به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه چهلم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 11 بهمن سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، در ادامه بررسی و جمع بندی دهمین وظیفه رسانه دینی یعنی نهادینه کردن اخلاق در جامعه گفت: رسالت سنگینی که رسانه دینی دارد همین است باید مانند پیامبر عمل کند و نقش رسانه مانند رسالت دار دینی است نه این که خودش یک انسان باشد و در این ایفای نقش تردیدی نیست که می تواند اخلاق یا ضد اخلاق را ترویج کند.
این استاد حوزه در ادامه گفت: ما مبانی فقهی را بیان کردیم و با آیات و روایات اثبات کردیم که این موارد جزء وظایف رسانه دینی است و نه رسانه های مجاز و شما در ارزیابی عملکرد رسانه دینی نمره دهید و به این بحث ما ارتباطی ندارد. البته شاید بتوان گفت که وظیفه صدا و سیما تاسیس رسانه دینی نیست وعلاوه بر شبکه قرآن باید شبکه های مجاز دیگری مانند شبکه سه، نسیم و ورزش نیز داشته باشد.
ایشان در پایان به حکم مقام معظم رهبری به ریاست سابق سازمان صدا و سیما اشاره کرد و گفت: من معتقدم که سازمان صدا و سیما مانند ارتش تاسیس شده قبل از انقلاب است. امام(ره) ارتش را منحل نکردند اما در کنار آن سپاه را تاسیس کردند و زمانی که سپاه تاسیس شد ارتش نیز خود را با طراز نیروی نظامی انقلاب و جمهوری اسلامی وفق داد و ارتش دیگری شد.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
وظایف بسیاری را می توان از منابع دینی استنباط کرد. آخرین وظیفه ای که در این بحث متذکر می شویم، «ترویج و نهادینه سازی اخلاق دینی در جامعه» است که از وظایف بسیار سنگین، مهم و اثر گذار برای رسانه دینی است. این وظیفه که برای رسانه دینی عرض می کنیم، به تعبیری ترویج، نهادینه کردن و پیاده کردن دین در جامعه است زیرا دین چیزی جز اخلاق نیست. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث مشهور انگیزه بعثت را این گونه بیان فرموده اند: « انی بعثتُ لاتمم مکارم الأخلاق»
معنای اصطلاحی اخلاق که درباره آن بحث می کنیم و باید توسط رسانه دینی در جامعه نهادینه شود به معنای صفت زیبا و زشتی است که ریشه دار و تثبیت شده در وجود انسان است که به تعبیر علمای اخلاق بدان ملکه می گویند. آن ملکه ای که دارای آثار رفتاری در سلوک فردی و اجتماعی است. آن صفت بروز و ظهوری در خارج دارد. این خلق صفت درونی است که برون داد آن دارای آثار فردی و اجتماعی در رفتار انسان می شود.
مرحوم امام (ره) در کتاب چهل حدیث انسان را به دو بعد شرعی و عقلی تقسیم می کند و می فرماید: «انسان شرعی عبارت است از آن که انسان موافق مطلوبات شرع رفتار کند و ظاهرش ظاهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم باشد و تاسی به آن بزرگوار کند در جمیع حرکات و سکنات و در تمام افعال و تروک و انسان عقلی، منظور آن است که رفتار انسان مطابق باشد با دستورات و احکام عقل سلیم.»
خَلق یعنی صورت زیبایی دارد و خُلق مربوط به باطن، روح انسان و سیمای درونی اوست. خُلق همان است که مرحوم شبر فرمود هیات روحانی و نفسانی است. خنده رویی باید حکایت از باطن کند و گرنه مربوط به چهره است. برخی نیز چهره های عبوسی دارند که مربوط به خَلق است. اگر خُلق در برابر خَلق قرار بگیرد همان طور که خَلق در صورت بیماری نیاز به طبیب دارد خُلق نیز نیاز به درمان دارد.
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم طبیب روح بود که این صفت را دارا بود: «طبیب دوارٌ بطبه»؛ برای امر طبابت وارد خانه و مغازه افراد می شد. رسانه نیز امروز وارد زندگی افراد شده است و به تمام شئونات زندگی حتی اتاق خواب انسان نیز سرک کشیده است. آن حضرت چون این رسانه را نداشت برای رفتن به سراغ بیمار، وارد بازار، کسب و کار و منازل مردم می شد. حضرت این چنین طبیبی بودند که همراه خودشان مرهم برای درمان داشت و ابزار جراحی نیز به صورت آماده در اختیارش بود تا ویروس های کشنده روح را در مواقع نیاز از بین ببرد. داروی شفا بخش پیامبر همان نهادینه کردن اخلاق دینی بود که به وسیله آن به سراغ بیمارانی می رفت که دلهای کور داشتند و گاهی حقایق را نمی دیدند. پیگیری می کرد کجا غفلت و خطا هست و کجا مردم مشکل دارند تا همان جا را درمان کند و به همین خاطر پیامبر اسلام موفق شد زیرا ننشست و مرتباً موعظه می کرد.
این کم کاری رسانه های دینی ماست که « مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ» نیستند. این وظیفه است همان طور که پیامبر این گونه بودند. هر پدیده اجتماعی که مردم دچار آن هستند رسانه باید مردم را مانند بیمار مشاهده کند. کار رسانه شبیه قوه قضائیه نیست که مجرم را مجازات و قانون جزا را اجرا کند. کار رسانه این است که امیرمومنان علیه السلام می فرمایند باید به جامعه نگاه کند و ببیند کجا پدیده بداخلاقی رواج می یابد. باید مانند طبیب به جامعه نظر کند و داروی شفابخش این جامعه را ارائه دهد.
رسانه دینی یا طبیب روح
دهمین وظیفه ای که برای رسانه دینی در بین وظایف باید مطرح شود و یکی از وظایف مهم است ترویج و نهادینه ساختن اخلاق دینی در جامعه است.
در بحث گذشته در رابطه با این وظیفه مطالبی را عرض کردیم و با استدلال به روایت معروف «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» گفتیم کل دین اخلاق است و رسالت پیامبر برای ترویج، گسترش و رشد اخلاق بشر است. وظیفه پیامبر تکامل اخلاقی جامعه است و رسانه دینی این رسالت و وظیفه را به دوش می کشد.
اخلاق را تعریف کردیم و به اخلاق دینی مقید کردیم. اخلاق را لغوی و اصطلاحی معناکردیم و توجه دادیم که بحث در اخلاق، در مورد تکامل روح انسان است همان طور که خلق صورت ظاهریه انسان را درست می کند، خُلق صورت باطنیه انسان را درست می کند و در اهمیت این وظیفه و مسئولیت برای رسانه به روایت مولا امیرمومنان علیه السلام در رابطه با پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم اشاره کردیم که این گونه توصیف می فرمایند:
(وَ مِنْهَا طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَى مَوَاسِمَهُ یَضَعُ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَةُ إِلَیْهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْیٍ وَ آذَانٍ صُمٍّ وَ أَلْسِنَةٍ بُکْمٍ مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَةِ ( نهج البلاغه خطبه 108
ذیل روایت فرمود: «قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَى مَوَاسِمَهُ» همیشه ابزار طبابت با خودش بود و حتی تیغ جراحی نیز داشت و می دید کجا ویروس و آسیب در جامعه آمده است که آن را شناسایی می کرد و برای درمان روحی افراد جامعه می رفت.
در آن روز رسانه نبود و باید شخص پیامبر این درمان روحی اخلاقی جامعه را انجام دهد و وارد خانه و کوچه و بازار شود تا رساننده پیام دین باشد و به هر جایی که نیاز است برساند.
در ادامه می فرماید: « مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَة»؛ تتبع و بررسی می کرد که کجا جامعه دچار ویروس شده است و چه مشکلی پدیدار شده است. در کدام قببیله این مشکل به وجود آمده است تا جلوی انتشار آن ویروس را بگیرد.
این کار رسانه ای است تا ببیند چه پدیده ناهنجاری در جامعه آمده است و آن را شناسایی کند تا همه جامعه آلوده به فساد اخلاقی نشود.
رسانه، قوه قضاییه نیست تا مجازات نماید. رسانه بسان پزشک است و این موارد را بیماری جامعه می بیند. اعتیاد، افزایش طلاق و غیره بیماری روحی است. آمار طلاق در کل کشور در سال 95 ، 23 درصد است. تهران در طلاق آمار اول را دارد و متاسفانه 40 درصد است. درمنطقه شمیرانات تهران این آمار 50 درصد است.
رسانه باید بررسی کند که چه ناهنجارهای اجتماعی در جامعه است و برای رفع آن بکوشد. مقصر عامل طلاق رسانه نیست اما می تواند جلوی گسترش آن را بگیرد. عوامل و نهادهای مختلفی در این امر دخیل است که یکی از آنان رسانه های بیگانه است. البته بسیاری از سریالهایی که داریم امر طلاق را گسترش می دهد. این مساله برای حکومت اسلامی ننگ است. رسانه می تواند تلاش کند که درصد آمار طلاق پایین بیاید. اگر تلاش نکنیم این آمار روز به روز در همه جای مملکت افزایش می یابد.
در دهه 50 آمار طلاق سه درصد بوده است. این آماری که عرض شد به صورت رسمی خود دولت اعلام کرده است.
الان جشن طلاق در جامعه از رسومات زشتی است که رسانه های دشمن تبلیغ می کنند. این جشن را رسانه های دشمن ترویج می کنند. اسم های زیبایی برای این کار قرار می دهند تا دیگر مبغوض ترین مباح نباشد.
وظیفه رسانه دینی این است که «متتبع بداوائه» عمل کند. دوای درمان روحی و اخلاقی جامعه را به همراه خودش داشته باشد و ببیند که مردم در کجا به خواب غفلت رفته اند. منشا این امور غفلت است. ممکن است این غفلت در ابتدای خواستگاری بوده باشد. از ابتدا غفلت در این زندگی بوده است و باید شناسایی کرد.
باید رسانه طبیب روحی و اخلاقی باشد و همراهش داروی اخلاق باشد و تمام خطاکاران و بزهکاران جامعه را بسان بیمار ببیند و آنان را مجرم نداند. نحوه نگاهی که پزشک به بیمار دارد ترحمی و هدایت گر است. طبیب می گوید اگر این ویروس را خارج نکنی سبب مرگ تو خواهد شد. طبیب دلسوزانه سخن می گوید. لذا رسول خدا نسبت به مردمی که ایمان نمی آوردند دلسوز بود که چرا به طبابتش توجه نمی کنند. قرآن می فرماید: (طه *ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى) سوره مبارکه طه آیات 1و2
(لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلاَّ یَکُونُوا مُؤْمِنین) سوره مبارکه شعرا آیه 3
از تاسفی که آنان ایمان نمی آورند و به نسخه شفابخشش عمل نمی کنند سخن می گوید.
رسالت سنگینی که رسانه دینی دارد همین است باید مانند پیامبر عمل کند. نقش رسانه مانند رسالت دار دینی است نه این که خودش یک انسان باشد و در این ایفای نقش تردیدی نیست که می تواند اخلاق یا ضد اخلاق را ترویج کند.
روزگاری نیاز به تبلیغ چهره چهره بود اما امروزه نیمی از علوم و تبادل اطلاعات توسط رسانه ها و شبکه های مجازی صورت می گیرد. الان وجه شباهت های زیادی بین انسان و رسانه وجود دارد مانند رسانه های سه بعدی و حتی هفت بعدی که شخص را مجسم می کند و این در اثر نوری است که متصاعد می شود و حتی اشیائی مانند ماشین را تجسم می کند.
در مورد طلاقی که عرض شد شاید بیش از 20 نهاد مقصر باشند حتی بالا بردن سطح توقعات در این آمار میسر است. رسانه نتوانسته است که در پایین آمدن این آمار نقش ایفا کند. حال باید دانست که آیا این رسانه ها دینی هستند که در این امر موفق نبوده اند؟ فعلاً بحث ما در جمع بندی مباحث است که به این موضوع نیز می پردازیم.
در فرایند بحث گفتیم باید رسانه دینی تاسیس کنیم که واجب است و این ده وظیفه ای که شمردیم در رابطه با رسانه دینی است. اهم وظایف را برشمردیم ولی منحصر در این ده مورد نیست.کلان ترین وظیفه بحث هدایت است و اهداف میانی را ذکر کردیم.
این که می گوییم باید به این اهداف برسد مربوط به بحث بایدهای رسانه دینی است.
جمع بندی مباحث
ما در مباحث سال گذشت گفتیم که 5 نوع رسانه داریم واجب، مستحب، مجاز، حرام و مکروه.
ما رسانه هایی داریم که مجاز است حضور داشته باشند مانند رسانه ورزشی که مجاز است یا رسانه ای که کل برنامه های آن تبلیغات بازرگانی است.
ما رسانه دینی را واجب می دانیم که باید حضور داشته باشد و بایدهایی که گفتیم در این مورد است و نباید از رسانه مجاز و مکروه این موارد را انتظار داشت.
در مباحث آینده نبایدها را باید بگوییم و بسیاری موارد در رسانه های مجاز نیز مشترک است و این مواردی که گفتیم مقدمه ای برای نبایدهاست، مثلاً رسانه تبلیغاتی بازرگانی نباید موسیقی حرام داشته باشد که مشترک با رسانه های حرام است. در این بحث نبایدها تمام رسانه ها مشترک هستند. مثلاً در رسانه دینی نباید بی حجاب نشان داده شود که این امر در مورد رسانه مجاز نیز نباید وجود داشته باشد.
این رسانه ای که مجاز در حکومت و جامعه اسلامی است به دلیل مسلمان بودن و شرکت در جامعه اسلامی نباید یک سری کارهایی را انجام دهد ولی در مورد این چنین رسانه ای بایدها را مطرح نمی کنیم.
اگر رسانه ای که تبلیغات بازرگانی می کند موارد شرعی و اخلاقی را رعایت کند نمی توان بدان رسانه دینی اطلاق کرد بلکه قابل تحسین است زیرا جنبه استحباب و اخلاق را رعایت کرده است. رسانه ای که در برنامه آشپزی و یا پزشکی ترویج موارد حرام نمی کند رسانه دینی نیست بلکه مباح است. رسانه دینی از صفر تا صد به دنبال آن هدف کلان هدایت جامعه به سمت دین است. پس در نباید ها دقت لازم را داشته باشید.
شما در بایدها نگران شدید که آیا این رسانه کشور ما رسانه دینی محسوب می شود؟
سوال: رسانه نباید ضدیت با دین داشته باشد و موافقت شرط نیست؟
پاسخ: اگر این اهداف را دنبال کرد ولو به نتیجه نرسید می توان بدان رسانه دینی اطلاق کرد. پیام باید این اهداف را دنبال کند. یک منبر باید این اهداف را دنبال کند و این وظیفه رسانه یا منبر است که باید افراد را جذب کند. اگر نتیجه نیز نداد بحث دیگری است که در رسالت انبیای الهی مانند نوح نیز اثرگذاری بسیار کم مشاهده می شود و این اشکالی به رسانه نیست.
ما مبانی فقهی را بیان کردیم و با آیات و روایات اثبات کردیم که این موارد جزء وظایف رسانه دینی است و نه رسانه های مجاز. شما در ارزیابی عملکرد رسانه دینی نمره دهید و به این بحث ما ارتباطی ندارد. البته شاید بتوان گفت که وظیفه صدا و سیما تاسیس رسانه دینی نیست. علاوه بر شبکه قرآن باید شبکه های مجاز دیگری مانند شبکه سه، نسیم و ورزش نیز داشته باشد. لذا در بحث های آینده که نباید ها را می گوییم اگر موارد خلافی در رسانه ملی مشاهده شود این قابل اشکال است.
سوال: پیام رسانه نمی تواند مطلقاً مجاز باشد؟
پاسخ: بسیاری از رسانه ها پیامی در جهت دین ندارند و لذا مجاز هستند و تفریحی دیده شده اند. بحث مفید بودن در دینی مطرح است و در غیر این موارد مجاز است.
برخی رسانه ها ورزش را ترویج نمی کنند بلکه فرهنگ تماشای ورزش را ترویج می کنند. شما اگر 24 ساعت نیز شبکه ورزش را مشاهده کنید شما را به اصل ورزش کردن ترغیب نمی کند بلکه دعوای بین تیم ها و باشگاه های داخلی و خارجی را مطرح می کند.
البته به این جواب دومی که بیان کردیم معتقد بودم ولی امروز به پیام حضرت آقا به جناب سرافزار مراجعه کردم و دیدم تصادفاً و ناخواسته، البته خوشبختانه این ده موردی که به عنوان هدف بیان کردیم در پیام ایشان آمده است و مبانی فقهی حضرت آقا را در حکم به آقای سرافراز آورده ایم. از این حکم استفاده می شود که وظیفه رسانه باید دینی باشد.
حضرت آقا در پیام به جناب سرافراز این ده پیام مورد بحث ما را بیان فرموده اند:
1- هدایت جامعه
2- تاسیس فرهنگ و مدیریت فرهنگی جامعه
3- تاسیس و احیای سنت های حسنه
4- زدودن سنت های سیئه و مقابله با بدعت ها
5- ارتقای علمی جامعه و دانش افزائی
6- ایجاد نشاط معنوی و عبادی
7- بصیرت افزائی سیاسی و اجتماعی
8- تبیین و پیگیری تحقق مبانی حکومت اسلامی و جلوگیری از تضعیف نظام
9- پیگیری مطالبات به حق مردم یا تظلم خواهی
10- ترویج و نهادینه کردن اخلاق دینی در جامعه
حکم مقام معظم رهبری به شرح ذیل است:
سازمان صدا و سیما با مأموریت خطیر «هدایت و مدیریت فرهنگ و افکار عمومی جامعه» به مثابه دانشگاه عمومی، با تکیه بر فعالیت ها و برنامه‌های حرفه‌ئی پیشرفته و عمیق رسانه‌ای، وظیفه گسترش دین و اخلاق و امید و آگاهی و ترویج سبک زندگی اسلامی- ایرانی در میان آحاد ملّت را بر عهده دارد. مسئولیت تاریخی رسانه ملّی در مقطع کنونی، حفظ و ارتقای استقلال فرهنگی و هویت انقلاب ایران اسلامی است. «عزم ملّی و ابتهاج معنوی و نشاط انقلابی» آحاد جامعه در مسیر اهداف بلند نظام اسلامی، در گرو آگاهی و معرفت عمیق و گسترده‌ی عمومی و نیازمند پیوند با سرچشمه‌های تولید فکر ناب دینی و خیل دلبستگان فرهیخته و پرانگیزه‌ی انقلاب اسلامی است. سازمان صدا و سیما همچنین به عنوان موتور محرک و مشوق پیشرفت کشور، وظیفه پشتیبانی رسانه‌ای همه‌جانبه و مبتکرانه در امر بسیج عمومی ملّت و نیز کمک به مدیریت‌های اجرایی در جهت تأمین اهداف و اجرای سیاست‌های کلان نظام و تحقق سند چشم‌انداز کشور را بر دوش دارد.
در بین این مواری که آوردیم و در پیام نبود و می شد از آن استفاده کرد که مربوط به تظلم خواهی و پیگیری مطالبات به حق مردم است که از موارد دیگر قابل استفاده است. اگر این موارد مربوط به رسانه ملی است ما این موارد را در رسانه دینی آورده ایم و حضرت آقا این مطالبات را در رسانه دینی می خواهد.
من معتقدم که سازمان صدا و سیما مانند ارتش تاسیس شده قبل از انقلاب است. امام(ره) ارتش را منحل نکردند اما در کنار آن سپاه را تاسیس کردند. زمانی که سپاه تاسیس شد ارتش نیز خودش را با طراز نیروی نظامی انقلاب و جمهوری اسلامی وفق داد و ارتش دیگری شد.
رسانه ملی با این بدنه و افرادی که دارد نمی توان بیش از این انتظاری داشت ولی باید رسانه دینی تاسیس شود. به دلیل این که ما همان رسانه را داریم مجبوریم برنامه های مذهبی به آن تزریق کنیم. رسانه تعریفی که دارد بحث اوقات فراغت است و ما به رسانه های مجاز نیاز داریم اما در کنار آن باید رسانه های دینی نیز تاسیس شود. قانون مخالفتی با این کار ندارد. باید این موارد زیر نظر رهبری باشد و از صفر تا صد با نگاه دینی به این رسانه نگاه کنیم. طبق قانون اساسی نیز باید رسانه ها زیر نظر رهبری باشد و اشکالی ندارد که سازمان دیگری جهت رسانه دینی تاسیس شود و تمامی عوامل آن باید دینی باشند و اثرگذاری چنین رسانه ای مشهود خواهد بود./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر