به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی در مشهد، خانم زیبا رودی، استاد حوزه علمیه خواهران مشهد در نشست مرجعیت زنان که در مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد برگزار شد به جایگاه اجتهاد و مرجعیت در اسلام اشاره و دوره های مختلف اجتهاد بعد از فوت رسول الله(ص) را بیان کرد.
وی گفت: در این نشست به تعریف و اهمیت اجتهاد و دوره های مختلف اجتهاد بعد از فوت رسول الله(ص) می پردازیم و در جلسات آینده به بررسی ادله جواز مرجعیت زنان و نقد ادله عدم جواز مرجعیت زنان اشاره می کنیم.
وی با اشاره به آیه « وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ »، خطاب به طلاب غیر ایرانی گفت: در این آیه امر به کوچ کردن شده است و شما طلاب غیر ایرانی، برای تفقه در دین از کشورهای مختلف به ایران آمده اید.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: موضوع بحث ما نیز تفقه در دین و مقام مرجعیت و اجتهادی است که برای خانم ها در نظر گرفته شده است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: برخی از مصادیق را ذکر می کنیم و یک تحلیلی و نقدی داریم و بررسی می کنیم که آیا زنان می توانند به مرحله اجتهاد و مرجعیت برسند یا خیر؟
رودی با اشاره به این که این موضوع به روز و جدید است، افزود: با توجه به چالش هایی پیش روی مساله زنان، ضرورت ایجاب می کند که بانوان با قوت بیشتری وارد این مباحث شوند. رشته های مختلفی درباره مساله زنان به وجود آمده است که از جمله آن بحث های مطالعات زنان است؛ از این رو همانطور که خانم ها در علوم مختلف وارد شدند، در علوم دینی نیز وارد شوند و جایگاه خود را در این زمینه ها پیدا کنند و تشخیص دهند چه کاری را انجام و چه کاری را نباید انجام دهند.
برای مقابله با جریان های فمینیسم، باید نظرات اسلام را مطرح کنیم
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: در جامعه امروز که می دانیم فمینیسم بحث های جاذبه برانگیزی را مطرح می کند، در پاسخ به مباحث آن ها و در دفاع از حقوق زنان، ضروری است، نظر اسلام را راجع به این مساله بدانیم.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: لازم است در مقابل این جریان هایی که شکل گرفته، نظرات اسلام را در مساله اجتهاد و مرجعیت زنان پیدا کنیم و با قوت بیشتری وارد شویم تا بتوانیم وظیفه اجتماعی خودمان را به خوبی انجام دهیم. اولویت کارهای خانم ها، وظایف خطیری است که در خانواده بر عهده دارند.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ادامه داد: در کنار وظایفی که خانم ها در خانه دارند، همیشه یک فراغ بالی دارند و تا جائیکه تعارضی با وظایف مادری و همسری نداشته باشند می توانند در زمینه های دیگری نیز فعالیت داشته باشند و این وظایف را به خوبی انجام دهند.
رودی اظهار کرد: ابتدا اجتهاد را مطرح می کنیم و سپس به بحث مرجعیت می پردازیم که آیا زن می تواند مرجع شود یا خیر؟ در اجتهاد یکسری مباحث مطرح است. در تعریف اجتهاد آمده است که اجتهاد از جهد آمده است و به معنای بذل الوسع است.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد به نورانیت و جایگاه علم اشاره کرد و گفت: ما به حوزه آمدیم تا مقدماتی را فراهم کنیم و به این مرحله دسترسی پیدا کنیم. حالا اگر کسی این مقدمات برای او آماده شد و دسترسی پیدا کرد و توانایی رسیدن به اجتهاد را داشت، چه بهتر و الا تا هر زمان که در این مسیر است، برای او نور است؛ چرا که العلم نور، علم نور است و هر فردی در راه علم تا هر مسیری که برود، آن نورانیت برای او حاصل می شود و اگر توانست دیگران را نورانی کند و نور ببخشد، خوب و مورد نیاز جامعه است.
در رسیدن به اجتهاد، باید از جان گذشته باشید
رودی اظهار کرد: بذل الوسع یعنی تمام تلاش و توان خود را به کار گیرد. اصطلاحا در زبان فارسی یعنی از جان گذشتگی. یعنی در رسیدن به اجتهاد باید از جان گذشته باشید، یعنی تمام تلاش و توان خود را صرف کنی تا به این مرحله برسید.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد با طرح این پرسش که چرا برای رسیدن اجتهاد باید تا این اندازه سختی بکشید؟ گفت: چون این کار نیاز به پشتوانه قوی دارد. باید خیلی محکم باشید؛ چرا که مراحل طولانی دارد و باید علوم مختلف را یاد بگیرید تا به این مرحله برسید.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: به همین خاطر از معنای بذل الوسع هم فهمیده می شود که باید تمام تلاش و توان را به کار گیرید. باید ببنید آیا تمام تلاش و توان انجام می شود یا خیر؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: به قول یکی از بزرگان به یک کسی می گویی فلانکار را انجام بده، می گوید تمام توان و تلاش من به همین اندازه است. فرد می گوید تمام تلاشم را انجام دادم و دیگر بیشتر از این نمی شود. به او می گویی مسابقه است، یک کم بدو. می گوید من دویدم و بیشتر از این نمی توانم بدوم. می گوید توانم همین اندازه است.
رودی اظهار کرد:حالا این را مقایسه کنید با اینکه یکجایی گیر کردید و یک سگ دنبال شماست. چند برابر زمانی دوید که گفتید ناتوانم، می دوید.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: تمام تلاش و توان یعنی این. یعنی به همان اندازه که توان دارید، به قول این عالم بزرگوار به همان اندازه که آن سگ دنبال شماست باید بدوید. چطور آنجا که سگ دنبال شماست، با تمام توان می دوید. باید در اجتهاد نیز این گونه باشید. چون اجتهاد بحث علمی است، باید در مباحث علمی، تمام تلاش و توان خود را خرج کنید.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: یکی از بزرگان از قول آیت الله لاریجانی مطرح می فرمودند که ایشان وقتی مباحث اصولی را می خواندند، بحث کفایة الاصول یک بحث بالا و سطح عالی حوزه های علمیه است که بعد از آن وارد دروس خارج می شوند.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: می فرمودند وقتی کفایة الاصول را می خواندند شب و روز نداشتند و تا مساله برای ایشان مشخص و روشن نمی شد، خوابشان نمی برد. ایشان با دقت مباحث را یپگیری می کردند و به یک قوتی می رسیدند.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: وقتی یک کسی می خواهد به جایی برسد، هدف این است که باید تمام تلاش را انجام دهد تا بتواند به آن حدی که می خواهد برسد.
اجتهاد، ملکه به دست آوردن حجت شرعی است
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: اجتهاد یک مسیر طولانی دارد که علوم مختلف باید خوانده شود. در تعاریفی که برای اجتهاد مطرح شده است، گفتند ملکه به دست آوردن حجت شرعی است، یعنی در واقع باید اینقدر تلاش و تمرین کند تا به راحتی بتواند از مواد و ابزار اجتهاد، استنباط حکم شرعی را انجام دهد و احکام شرعی را از منابع و مصادر آن که در واقع کتاب، سنت، اجماع و عقل هستند، خارج کند.
رودی با اشاره به این که جهاد برای فرد باید ملکه شود، اظهار کرد: وقتی می گویند فلان کار برای فلان فرد ملکه شده است، یعنی خلق و خو است و از حالت خلق و خو هم بالاتر رفته است، به گونه ای که شما بدون فکر کردن می توانید آن کار را انجام دهید. همانطور که الان نماز خواندن برای ما ملکه شده است و بدون اینکه فکر کنیم چیکار می کنیم، آن کار را انجام می دهیم.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: ملکه اجتهاد هم همین گونه است، اجتهاد را به ملکه ای تعبیر کردند، یعنی باید به گونه ای کار شود که شما بدون اینکه نیاز به تلاش زیاد باشد، بتوانید مسائل و احکام شرعی را از آیات و روایات استخراج کنید.
اجتهاد مختص به احکام شرعی نیست، مباحث اخلاقی بالاتر از احکام است
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: اجتهاد مختص به احکام شرعی نیست، ما اگر توانستیم به مرحله اجتهاد برسیم، مهم ترینش احکام شرعی است از باب اینکه بایدها و نبایدها در احکام شرعی مشخص می شود و بقیه مباحث چون مباحث اخلاقی، بالاتر از احکام است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: اجتهاد بیشتر در احکام پیاده می شود. در مسائل دیگر کمتر به چشم می خورد و در واقع خیلی دنبال آن نرفتیم. اما کسی که مجتهد باشد در تمام مبانی اعم از مسائل سیاسی، اجتماعی و همینطور مسائلی که مربوط به دین باشد، می تواند اجتهاد کند.
رودی اظهار کرد: از این رو در تمام زمینه ها می تواند این کار را به خوبی انجام دهد؛ بنابراین در واقع اجتهاد از آن جایی که ملکه است، باید تلاش فراوان شود تا به این ملکه دسترسی پیدا شود.
ادوار مختلف اجتهاد بعد از فوت رسول الله(ص)
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد به ادوار مختلف اجتهاد اشاره کرد و افزود: اجتهاد از همان زمان های قدیم، بعد از فوت رسول الله (ص)، ادوار مختلفی را پشت سر گذاشت.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: هر اندازه به عصر حضور ائمه(ع) نزدیک تر می شویم، نیاز به مسائل پیچیده اجتهادی کمتر بود و هر چه فاصله ما از عصر حضور بیشتر و به عصر غیبت نزدیک می شویم، نیاز ما به اجتهاد بیشتر است؛ در عصر غیبت مسائل جدید و نوعی پیدا می شود که قطعا باید قواعد کلی را فقیه استخراج کند تا بتواند آن مسائل نو را کالبد شکافی کند و از درون آن ها احکام را استخراج و پاسخ گوی نیازهای اجتماعی باشد تا رفتار مردم و مکلفین را تنظیم و نظم دهد. آن هم نظمی که به سوی کمال الهی سوق می دهد.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: جالب این است که ما علت احکام را نمی دانیم، تنها می دانیم روایت آمده است و فقیه هم که استخراج می کند، دلیلش همان روایت و آیه ای است که برای او روشن است.
4000 تکنیک در ارکان نماز وجود دارد
رودی اظهار کرد: با استفاده از علم روان شناختی، کارهای جدیدی انجام می شود. در خود ارکان نماز ، 4000 تکنیک وجود دارد که اینها در واقع موثر در بازگشت انسان به خود و درون است.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: این توجه را می دهد و انسان را به خود بر می گرداند که کی است و کجا قرار دارد و به کجا می خواهد برود. این مهم را فراموش نکنید که 4000 تکنیک زیاد است و انسان را به سوی تعالی سوق می دهد.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: این هم جز مباحث روز است و استخراج کردند که هر کدام از این حرکات، چه مفاهیم و آثاری دارد. مقداری کار کردند، اما خوب قطعی نیست. برای فقیه نیازی نیست آن ها را بداند، نیاز این است که بداند آیات و روایات در این زمینه چه چیزی را گفتند.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: منبع اصلی همان آیه و روایت است، اگر اجماع را به عنوان دلیل شرعی مطرح می کنیم، به خاطر کاشفیت از قول معصوم است که چه می گوید و الا اجماع بما هو اجماع، اصلا حجیتی ندارد و به عنوان منبع نیست.
رودی اظهار کرد: اما به عنوان این که خود اجماع علما گاهی کشف از یک دلیل و روایت نانوشته می کند، برای ما مورد توجه و بررسی است.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد عنوان کرد: بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) اجتهاد انجام شد، صحابه اجتهاد را شروع کردند، ما هم نیاز به این اجتهاد داشتیم.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص)، به خاطر این که حضور ائمه اطهار(ع) را داشتیم، مقداری محدودتر در این زمینه وارد شدیم.
ائمه اطهار(ع) مراحل و سیر اجتهاد را باز کردند
این محقق و پژوهشگر حوزوی ادامه داد: البته خود ائمه اطهار(ع) ما را برای استباط احکام شرعی آماده کردند. احکام شرعی را آموزش می دادند و آمادگی لازم برای زمان غیبت را ایجاد می کردند.
رودی اظهار کرد: در زمان امام صادق(ع)، 4000 شاگرد داشتند که هر کدام روایاتی را جمع آوری کردند و بحث های مهمی در این روایات جای گرفته است که اصطلاحا به آن فقه جعفری گفته می شود به خاطر این که بیشترین روایاتی که داریم در زمان امام صادق و امام باقر(ع) است، خصوصا امام صادق(ع) که روایات زیادی را در این زمینه مطرح کردند.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد با اشاره به این که اجتهاد از همان زمان رحلت پیامبر اکرم(ص) شکل گرفت، گفت: اما به شکل محدودتری. تا اینکه در واقع در زمان های دیگر و از آغاز قرن دوم تا اواخر قرن سوم که از زمان امام باقر(ع) تا زمان غیبت کبری است، روایت هایی داریم که بحث استصحاب، برائت و بحث ترجیح بین روایات را مطرح کردند که وقتی تعارضی بین روایات وجود دارد. چه کنیم؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: ائمه اطهار(ع) مراحل اجتهاد و سیر به سمت اجتهاد را برای ما باز کردند. ما تمام این روایات را داریم که در برابر روایت های متعارض چه کنیم. یک روایت می گوید نماز جمعه واجب و یکی می گوید حرام است. حالا ما چه کنیم؟ تمام ادله مطرح شده و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
رودی اظهار کرد: بعد از عصر غیبت کبری نیز روایاتی داریم که مطرح شده است،در روایتی که به توقیع شریف معروف است از ولی عصر عجل الله فرجه الشریف نقل شده که فرمودند: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ»، که ما را به مجتهدین و فقها ارجاع دادند.
بعد از شیخ مفید، بخاطر مسائل مستحدثه، توسعه در فقه ایجاد شد
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد به مراحل گوناگون اجتهاد اشاره کرد و گفت: اجتهاد مراحل گوناگونی را تا زمان فعلی ما طی کرده است. اولین مرحله، مرحله باب بندی و تنظیم این اصول بوده است، البته نه به این شکلی که امروز هست، اما تا حدودی اینها باب بندی شده است. تا زمان شیخ مفید این کار انجام شد، بعد از شیخ مفید به خاطر مسائل مستحدثه ای جدیدی که ایجاد شده بود، توسعه ای در مسائل فقهی پیش آمد.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: از زمان شیخ طوسی تا زمان ابن ادریس در مسائل فقهی توسعه زیادی به وجود آمد.
این محقق و پژوهشگر حوزوی با خاطر نشان کردن این که شیخ طوسی از علمای بسیار قوی هستند که در باب اجتهاد وارد شدند، افزود: تا حدی که تا صد سال بعد از وجود ایشان، کسی جرات اجتهاد پیدا نمی کرد چون بسیار قوی در مباحث اجتهادی وارد شده بودند و کسی به آن قوت نبود. بعد از صد سال علمایی پیدا شدند که توانستند به لحاظ علمی در رشدی قرار بگیرند که با برخی فتواهای شیخ طوسی مخالفت کنند.
رودی اظهار کرد: مرحله استدلال و استباط، مرحله بعدی است که از زمان ابن ادریس تا محقق حلی بود. این مراحل اجتهاد به همین شکل تعامل پیدا کرد.
مرحله توسعه در فقه و فروعات فقهی از زمان علامه حلی تا وحید بهبانی
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: و مرحله توسعه در فقه و فروعات فقهی که از زمان علامه حلی تا زمان وحید بهبهانی بود که در دو قرن پیش بود.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: مرحله رشد و کمال که از زمان وحید بهبهانی تا زمان شیخ انصاری ایجاد شد. بعد از آن هم در زمان عصر حاضر داخل شدیم که بیشتر مرحله دقت کردن در آثار علمای قبلی است و تلخیصی از آثار علمای قبلی است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی به منابع اجتهاد اشاره کرد و گفت. عقل اگر از مستقلات عقلیه باشد در مستقلات عقلیه، احکام عقلی حجت هستند؛ بنابراین عقل می تواند حکم دهد و احکام شرعی را برای ما مشخص می کند.
رودی به ارزش و جایگاه مرجعیت اشاره و اظهار کرد: می دانید که در واقع مرجعیت یک جایگاه و منصبی است که مکلفین برای شناخت احکام شرعی به آن فرد مراجعه می کنند تا دستورات شرعی خود را از آن فردی که به مقام مرجعیت رسیده است، دریافت کنند.
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد گفت: روایات زیادی در باب مرجعیت وارد شده است. امام محمدباقر (علیه السلام) در زمانی که در مدینه بودند به ابان تغلب فرمود: «اجلس فی مسجد المدینة و أفت الناس، فانی أحب أن یری فی شیعتی مثلک، در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوی بده و احکام الهی را بیان کن؛ زیرا من دوست دارم در میان شیعیان من امثال تو دیده شوند. »، این روایت دلیل بر این است که این کارها باید انجام شود و نیاز مردم برآورده شود.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: شیعه در هر قرنی دارای مراجعی بود. مراجع مختلفی بودند که اگر این سیر تاریخی را نگاه کنید، می بینید بسیار تلاش کردند و واقعا همان بذل الوسع بوده و تمام تلاش و توان و از جان گذشتگی خود را برای استخراج احکام شرعی انجام دادند.
در مساله مرجعیت زنان، باید شرایط بررسی شود
رودی اظهار کرد: در بررسی مساله مرجعیت زنان، باید شرایط مرجعیت را بررسی کنیم که ببنیم در این شرایط آیا بحث ذکوریت آمده است یا خیر؟ شرط ذکوریت آمده است یا خیر؟
استاد حوزه علمیه خواهران مشهد به شرایط مرجعیت اشاره کرد و گفت: اجتهاد، عقل و فهم درست و موضع گیری مناسب، زیرکی، بصیرت، شجاعت و صلابت و توانایی بر پایه عدل و احقاق حقوق مستضعفان و آموزش و پرورش مردمان همه اینها جز شرایطی است که یک مرجع باید داشته باشد. در واقع مرجع اگر به عنوان رهبر دولت مطرح شود باید تمام تلاش خود را برای شکوفایی استعدادهای مردم انجام دهد.
دبیر آموزش گروه فقه و معارف مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد افزود: باید زمینه آموزش و پرورش را فراهم کند، همانطور که در این مجموعه امکان فراهم شده است که از کشورهای مختلف در اینجا حضور داشته باشند، تا بتوانند استعدادهای خودشان را شکوفا کنند و بتوانند خدمات شایانی را انجام دهند.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: ما در سیر تکاملی مرجعیت به دوره ای می رسیم که مرجعیت، هدایت فکری مردم را دارد و خوراک فکری مردم را تامین می کند. این مرجع یا به اصطلاح حوزه های علمیه خوراک فکری مردم را تامین می کنند و به مردم خط می دهند که چگونه فکر کنند و چگونه رفتارهای خود را تنظیم کنند.
مرجع تقلید، نباید دنبال هوای نفس و مطرح کردن خود باشد
وی گفت: از جمله شرایط مرجعیت این است که هوای نفس نداشته باشد و دنبال هوای نفس نباشد و دنبال مطرح کردن خودش نباشد. مراجع تمام تلاش خود را کرده و خوراک فکری را برای جامعه آماده می کنند که چگونه باید فکر کنند و اینکه انسان باید به جایگاه اصلی خود و خود درونی و به کمالی که مدنظر است پی ببرد و برسد.
رودی اظهار کرد: مشاهده می کنید که شیعه در قرن های اخیر، در لبنان، عراق فعالیت های سیاسی خیلی خوبی داشته است که تمام آن ها زیر نظر مرجعیت بوده است و این مهم با تلاش و خط دهی مرجعیت انجام شده است. شیعه در این کشورها تبلور پیدا کرده است و توانسته با استکبار جهانی مبارزه کند.
استاد فقه حوزه علمیه خواهران مشهد در پایان یادآور شد: در جلسات آینده به پیشینه اجتهاد زنان اشاره کرده و به بررسی ادله جواز مرجعیت زنان و نقد ادله عدم جواز مرجعیت زنان می پردازیم. /629/504/ص