به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی و نهم درس خارج فقه رسانه به آخرین وظیفه رسانه دینی در این مقوله یعنی ترویج و نهادینه سازی اخلاق دینی در جامعه اشاره کرد و گفت: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث مشهور انگیزه بعثت را تکامل اخلاق بشری در جامعه معرفی می فرمایند و رسالت رسانه دینی که منبعث از پیام رسل الهی است جز این نمی تواند باشد که وظیفه به تکامل رساندن اخلاق جامعه و نهادینه سازی اخلاق دینی در جامعه را بر عهده داشته باشد.
وی در ادامه به تقسیم بندی حضرت امام (ره) در مورد انسان به شرعی و عقلی اشاره کرد و گفت: هر چه را که عقل سلیم در عقل عملی انجام می دهد شارع نیز همان را تایید می کند ولی بسیاری از موارد را عقل درک نمی کند و شرع بدان می رسد؛ بنابراین انسان شرعی همان طور که به مدرکات عقل عمل می کند به مطلوبات شرع نیز عمل می کند.
ایشان در پایان گفت: حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم طبیب روح بودند که همراه خودشان مرهم برای درمان داشت و ابزار جراحی نیز به صورت آماده در اختیارش بود تا ویروس های کشنده روح را در مواقع نیاز از بین ببرد و رسانه دینی نیز طبیب روحی است و باید در مواجهه با جهل جامعه مانند مواجهه پزشک با بیمار رفتار نماید.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
یکی دیگر از وظایف رسانه دینی مقابله با جنگ نرم رسانه ای دشمن است. آنچه در این مساله مهم است دشمن شناسی و رفتارشناسی دشمنان در این جنگ نرم و رسانه ای است که از چه شگردها و روش هایی استفاده می کنند. حال که دشمن شناسایی شد و رفتار و شگرد دشمن روش شناسی شد به وظیفه مقابله رسانه ای با این جنگ نرم می رسیم. آیا وظیفه داریم بعد از شناسایی خط دشمن در تهاجم رسانه ای مقابله کنیم یا در اینجا وظیفه ای نداریم. آیا رسانه دینی وظیفه ای دارد یا خیر؟ عقل می گوید آیا در برابر تهاجم سنگین، سهمگین و ناجوانمردانه دشمن که با شگرد شایعه افکنی، تضعیف روحیه، تضعیف رهبری، ایجاد رعب و تهدید، ایجاد شبهه، تزلزل روحیه و شخصیت سازی و غیره وارد می شود، هیچ وظیفه ای ندارید؟
عقل سلیم می گوید که از مرام، کیش و دین خود دفاع کنید. قطعاً عقل سلیم در این موارد نمی گوید که تسلیم تبلیغات مسموم دشمن، جنگ نرم و فرهنگی دشمن شوید. همان طور که عقل می گوید ظلم و کذب بد است، تسلیم شدن در برابر تهاجم نرم دشمن را بد می داند و همان طور که عقل می گوید عدل حسن است و حسن عدل و صدق را تشخیص می دهد همان گونه حسن مقابله با دشمن در جنگ نرم را تشخیص می دهد.
آیات و روایات فراوانی داریم و با توجه به این که حکم عقل را مقدم کردیم آنها ارشاد به حکم عقل هستند ولذا نیاز نداریم تمام آیات و روایات را مطرح کنیم. آیه اول که حکم عقل را تایید می کند در سوره آل عمران آیه 139 است که می فرماید: (وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ) .
و آیه ای که قبلاً بدان اشاره داشتیم این است که می فرماید: (فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ) سوره مبارکه بقره آیه 194
در سوره آل عمران آیه 176 می فرماید: ( وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا أَذىً کَثیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) لام در کلمه «لتسمعن» برای تاکید است و خبر از آینده می دهد و مربوط به گذشته نیست و قصدش این است که بیان کند در آینده چنین اتفاقاتی خواهد افتاد. کلمه «لتسعمن» از ماده سمع است و شاید در آن روزگار کاربرد چندانی نداشت که مسلمانان از تبلیغات گفتاری دشمنان دچار اذیت و آزار شوند. در صدر اسلام مسلمانان توسط مشرکین دچار آزار قرار می گرفتند اما اذیتی که اینجا هست از طریق شنیدن سخنان آنان است و این رسانه است که سخنان شایعه پراکنی، تضعیف رهبری، تفرقه افکنی و غیره را به گوش ها می رساند..
اگر متعلق کلمه «تتقوا» از دشمن باشد مساله روشن است که باید از آنان پرهیز کرد و اگر تقوای الهی باشد که باید تقوا کرد و عصیان نکرد و در مقابل دشمن تسلیم نشد. اگر مقصود دومی باشد صبر را تقویت می کند و اگر صبر همراه با تقویت الهی باشد جبهه مقاومت تقویت می شود. پس نتیجه این شد که صبر به معنای تسلیم و تحمل شکنجه ها نیست.
در آیه فوق و در روایاتی که در رابطه با دسیسه های دشمن می بینیم که دستورمی دهند از همان شیوه های دشمن استفاده کنیم و باید از همین طریق دشمن مقابله کنیم. در جنگ نرم نیز از این قاعده مستثنی نیستیم و از همان روش نبرد نرم دشمن باید استفاده شود و به دشمن پاتک زد و در جنگ نرم این مثلیت اولویت دارد. این مثلیت به معنای ارتکاب همان خلاف دشمن نیست. زمانی که دشمن می خواهد با تفرقه افکنی جامعه اسلامی را متلاشی کند از همان زاویه باید دعوت به وحدت کرد که در آیات الهی به همین امر دستور داده شده است:
این که می گوییم از همان مسیر دشمن مقابله کنیم دو بخش دارد:
1- نفوذ و پیشرفت دشمن را در خودی ها انجام دهیم و عکس کار دشمن را انجام دهیم. وظیفه رسانه دینی این است که در برابر پیام های تفرقه افکنانه پیام وحدت دهد.
2- ما نیز در برابر دشمن باید تفرقه انجام دهیم تا اللهم اشغل الظالمین بالظالمین محقق شود و جنگ داخلی بین آنان محقق شود.
این گونه نیست که در خانه بنشینیم تا خداوند در دلشان رعب ایجاد کند. زمانی که مسلمانان می خواستند مکه را فتح کنند پیامبر شب هنگام فرمود: دشمن بنا دارد که با نیروهای شناسایی بیاید تا از موقعیت ما با خبر شود هر نفر چند آتش درست کند تا دشمن تصور کند که نیروهای زیادی داریم. نیروهای شناسایی که آتش ها را دیدند فریب خوردند و به ابوسفیان گفتند تاب مقابله با لشکر اسلام را نداریم و نفرات بسیاری دارند. پس قرآن و سیره پیامبر اسلام نشان می دهد که باید مانند دشمن مقابله کرد. پیامبر می دیدند که اگر جنگ رسانه ای دشمن موفق باشد مسلمانان تسلیم دشمن می شوند و لذا به سرعت دستور مقابله صادر فرمودند. پس مثلیت و اخذ روش در این مساله را از سیره پیامبر فهمیدیم.
ترویج و نهادینه سازی اخلاق دینی در جامعه
پیام رسانه دینی باید به دنبال وظایفی باشد که بیان کردیم. مساله احقاق حقوق مردم و تظلم خواهی و مقابله با جنگ نرم مطرح شده بود که مقداری طولانی شد.
وظایف بسیاری را می توان از منابع دینی استنباط کرد اما طبق سرفصل هایی که از ابتدا نوشته ایم آخرین وظیفه ای که در این بحث متذکر می شویم، «ترویج و نهادینه سازی اخلاق دینی در جامعه» است که از وظایف بسیار سنگین، مهم و اثر گذار برای رسانه دینی است.
این وظیفه که برای رسانه دینی عرض می کنیم، به تعبیری ترویج، نهادینه کردن و پیاده کردن دین در جامعه است زیرا دین چیزی جز اخلاق نیست.
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث مشهور انگیزه بعثت را این گونه بیان فرموده اند: « انی بعثتُ لاتمم مکارم الأخلاق»
حقیقتاً من مبعوث شده ام تا اخلاق جامعه بشری را به تمام و کمال برسانم. زمانی که رسالت و مسئولیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این مساله است، رسالت رسانه دینی که منبعث از پیام رسل الهی است جز این نمی تواند باشد که وظیفه رسانه دینی به تکامل رساندن اخلاق جامعه و نهادینه سازی اخلاق دینی در جامعه است. مراد ما از اخلاق صرفاً معنای لغوی نیست. به روال گذشته باید موضوع را مقداری روشن کنیم. اخلاق به چه معناست؟ اخلاق در معنای لغوی، خوی و طبع تعریف شده است.
معنای اصطلاحی اخلاق که درباره آن بحث می کنیم و باید توسط رسانه دینی در جامعه نهادینه شود به معنای صفت زیبا و زشتی است که ریشه دار و تثبیت شده در وجود انسان است که به تعبیر علمای اخلاق بدان ملکه می گویند. آن ملکه ای که دارای آثار رفتاری در سلوک فردی و اجتماعی است. آن صفت بروز و ظهوری در خارج دارد.
این خلق صفت درونی است که برون داد آن دارای آثار فردی و اجتماعی در رفتار انسان می شود.
مرحوم شبر در کتاب اخلاق، خلق را این گونه تعریف کرده اند:
«الخُلق عبارة عن هیئة لنفس راسخة تصدر عنه الافعال بسهولة»
خلق را از مقوله هیات برای نفس انسان می داند؛ یعنی به نفس انسان وابسته است و هیأت روح او را تشکیل می دهد و به ملکه تبدیل شده است و در وجود انسان نهادینه است. آن چنان این هیات نفسانیه فرد شده و رسوخ کرده است که رفتار صادر شده از انسان، آسان است.
اگر شخصی کار ظاهری انجام داد، جزء اخلاق محسوب نمی کنند. اگر فردی روزی انفاقی انجام داد به او سخاوتمند نمی گویند زیرا صفت سخاوت در شخص رسوخ نکرده است بلکه عمل سخاوتمندانه ای داشته است و این غیر از صفت سخاوت است. صفت سخاوت در روح و نفس انسان رسوخ دارد. صفت شجاعت با کار واحدی بر انسان مترتب نمی شود بلکه باید دائم شجاع باشد.
گاهی آن چنان این صفت با روح و فطرت انسان عجین می شود که رفتارهای شخص بر اساس این صفت در رفتارهای فردی و اجتماعی بروز می یابد و برای او آسان است. این فرد برای عمل راستگویی دچار سختی نمی شود و اصلاً دروغگویی برایش سخت است.
شخصی که صفت سخاوت دارد، حاتم بخشی و انفاق برایش آسان است و نمی تواند نبخشد. اگر ما تلاش کردیم که صفات حمیده و حسنه ملکه وجودیمان شود کردارها و رفتارهای خوب برایمان آسان می شود.
این اخلاق ممکن است خوب یا بد باشد و این تعریف به صورت مطلق است که شامل هر دو می شود. قیدی کنار این اخلاق آوردیم که وظیفه رسانه ترویج اخلاق دینی در جامعه است و تمام خوبی های اخلاق دینی در اینجا جمع می شود و اخلاق ناشایست از گردونه فعالیت رسانه دینی خارج می شود.
انسان شرعی و عقلی
مرحوم امام (ره) در کتاب چهل حدیث انسان را به دو بعد تقسیم می کنند: 1- انسان شرعی 2- انسان عقلی
ایشان می فرماید: «انسان شرعی عبارت است از آن که انسان موافق مطلوبات شرع رفتار کند و ظاهرش ظاهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم باشد و تاسی به آن بزرگوار کند در جمیع حرکات و سکنات و در تمام افعال و تروک.»
شارع چه اموری را مستحب و واجب قرار داده است. البته مطلوبات شرع شامل موارد متعدد می شود. تروک را که ذکر کرده اند یعنی کارهای حرام نیز نباید انجام دهد. ایشان می فرماید که الگو پیامبر است همان طور که قرآن فرموده است:
(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة) سوره مبارکه احزاب آیه 21
بعد در ادامه می فرماید: «... و انسان عقلی، منظور آن است که رفتار انسان مطابق باشد با دستورات و احکام عقل سلیم.»
البته هر چه را که عقل سلیم در عقل عملی انجام می دهد شارع نیز همان را تایید می کند. بسیاری از موارد را عقل درک نمی کند و شرع بدان می رسد. بنابراین انسان شرعی همان طور که به مدرکات عقل عمل می کند به مطلوبات شرع نیز عمل می کند. انسانی که به دستورات شرعی نیز عمل می کند با کمال تر از فردی است که به عقل فردی عمل می کند.
انسان شرعی در مرتبه بالاتری است زیرا به هر دو دستور عمل می کند هم دستور شرع و هم دستور عقل و مقصود انسانی است که متخلق به اخلاق الهی است و از سیره رسول خدا الگوگیری کرده است.
در فرهنگ جامع نوین خُلق را در برابر خَلق معنا می کند و می گوید:
« الخُلق عبارةٌ عن الصورة الباطنة کما أن الخَلق عبارة عن الصورة الظاهرة»
خَلق یعنی صورت زیبایی دارد و خُلق مربوط به باطن، روح انسان و سیمای درونی اوست. خُلق همان است که مرحوم شبر فرمود هیات روحانی و نفسانی است. خنده رویی باید حکایت از باطن کند و گرنه مربوط به چهره است. برخی نیز چهره های عبوسی دارند که مربوط به خَلق است. اگر خُلق در برابر خَلق قرار بگیرد همان طور که خَلق در صورت بیماری نیاز به طبیب دارد خُلق نیز نیاز به درمان دارد.
طبیبان روح جامعه
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم طبیب روح بود که این صفت را دارا بود: «طبیب دوارٌ بطبه»؛ برای امر طبابت وارد خانه و مغازه افراد می شد. رسانه نیز امروز وارد زندگی افراد شده است و به تمام شئونات زندگی حتی اتاق خواب انسان نیز سرک کشیده است. آن حضرت چون این رسانه را نداشت برای رفتن به سراغ بیمار، وارد بازار، کسب و کار و منازل مردم می شد.
(وَ مِنْهَا طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَى مَوَاسِمَهُ یَضَعُ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَةُ إِلَیْهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْیٍ وَ آذَانٍ صُمٍّ وَ أَلْسِنَةٍ بُکْمٍ مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَةِ ( نهج البلاغه خطبه 108
حضرت این چنین طبیبی بودند که همراه خودشان مرهم برای درمان داشت و ابزار جراحی نیز به صورت آماده در اختیارش بود تا ویروس های کشنده روح را در مواقع نیاز از بین ببرد. داروی شفا بخش پیامبر همان نهادینه کردن اخلاق دینی بود که به وسیله آن به سراغ بیمارانی می رفت که دلهای کور داشتند و گاهی حقایق را نمی دیدند. دلهایی که همواره به دنبال فساد بودند. زبان هایی که لال هستند. پیگیری می کرد کجا غفلت و خطا هست و کجا مردم مشکل دارند تا همان جا را درمان کند و به همین خاطر پیامبر اسلام موفق شد زیرا ننشست و مرتباً موعظه می کرد. تکرار بسیاری از چیزها ممل است اما تکرار موعظه ملال آور نیست و قرآن نیز همین شیوه را بیان کرده است: (وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنینَ) سوره ذاریات آیه 55
گاهی برخی روایات را چندین مرتبه فرموده اند هر چند که مخاطب نیز یکی بوده است. بنابراین رسانه دینی باید مانند طبیب روح عمل کند. هر موقع که بیماریهای مورد تبلیغ رسانه های بیگانه را متوجه شد سریعاً به مقابله با آن بپردازد که این بیماری اعم از ترویج بدحجابی، ناهنجاری های اجتماعی و غیره می باشد.
امیرمومنان علیه السلام می فرماید: «ینبغی للعاقل أن یخاطب الجاهل محطة الطبیب المریضَ»
رسانه دینی طبیب روحی است و باید در مواجهه با جهل جامعه مانند مواجهه پزشک با بیمار رفتار نماید.
اعتیاد بیماری است و رسانه باید داروی درمان این بیماری را داشته باشد تا جامعه را آگاه کند و دچار این بلای جانسوز نشود.
این کم کاری رسانه های دینی ماست که « مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ» نیستند. این وظیفه است همان طور که پیامبر این گونه بودند. هر پدیده اجتماعی که مردم دچار آن هستند رسانه باید مردم را مانند بیمار مشاهده کند. کار رسانه شبیه قوه قضائیه نیست که مجرم را مجازات و قانون جزا را اجرا کند. کار رسانه این است که امیرمومنان علیه السلام می فرمایند باید به جامعه نگاه کند و ببیند کجا پدیده بداخلاقی رواج می یابد. باید مانند طبیب به جامعه نظر کند و داروی شفابخش این جامعه را ارائه دهد.
رسانه دینی باید عاقل باشد و این راهبردی برای رسانه است. سزاوار است رسانه دینی که زبان عاقل است مانند طبیب با جاهل سخن بگوید و به دنبال درمان و رفع ویروس و واکسینه کردن جامعه باشد تا دیگران به این بیماری مبتلا نشوند.
آیا این بحث فقهی نیست و از مقوله فرهنگی اجتماعی است؟ به نظرم این مورد وظیفه ما را بیان می کند و در بحث فقهی وارد است.
شخصی که رسانه دینی را اداره می کند و تولید کننده این پیام است باید این شیوه را در پیش بگیرد و طبیبانه به مساله نگاه کند.
نکته: ما حوزه پیام را جدا کردیم اما رسانه بدون تولید کننده پیام نمی دهد و بحث ما درباره تولید کنندگان جداگانه است اما احکام خود پیام رسان را در این رسانه بیان می کنیم. حتی بحث این که نوع گریم خاص در برنامه درست است یا خیر و یا احکامی که مربوط به پشت صحنه است را مطرح خواهیم کرد. در رابطه با نشان دادن افراد خاص چه وظایفی داریم که در آن جا مورد بحث خواهیم کرد. اما پیام رسانه که خود بخود تولید نمی شود و بحث ما در اداره رسانه است.
ما نمی گوییم این وظایف مختص رسانه است و اثبات شی نفی ما عدا نمی کند. اگر وظیفه شما به عنوان طلبه این است که دین را تبلیغ کنید به این معنا نیست که دیگران چنین وظیفه ای ندارند. در این رابطه نیز اگر رسانه دینی این وظیفه را دارد به این معنا نیست که حاکم اسلامی چنین وظیفه ای ندارد. این تکلیف برای طوائف متعددی است و چون بحث اجتماعی است از طریق رسانه این داروی شفابخش بهتر می تواند تاثیر بگذارد و جلوی این ویروس همه گیر را بگیرد و آن را بخشکاند.
تعریفی که برای رسانه کردیم این است که رسالت دینی بر دوش دارد و این وظایف برای آن تصور می شود و بعد از آن به سراغ نبایدها در پیام می رویم.
خود رسانه موجود ذی الشعور مکلف نیست و ابزار است و از ابتدای سال گذشته این مطلب را توضیح دادیم. بحث این است که برنامه های رسانه دینی باید به دنبال ترویج اخلاق و نهادینه کردن آن باشند. ما می گوییم در تولید رسانه دینی باید به این هدف توجه کرد که از وظایف آن نهادینه کردن فرهنگ اخلاقی است و نباید تجمل گرائی و اسراف را ترویج کند بلکه باید ضد این ناهنجاری ها را ترویج دهد. بحث در این است که خروجی رسانه دینی را متوجه شویم.
زمانی که می گوییم در پیام رسانه نباید غنا و موسیقی باشد، یعنی خود رسانه موسیقی را تولید می کند یا تولید کننده و عوامل این کار را انجام می دهند؟ بنابراین کاری که تهیه کننده، کارگردان و تولید کننده انجام می دهند اگر سبب ترویج اخلاق باشد درست است و الا اگر ضد اخلاق باشد حرام است.
اگر رسانه این گونه باشد که فقط کلمات را برای آن بریزیم تا دیالوگ های سریال درست کند، مانند دستگاه عمل می کند که چنین نیست و دیگران این کار را انجام می دهند. ما پیام را برگرفته از سخت افزار نمی دانیم بلکه مراد نرم افزاری است که محتوا تولید می کند. دوربین فقط فیلمبرداری می کند و دروغ را به راست تبدیل نمی کند واین کار رسانه ای مختص انسان است که فیلم را تولید و پخش می کند.
ما گاهی به تولید کننده می گوییم برنامه ای نیاز داریم که اخلاق اسلامی را ترویج کند و آموزه هایی چون گذشت، عفو و برخورد خوب را به نمایش بگذارد و ترویج کند و خشم و ناسازگاری را از جامعه دور کند و او نیز می تواند این برنامه را تولید کند. اما گاهی تولید کننده نمی تواند این آموزه های دینی را در برنامه بیاورد و باید به او خط داد تا این کار را انجام دهد که دو بحث متفاوت است./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر