین «تعزیه» را این چنین تعریف می کند: «یک کنش و یک اجرای آئینی غیرابزاری و یک عمل اجتماعی و غیر تفریحی که به صورتی آگاهانه انجام و بیان گر روابط اجتماعی تأثیرگذار می باشد.» از نظر رودنبولر: « آئین نه تنها یک اندیشه که یک کنش است و ویژگی آئین این است که اجرا می شود و همواره در آئین رگه هایی از آگاهی و در پی آن دواطلب بودن وجود دارد. از نظر او آئین غیر ابزاری و غیر علانی است و همچنین یکی از ویژگی های آئین غیر تفریحی بودن آن است. آئین ها فردی یا انفرادی نیستند بلکه عملی اجتماعی و جمعی هستند. آئین ها بیانگر روابط اجتماعی اند و نمادهای یک آئین به شکلی جدی تأثیرگذارند. آئین ها اغلب در حالتی شرطی اتفاق می افتند آنها غالبا نه درباره آنچه وجود دارد بلکه درباره آن چیزی که می تواند، ممکن است یا باید باشد، هستند. آئین ها از نمادهای متراکم تشکیل شده اند. آئین ها شکل هایی از رفتار ستنی اند. آئین ها تکرار شونده هستند یعنی از رفتارهای به طور مرتب تکرار شونده تشکیل می شوند. آئین ها اجزاء زیباشناختی دارند بسیاری از آنها از نظر هنری محیر العقول هستند. آئین ها به امر قدسی به عنوان عنصری از زندگی جدی توجه می کنند. ....» از جمع بندی همه آنچه که در مورد ویژگی های آئین گفته شد در فهم و در ک تعزیه می تواند بسیار تأثیرگذار باشد. تعزیه بیش از اینکه طراحی شده توسط بازیگران باشد؛ سناریویی است که قبلا طراحی شده و محتوای آن مشخص می باشد. نقش بازیگران تعزیه بازنمایی و بازتولید مجدد آنچه گذشته است می باشد.نقش تعزیه در جنبش های سیاسی ایران از قبل مشروطیت و به ویژه در پیروزی انقلاب اسلامی کاملا روشن است. در ادامه مؤلف به فواید آئین و چیستی تعزیه می پردازد و تعریف های متفاوتی از تعزیه ارائه می کند. تعزیه در لغت به معنی سوگواری و عزاداری و برپاداشتن یاد بودن عزیزان می باشد که با معنای اصطلاحی آن تفاوت دارد. محورهای تعاریف تعزیه عبارت است از: 1ـ سوگواری و عزاداری 2ـ نمایش مذهبی ـ شیعی ـ ایرانی 3ـ بازنمایی واقعه عاشورا 4ـ تنبه و تذکر 5 ـ عبرت و آینده نگری 6 ـ امکان شاد بودن .
فصل سوم با عنوان «تعزیه و ارتباطات نمادین» می باشد. رجزخوانی متنی است در فرامتن حادثه فراتر از زمان و مکان واقعه کربلا. این متن حماسی از هر دو طرف، منعکس کننده معانی گوناگونی است که با شخصیت نمایش پیوند خورده و نشان دهنده جایگاه معنایی آن است رجز در فرهنگ عربی بیان کننده نوعی شجاعت،اصالت، قدرت و فرهنگ و... می باشد. در تعزیه اصولا نوعی از فرازبان حاکم است. تعزیه به منزلت عاطفی، یعنی تقویت احساسات مذهبی تماشاگران و بازیگران و نیز القای فکر رهایی (عنصر درمانی) گرایش دارد. افراد شاهد تعزیه نه تنها حرکات نمایشی را مشاهده می کنند بلکه فراتر از آن از نظانه های کلامی و غیرکلامی تعزیه و جهت گیری ها و محاوره ها و خطابه های مطرح شده؛ به نتیجه بزرگی دست می یابند. که هدف اصلی مراسم تعزیه همان مبارزه و جهادی است که اساسا حادثه کربلا را به وجود آورده است نویسنده در این فصل به نظرات افرادی مانند زیج ویرث و چلکووسکی در مورد تفسیرهای نمادین در تعزیه اشاره کرده است.
فصل چهارم با عنوان «تعزیه و رویکردهای فرهنگی و اجتماعی» می باشد. در رویکرد اجتماعی تعزیه چگونگی تأثیرگذاری تعزیه برجامعه و میزان تحولاتی که در جامعه پس از دریافت پیام سنجیده می شود، بررسی می شود. تعزیه یک رسانه است رسانه ای که ضمن اینکه خود به عنوان فرستنده پیامی را به گیرنده می رساند هم زمان مبادله معنا می کند و هم به تولید معنا می پردازد. تعزیه از نمادها و معانی مختلفی برخودار است که در مراسم خاصی بازنمایی می شوند این معانی و نمادها ریشه در فرهنگ دینی داشته که گروه اجتماعی آن را طی مراسمی به اجرا و نمایش قرار می دهد. نمادها، محمل الگوهای معنایی تاریخی یک فرهنگ هستند. آئین ها و سنن نمایشی بخشی از عینی کردن فرهنگ است که به شیوه های ارتباطی منعکس می شود. سنن نمایشی با بسیاری از جنبه های زندگی روزانه نیز هماهندی دارند. تعزیه نباید همانند غربی ها نوعی از تئاتر بدانیم زیرا: اولا نمی توان در اینکه تعزیه ایرانی (شبه خوانی) یک نمایش حتی مجموعه ای از نمایش ها نیست؛ چندان تأکید کرد بلکه سنتی نمایشی است که موجودیت خاص خود را داراست. لذا نگرش به آن قابل اصلاح و انعطاف پذیر است. ثانیاً هرچند که نمایش های تعزیه به نگارش درآورده می شوند ولی برای یکی دانستن آن با کل تعزیه می باید آن را به عنوان یک سنت کلی پذیرفت واقعیت امر این است که این سنت انعطاف فراوانی برای درک و فهم موضوع به نگارش درآمده قائل می شود. ثالثاً شاید تقریبا به طور بدیهی نمایش تعزیه سراسر از شعر و غالبا ابیات تشکیل شده است که این تا حدود زیادی با تمام سنن تئاتری غرب در تضاد است و ارتباط میان تماشاگر و بازیگر در تعزیه در میان سنن نمایشی جهان بی نظیر است. در حقیقت قدرت فرهنگی تعزیه همین قدرت تقویت و استحکام نظم دینی و عقیدتی و جهانی مخاطب است که «بیمن» نیز به آن اعتراف دارد. تعزیه از عناصر مختلف فرهنگی ـ اجتماعی مختلفی تشکیل شده که عبارت است از: 1ـ شعر 2ـ نقالی 3ـ سخنوری4 ـ پرده داری 5 ـ موسیقی 6 ـ عزاداری 7ـ استفاده از اشیاء و عناصر گوناگون مثل شمشیر، مشک آب، زره و نیزه، حجله قاسم، اسب، شاخه نخل، انگشتر عقیق 8 ـ از میان برداشتن فاصله با تماشاگر 9ـ ایمان و اخلاص 10ـ توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی زمان 11ـ هماهنگی کامل بازی با متن 12 ـ توجه دقیق به نکات روان شناسی.
از ویژگی های ارتباطی و فرهنگی تعزیه می توان به این موارد اشاره کرد: 1ـ تعزیه به عنوان یک شیوه تبلیغ 2ـ پیوند داشتن تعزیه با اسطوره های مذهبی و قصص قرآنی 3ـ تعزیه به عنوان مکتبی برای آموزش اصول و مبانی دینی و اخلاقی و پرورش استعداد و تاریخ مذهب می باشد. 4ـ تعزیه نزدیکی فوق العاده به زندگی توده مردم دارد. 5ـ تعزیه در فضای بی زمانی و بی مکانی اجرا می شود و این ویژگی به آن حیات دائمی می بخشد. 6 ـ در تعزیه ارتباط مستقیم و محسوسی بین حوادث و ترتیب آنها بر مبنای روایت تاریخی وجود دارد. 7ـ در تعزیه بهره وری از امکانات بی نهایت وجود دارد به این معنی که سراینده تعزیه هرمطلبی را می تواند عنوان کند. اشیاء جامد می توانند صاحب روح بشوند، حرکت کنند و عکس العمل نشان بدهند. جانوران می توانند صاحب احساسات شوند و حتی ایمان بیاورند و به یاری مظلومان بشتابند. 8ـ تعزیه از زبان ویژه ای برخوردار است زبانی بسیار ساده و عریان و در عین حال تند و مایه دار. زبان تعزیه یک زبان عامه پسند است. 9ـ تعزیه نوعی پیوند با اسطوره های تاریخی و فرهنگی ایران زمین دارد.
یکی از نقش های اجتماعی تعزیه «نمادهای مقدس» است که در سنت دورکیمی به آن توجه شده است. حالت عاطفی احساساتی جمعی که در مراسم تعزیه بر گروه اجتماعی حاکم می شود؛ حالتی از جوش و خروش استثنایی پدید می آورد که به نوعی «همذاب شدگی وجدان ها» می انجامد. این همذاب شدگی وجدان ها بر نیروی محرک و سرزندگی اجتماعی می افزاید. بسیاری از حرکت های اجتماعی ریشه در مراسم مختلف از جمله عزاداری ایام محرم دارد. تعزیه باعث تقویت ارزش های اخلاقی از قبیل: عدالت خواهی، مقاومت، شهادت طلبی، مبارزه با ظلم و استبداد و غیره است. تعزیه باعث یک پارچه سازی اعتقادی و فرهنگی جامعه می گردد. تعزیه، گرایش های اعتقادی را در جامعه افزایش می دهد و توقیت گرایش های اعتقادی عاملی برای هم گرایی اجتماعی است که می تواند در بسیج اجتماعی، همکاری فکری و مشارکت عمومی جامعه تأثیرگذار باشد.
فصل پنجم با عنوان «تعزیه و ارتباطات میدانی (صحنه ای)» می باشد. «تکیه» مکانی است که در آن تعزیه بپا می شود اما این مراسم همیشه در تکیه های مصطلح که فضای مشخصی را در برمی گیرد برپا نمی شود در حقیقت تعزیه وابسته به مکان نیست. فضاهای باز، مکان های عادی خانه ها و حتی خیابان ها می توانند جایگاهی باشند که در آن تعزیه برگزار می شود. یکی از شاهکارهای تعزیه نمایش حیرت انگیز و از خودگذشتگی توسط زنان است. زنان حوائج خود را کنار می نهند و تمایلات طبیعی مادرانه، خواهرانه و زنانه خودرا به فراموشی می سپارند.استفاده گسترده از سنن و فرهنگ ایرانی بر داستان تعزیه حاکم است.روایت سازی در تعزیه یک اصل مهم برای اجرای نمایش است. بدون داشتن یک روایت خاص اصولا تعزیه برگزار نمی شود و معنا پیدا نمی کند. این روایت پردازی بر مبانی سلسله حوادثی است که گفته می شود در حادثه کربلا و اصولاً در 13 روز اول محرم به وجود آمده است. اشیاء و ابزارهایی که در تعزیه به کار برده می شوند به عنوان کانال ارتباطی هستند مثل دست بریده، تشت، مشک آب، اسب و... . در تعزیه لباس جزئی از شخصیت به حساب می آید در واقع لباس یک نماد تمایز دهنده میان شخصیت های مختلف نیز به حساب می آید. ارتباطات غیرکلامی تعزیه که عمدتا به عنوان «ارتباطات صحنه ای» و «ارتباطات میدانی» خوانده می شود؛ در ایجاد معنایی و انتقال آنها به مخطبان نقشی اساسی دارد.
فصل ششم به عنوان «آسیب شناسی ارتباطی و آئینی تعزیه» است که این آسیب ها به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) آسیب های محتوایی
ب) آسیب های شکلی .
آسیب های محتوایی مثل: طرح یک جانبه سیمای معصومین (ع) ـ غلو و اغراق گرایی ـ دروغ گویی و غرواقعی جلوه دادن ـ به کار گیری مطالب تحقیر آمیز و ذلت آور ـ طرح سست معارف اسلامی ـ جدایی دین از سیاست ـ اظهار مطالب موهن و ضعیف ـ برداشت انحرافی ـ مغالطه کاری.
آسیب های شکلی مانند: به کارگیری افراد نامناسب ـ بهره برداری از موسیقی مبتذل ـ تبدیل تعزیه به یک شغل ـ به کارگیری ابزارها و وسایل نامناسب. برخی از آسب های ارتباطی تعزیه عبارت است از: عدم اشتراک معنایی ـ استفاده از وسایل ناکارآمد ـ عدم مطابقت نقش با بازیگر ـ عدم توجه به شیوه های هنری مؤثر و... . آسیب های فرهنگی تعزیه عبارت است از: تحریف هویتی ـ انحراف معنایی ـ جهت گیری غیراسلامی ـ تفسیر غیرانقلابی ـ تبیین غیرواقعی ـ تحلیل جبرمحورـ توقف در امر تاریخی و عدم ارتباط دادن آن با زمان معاصر حادثه کربلا را به یک حادثه تاریخی تبدیل می کند. یکی از آسیب های شناختی ـ اعتقادی تعزیه عدم توجه به احکام شرعی در مراسم است. آسیب های تاریخی و تحلیلی تعزیه عبارت است از: استفاده از تاریخ های جعلی ـ عدم مطابقت محتوا با روند تاریخی حادثه ـ عدم توجه به معنای هم زمانی و درزمانی ـ عدم توجه به مفهوم آینده نگری در مراسم ـ عدم توجه به شرایط زمانی در طرح محتوای نمایشی . هر یک از موارد نام برده شده در قسمت فوق توضیح داده شده است. دیدگاه مقام معظم رهبری در مورد تعزیه: جلوگیری از خرافات، عدم آزار و اذیت مردم، جلوگیری از طرح سخنان غیرواقعی و کارهای نادرست، پرهیز از دروغ گویی و... . دیدگاه امام خمینی در مورد تعزیه و عزاداری: زنده نگه داشتن مصائب اهل بیت (ع)، پیروزی انقلاب مدیون مجالس عزاداری است، ضرورت برگزاری تعزیه و مجالس روضه خوانی، پرهیز از خلاف شرع در عزاداری ها، پرهیز از وهن کردن به مذهب در تعزیه. هریک به طور مختصر توضیح داده شده است.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 270 صفحه که چاپ اول آن در سال 1390 روانه بازار شد.
مرکز پخش: تهران: بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی