به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حضرت آیت‌الله حسین نوری‌همدانی در جلسه سی‌وسوم درس خارج فقه خود که در تاریخ 24 آذر 95 برگزار شد، ضمن بررسی وقف صبی ده ساله، روایاتی را در مورد وقف او ذکر کرد و آنها را مورد تحلیل قرار داد.
وی با تکیه بر روایات متعددی صدقه صبی ده ساله را صحیح دانست و گفت: وقف نیز نوعی صدقه می باشد حالا ما می خواهیم ببینیم آیا این روایات که مخالف قواعد و ادله ی دیگری که بر اعتبار بلوغ داریم می باشند صحیح هستند یا نه و آیا طبق آنها فتوی بدیم یانه؟
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم همچنین با توجه به روایاتی وصیت صبی ده ساله را نیز صحیح دانست و افزود: پس چطور است که عقد وقف صبی ده ساله باطل اما عقد وصیت او صحیح می باشد؟ .
آیت‌الله نوری‌همدانی تاکید کرد در تشخیص اینگونه موارد باید به روایات مراجعه کرد و ابراز داشت: ما قیاس و استحسان را قائل نیستیم بلکه فقه مان را بر اساس اخبار اهل بیت علیهم السلام تنظیم می کنیم فلذا در ما نحن فیه برای درک تفاوت بین صحت عقد وصیت و صدقه صبی ده ساله و عدم صحت وقف او باید به روایات مراجعه کنیم تا مسئله برایمان روشن شود.
مشروح تقریرات این درس در ادامه آمده است؛
بلوغ
بحثمان در شرایط واقف بود، امام رضوان الله علیه در مسئله 29 از کتاب الوقف تحریرالوسیلة اینطور فرمودند:«مسألة 29 - یعتبر فی الواقف البلوغ والعقل والاختیار وعدم الحجر لفلس أو سفه فلا یصح وقف الصبی وإن بلغ عشرا على الأقوى نعم حیث إن الأقوى صحة وصیة من بلغه کما یأتی فإن أوصى به صح وقف الوصی عنه»[1] .
عرض کردیم روایات متعددی داریم که دلالت دارند بر اینکه صبی اگر به ده سالگی رسید صدقه اش صحیح است وقف نیز نوعی صدقه می باشد حالا ما می خواهیم ببینیم آیا این روایات که مخالف قواعد و ادله ی دیگری که بر اعتبار بلوغ داریم می باشند صحیح هستند یا نه و آیا طبق آنها فتوی بدیم یانه؟ از طرفی دیگر روایاتی نیز داریم که دلالت دارند بر اینکه وصیت صبی وقتی به ده سالگی برسد صحیح است در حالی که خب وصیت نیز از عقود می باشد پس چطور است که عقد وقف صبی ده ساله باطل اما عقد وصیت او صحیح می باشد؟ .
علم فقه ما علم منقول است و نمی توانیم آن را فقط با عقل درست کنیم، اهل سنت با استحسان و قیاس و عقل خودشان فقه شان را درست کرده اند ولی ما قیاس و استحسان را قائل نیستیم بلکه فقه مان را بر اساس اخبار اهل بیت علیهم السلام تنظیم می کنیم فلذا در ما نحن فیه برای درک تفاوت بین صحت عقد وصیت و صدقه صبی ده ساله و عدم صحت وقف او باید به روایات مراجعه کنیم تا مسئله برایمان روشن شود.
صاحب وسائل اخبار مربوط به این بحث را در باب 15 از ابواب وقوف و صدقات ذکر کرده، دیروز چند خبر از این باب 15 خواندیم، خبر اول از زراره بود و سندش هم خوب بود خبر اول:﴿محمد بن یعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد وأحمد بن محمد ابن عیسى جمیعا، عن صفوان بن یحیى، عن موسى بن بکر، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام قال: إذا أتى على الغلام عشر سنین فإنه یجوز فی ماله ما أعتق أو تصدق أو أوصى على حد معروف وحق فهو جائز.
محمد بن الحسن باسناده عن علی بن الحسن، عن علی بن الحکم، عن موسى بن بکر مثله.
ورواه الصدوق باسناده عن صفوان بن یحیى مثله﴾[2] .
وقف نوعی تصدق است و خبر دلالت دارد بر صحت وقف صبی که در سالگی وقف کند.
خبر دوم:﴿وعنه، عن یعقوب بن یزید، عن محمد بن أبی عمیر، عن جمیل بن دراج عن أحدهما علیهما السلام قال: یجوز طلاق الغلام إذا کان قد عقل وصدقته ووصیته وإن لم یحتلم﴾[3] .
خبر سندا صحیح است، خبر قبلی مربوط به عقد بود این خبر علاوه بر عقد وصیت و صدقه دلالت دارد بر اینکه طلاق صبی ده ساله که از ایقاعات است نیز صحیح می باشد.
خبر سوم:﴿وعنه، عن هارون بن مسلم، عن ابن أبی عمیر، عن حماد بن عثمان، عن عبید الله الحلبی ومحمد بن مسلم، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: سئل عن صدقة الغلام ما لم یحتلم، قال: نعم إذا وضعها فی موضع الصدقة﴾[4] .
خبر چهارم:﴿وعنه، عن العبدی، عن الحسن بن راشد، عن العسکری علیه السلام قال: إذا بلغ الغلام ثمانی سنین فجایز أمره فی ماله، وقد وجب علیه الفرائض والحدود، وإذا تم للجاریة سبع سنین فکذلک﴾[5] .
همان طور که می بینید در این خبر چهارم هشت سالگی ذکر شده است.
خب و اما در باب روایات اولاً ما باید توجه داشته باشیم که خبر واحد از این جهت حجت است که مفید اطمینان می باشد، از اول ما اصل عدم حجیت ظن یعنی غیر علم را تاسیس کردیم و بعد گفتیم ظنون استثنائاتی دارند مثل ظواهر کتاب، ظواهر سنت و تا رسیدیم به خبر واحد که چون مفید اطمینان است آن را از ظنون معتبره و حجت می دانیم یعنی عقلاء وقتی به خبری اطمینان پیدا می کنند به آن ترتیب اثر می دهند بنابراین حجیت خبر واحد از این جهت است که مفید اطمینان می باشد اما همه جا اینطور نیست، در مورد خبر واحد اولاً باید به رجال مراجعه کنیم و از نظر سند رجال حدیث را بررسی کنیم، ثانیاً اگر صحیح السند هم باشد اما فقهاء ما به آن عمل نکرده باشند و از آن اعراض کرده باشند و شهرت عملیه بر خلافش وجود داشته باشد خبر از حجیت می افتد زیرا مسلّماً فقهاء بزرگ ما بدون دلیل از خبری اعراض نکرده اند بلکه قطعاً آن خبر نقص و خللی داشته ولو ما ندانیم آن نقص و خلل چیست، در ما نحن فیه نیز همینطور است از طرفی ما روایات و ادله فراوانی داریم که در عقود و ایقاعات بلوغ شرط انشاء است و غیر بالغ مسلوب العبارة می باشد و از طرفی اصحاب به این روایاتی که خواندیم عمل نکرده اند لذا ما نمی توانیم روایات مذکور را قبول کنیم.
محقق در شرایع فرموده:«و یعتبر فیه البلوغ و کمال العقل و جواز التصرف و فی وقف من بلغ عشرا تردد و المروی جواز صدقته و الأولى المنع(یعنی عدم جواز وقف پسر ده ساله)لتوقف رفع الحجر على البلوغ و الرشد...الی آخر کلامه»[6] .
شهید در مسالک بعد از نقل روایات مذکور فرموده:«ومثل هذه الاخبار الشاذة (زیرا اخبار فراوانی بر خلافش داریم) المخالفة لاصول المذهب (که بلوغ پسر اتمام 15 سالگی و بلوغ دختر اتمام 9 سالگی می باشد) بل إجماع المسلمین لا تصلح لتأسیس هذا الحکم(که وقف پسر ده ساله صحیح است)...الی آخر کلامه»[7] .
نکته: ما قبلا درباره بلوغ بحث می کردیم که یک نفری نوشته ای دادند که در آن نوشته شده بود بلوغ و احتلام بر حسب رشد جسمی در بلاد مختلف می باشد لذا نباید بگوئیم در همه جا بلوغ پسر 15 سالگی و دختر 9 سالگی است، ما در جواب عرض کردیم در درس امام جعفر صادق علیه السلام 4 هزار نفر بنام از شهرها و بلاد مختلف شرکت می کردند از بلاد حاره و معتدله و غیرهما و امام صادق علیه السلام به تمام آنها فرمودند بلوغ پسر اتمام 15 سالگی و بلوغ دختر اتمام 9 سالگی می باشد لذا ما نمی توانیم بلوغ را در هر بلادی مختلف بدانیم بلکه ما تابع اخبار هستیم.
صاحب جواهر بعد از نقل روایات مذکور می فرماید صبی مسلوب العبارة است و انشائش اثری ندارد و بعد ایشان کلام مسالک را نقل کرده و فرموده:«وحینئذ فلا ریب فی أن الأولى المنع بل هو الأصح لما عرفت ، ومعلومیة توقف رفع الحجر على البلوغ والرشد ومن المعلوم عدم تحقق الأول منهما ببلوغ العشر ، ودعوى کونه بلوغا بالنسبة إلى خصوص ذلک واضحة المنع ، ضرورة أن البلوغ مرتبة خاصة لا تفاوت فیها فی ذلک»[8] .
صاحب ریاض نیز بعد از نقل عبارت مختصر النافع محقق فرموده:«* والأولى المنع * عن الصحة، لقوة الأدلة المانعة فی نفسها، مع اعتضادها فی خصوص المسألة بالشهرة العظیمة، واستصحاب الحالة السابقة، وضعف النصوص المزبورة عن المقاومة لها من وجوه عدیدة»[9] .
ایشان استصحاب حالت سابقه را نیز اضافه کرده، ما می دانیم که صبی قبل از ده سالگی وقفش صحیح نبود و بخاطر وجود اخبار مذکور شک می کنیم که آیا وقف صبی در ده سالگی صحیح است یا نه که عدم صحت را استصحاب می کنیم تا برسد به 15 سالگی که یقین داریم حجر مرتفع شده است.
بالاخره مسئله از لحاظ فقه ما به این ترتیبی که عرض کردیم روشن می باشد.
امام رضوان الله علیه در تحریر الوسیلة بعد از ذکر مطالب مذکور در مسئله 30 آخرین شرط واقف را بیان فرموده:«مسألة 30 - لا یعتبر فی الواقف أن یکون مسلما، فیصح وقف الکافر فیما یصح من المسلم(با شرایط کامل مثلا عین مملوکه حلال باشد وغیرهما)على الأقوى، وفیما یصح منه على مذهبه إقرارا له على مذهبه»[10] .
در اینجا چند بحث بوجود آمده؛ اولاً آیا قصد قربت شرط است یا نه؟ که اگر شرط باشد می شود عبادت و معلوم است که عبادت کافر صحیح نیست البته قبلا بحث کردیم که امام رضوان الله علیه قصد قربت را شرط ندانستند و ما نیز شرط نمی دانیم، ثانیاً از جهت "الزموهم بما الزموا به انفسهم" که بماند برای روز یکشنبه إن شاء الله تعالی... .
پی‌نوشت
[1] تحریرالوسیلة، الامام الخمینی، ج2، ص69، مسئله 29.
[2] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص321، ابواب وقوف و صدقات، باب15، حدیث1، ط الإسلامیة.
[3] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص321، ابواب وقوف و صدقات، باب15، حدیث2، ط الإسلامیة.
[4] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص321، ابواب وقوف و صدقات، باب15، حدیث3، ط الإسلامیة.
[5] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص322، ابواب وقوف و صدقات، باب15، حدیث4، ط الإسلامیة.
[6] شرایع الاسلام، محقق حلی، ج2، ص167، ط اسماعیلیان.
[7] مسالک، شهید ثانی، ج5، ص323.
[8] جواهر الکلام، شیخ محمد حسن نجفی، ج28، ص22.
[9] ریاض المسائل، السید علی الطباطبائی، ج9، ص304.
[10] تحریرالوسیلة، الامام الخمینی، ج2، ص69.
326/907/ع