به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ آیت الله عباس کعبی، صبح سه شنبه ، بیست و سوم شهریور ماه 1395 در جلسه دوم درس خارج فقه جهاد در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ، به بررسی جایگاه جهاد در دین اسلام پرداخت.
استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم برای تبیین جایگاه جهاد در دین مبین به بررسی امور سه گانه اهداف، فضیلت و فواید جهاد در اسلام پرداخت:
الف): اهداف اسلام از تشریع امر جهاد:
1- هدایت
2- مقابله با فتنه و توطئه دشمنان
3- حاکمیت دین
4- رفع و دفع ظلم
5- دفاع از اسلام و مسلمانان
6- حفظحریم های جامعه اسلامی
ب): فضیلت جهاد:
آیات:
1- نساء / 95
2- توبه/ 19
3- توبه/ 24
4- صف/ 10 – 13
روایات:
1- نهج البلاغة، خطبه 27
2- الکافی، ج5 ، ص4
3- الکافی، ج5 ، ص3
4- وسائل الشیعة ، ج15، ص12
5- وسائل الشیعة، ج15، ص15
ج): فواید جهاد:
فواید متعددی برای جهاد ذکر شده که از جمله آنها: تجارت سودمند، نجات از عذاب بزرگ الهی، غفران ذنوب، دخول در بهشت، مساکن طیبه، انتصار و پیروزی و فتح قریب و برکات ناشی از آن است که البته همگی روشن است.
نماینده مردم خوزستان در مجلس خبرگان در ضمن بحث از فضیلت جهاد به بررسی نسبت جهاد و دفاع پرداخت و از شمول دایره مصادیق جهاد بر دفاع تاکید کرد.
بسم الله الرحمن الرحیم
خلاصه مباحث جلسه گذشته
در جلسه گذشته آیات و روایاتی را ذکر کردیم که جهاد در معنای اعم آن به کار رفته است. از جمله روایتی از حضرت امیر(ع) قرائت کردیم که جهاد را بر چهار شعبه تقسیم می کنند. بر اساس این روایت، ما تعریف دیگری از جهاد به معنای اعم را نیز ذکر کردیم. روایت دیگر موید ماست، روایتی دیگر از حضرت امیر(ع) در بستر شهادت است که فرمود: «اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَادِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ أَلْسِنَتِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّقَاطُعَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّى عَلَیْکُمْ شِرَارُکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ»[1]
ملاحظه می کنید که جهاد با زبان در مقابله با دشمنان، حفظ وحدت، امر به معروف و نهی از منکر، همه اسباب حفظ نظام اسلامی است و باعث شکست اشرار می شود که همه از مراتب جهاد فی سبیل الله است. این روایت نیز روشن است جهاد، در معنای اعم از قتال به کار برده شده است.
روایت دیگر از حضرت امیرالمومنین(ع) در حکمت دیگر می فرمایند: «الصَّلَاةُ قُرْبَانُ کُلِّ تَقِیٍّ وَ الْحَجُّ جِهَادُ کُلِّ ضَعِیفٍ وَ لِکُلِّ شَیْءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْبَدَنِ الصِّیَامُ وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ»[2] روایت دیگر به همین مضمون در خبر اصبغ بن نباته آمده است: « کَتَبَ اللَّهُ الْجِهَادَ عَلَى الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ فَجِهَادُ الرَّجُلِ بَذْلُ مَالِهِ وَ نَفْسِهِ حَتَّى یُقْتَلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ أَنْ تَصْبِرَ عَلَى مَا تَرَى مِنْ أَذَى زَوْجِهَا وَ غَیْرَتِهِ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ»[3] جهاد زن به به همسرداری ، تحمل سختی های همسر و غیرت همسر و آداب معاشرتش. اینکه فرموده است «جهاد المراه حسن التبعل» در این روایت، به معنای شوهری داری و بی تفاوتی به جنگ و جهاد و مقاتله نداشتن نیست، بلکه مدیریت داخل خانه در ایجاد اسباب آرامش برای خانواده ای که شوهرش در جبهه و جنگ است، منظور است. همانطور که مرد در میدان می جنگد، خانم هم در پشت جبهه، نوعی جهاد می کند. به چه قرینه می گوییم؟
یک قرینه این است که در روایت دوم تصریح می فرماید: « أَنْ تَصْبِرَ عَلَى مَا تَرَى مِنْ أَذَى زَوْجِهَا» بر سختی های شوهرش تحمل کند. ممکن است کسی بگوید، اذیت و بد اخلاقی ها منظور است، می گوییم. خیر؛ ادامه اش مهم است: «و غیرته» که در دفاع از دین است. و سختی های جبهه و جنگ را تحمل کردنف منظور است. البته اگر نسخه بدل درست باشد که «و عشرته» اضافه دارد، می توان گفت رفتار داخل منزل منظور است.
به هر حال، آن روایتی که فرموده است حج جهاد هر ضعیف است، برای کسانی که نمی توانند جهاد نظامی داشته باشند، می توانند ثواب جهاد را ببرند. والا معنا ندارد که یک عده بروند حج یک عده هم بروند جبهه. بلکه کسانی به حج می روند که معذورند از جهاد به هر دلیل. آنگاه حج جهاد کل ضعیف است.
بنابراین معلوم شد جهاد اعم از قتال است.
جایگاه جهاد
از چند طریق می توان به جایگاه جهاد پی برد: اهداف، فضیلت و فواید.
یک: اهداف جهاد
درباره اهداف جهاد، ااگر نگاهی به آیات شریفه بیندازیم، خواهیم دید که چند هدف ذکر شده است که البته انحصاری نیست. یکی از آنها هدایت است. « وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ»[4]
هدف دیگر جهاد، مقابله با فتنه و توطئه دشمنان اسلام است: « وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصیرٌ»[5]. برنامه دشمن تضعیف اسمان در جامعه اسلامی است. در روایتی فتنه به معنای شرک هم آمده است. حالا آیا این رفع فتنه در جاهن مرح است یا در محدوده جبهه و جنگ؟ به نظر مجدود به همان میدان کارزار باشد چون می فرماید :فان النتهوا».
سومین هدف، حاکمیت دین است: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصیرٌ»[6] و نیز می فرماید: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمینَ»[7]
هدف چهارم، رفع و دفع ظلم از مظلومیت و مستصعفین است: « وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً»[8] البته مستضعفین در طول فی سبیل الله است و از مصادیق آن است. به موقع خواهیم گفت که آیا نیت قربه الی الله در جهاد لازم است یا خیر؟ که باید گفت اگر در اهداف جهاد دقت کنیم، نیت قرب عبادی که در نماز و روزه هست، در جهاد لازم نیست. درست است که جهاد را در کتاب عبادات ذکر کرده اند و «فی سبیل الله» باید باشد و فی حد نفسه یک واجب قربی است، اما علاوه بر جهاد، نیت دومی لازم نیست. همین که تحقق مصالح عمومی جامعه اسلامی شود، مثل نجات مستضعفین و دفاع از مظلومین، در جهاد کافی است و از مصادق فی سبیل الله است.
هدف پنجم جهاد، دفاع از اسلام و مسلمین و مقابله با تجاوز و حفظ جان ها و اموال و اعراض و نوامیس و دفع و رفع موانع نشر اسلام است. « الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ»[9] « فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ» نه اینکه شما هم تجاوز کنیأ، بلکه دفع شر کنید.
آیه دیگر: « یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ»[10]. اینکه اهل بلد حرام را کوچ دهند و مجبور به مهاجرت کنند، فتنه است و از قتل بزرگتر است. فتنه یعنی راندن مسلمانان از خانه هایشان و ناامنی که بالاتر از کشتن است.
هدف ششم، دفاع از جامعه اسلامی و دفع فساد است: « وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمینَ»[11] ما خواهیم گفت که یکی از ادله جهخاد، حکم عقل است به قطع ماده فساد. آیه هم آن را تایید می کند. پس جهاد جلوی فساد در زمین را می گیرد و این اهمیت جچهاد را می رساند.
به همین اندازه از اهداف بسنده می کنیم.
دو: فضیلت جهاد
راه دیگر درک منزلت جهاد، فضیلت جهاد است. آیات و روایات فراوانی است که به برخی از آنها اشاره می کنیم. مختلف است که آدرس آنها را ذکر می کنیم: «لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدینَ دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَى الْقاعِدینَ أَجْراً عَظیماً»[12]
همچنین آیه: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فی سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ»[13]
همچنین آیه شریفه: « قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فی سَبیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ»[14]
همچنین آیات سوره صف: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ وَ أُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَریبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ»[15]
سه: فواید جاهد
در همین آیاتی که ذکر شد،فواید متعددی برای جهاد ذکر شده که از جمله آنها: تجارت سودمند، نجات از عذاب بزرگ الهی، غفران ذنوب، دخول در بهشت، مساکن طیبه، انتصار و پیروزی و فتح قریب و برکات ناشی از آن است که البته همگی روشن است.
آیات دیگری برای فضیلت جهاد وجود دارد که باید به آنها مراجعه کرد.
فضیلت جهاد در روایات
اما فضیلت جهاد در روایات، بسیار برای مباحث ما مفید است. یکی اینکه جهاد به معنای اعم حقیقت شرعیه دارد، نه فقط جهاد قتالی، ضمن آنکه این روایات نشان دهنده فضل جهاد نیز هست.
روایت اول:
از جمله مهمترین روایات، خطبه نهج البلاغه است هنگامی که حضرت مردم را در مقابل لشکر کشی معاویه به «انبار» بسیج می کرد. حضرت فرمود: « أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ وَ دُیِّثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ وَ أُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ»[16]. یعنی: جهاد دری از درهای بهشت است که برای اولیای خاصش گشوده شده است. لباس تقوا و سپر و زره الهی است. و کسی که جهاد را ترک کند، خدا لباس مذلت بر او می پوشاند و دچار مصیبت و بلا می شود و بر او راحت مسلط می شوند و صغیر و ذلیل می شود و حقیر می شود و قلبش از بین می رود یا (که در برخی نسخ آمده «عَلَى قَلْبِهِ بِالْأَسْدَادِ»[17] یعنی قلبش بسته می شود) حق خود را با تضییع جهاد از دست می دهد.(یعنی شکست می خورد) و نشانه ذلت بر پیشانی اش گذارده می شود و از عدالت منع می شوند(قادر به تحقق عدالت نیست).
بنابراین ترک جهاد، برای شخص و نیز دولت و جامعه، باعث چنین عواقبی می شود. سپس حضرت در ادامه خطبه می فرماید: « أَلَا وَ إِنِّی قَدْ دَعَوْتُکُمْ إِلَى قِتَالِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَیْلًا وَ نَهَاراً وَ سِرّاً وَ إِعْلَاناً وَ قُلْتُ لَکُمُ اغْزُوهُمْ قَبْلَ أَنْ یَغْزُوکُمْ فَوَاللَّهِ مَا غُزِیَ قَوْمٌ قَطُّ فِی عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا فَتَوَاکَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ حَتَّى شُنَّتْ عَلَیْکُمُ الْغَارَاتُ وَ مُلِکَتْ عَلَیْکُمُ الْأَوْطَانُ وَ هَذَا أَخُو غَامِدٍ [وَ] قَدْ وَرَدَتْ خَیْلُهُ الْأَنْبَارَ وَ قَدْ قَتَلَ حَسَّانَ بْنَ حَسَّانَ الْبَکْرِیَّ وَ أَزَالَ خَیْلَکُمْ عَنْ مَسَالِحِهَا وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ کَانَ یَدْخُلُ عَلَى الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ وَ الْأُخْرَى الْمُعَاهِدَةِ فَیَنْتَزِعُ حِجْلَهَا وَ قُلُبَهَا وَ قَلَائِدَهَا وَ رُعُثَهَا مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلَّا بِالِاسْتِرْجَاعِ وَ الِاسْتِرْحَامِ ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِینَ مَا نَالَ رَجُلًا مِنْهُمْ کَلْمٌ وَ لَا أُرِیقَ لَهُمْ دَمٌ » چقدر شما را در شب و روز و علنی و آشکار گفتم که به اینان هجوم برید قبل از اینکه بر شما هجوم برند. به خدا قسم جامعه ای نیست که در عمق خانه هایشان حمله نکنند، مگر اینکه ذلیل شوند. اما شما: « فَوَاللَّهِ مَا غُزِیَ قَوْمٌ قَطُّ فِی عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا فَتَوَاکَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ حَتَّى شُنَّتْ عَلَیْکُمُ الْغَارَاتُ وَ مُلِکَتْ عَلَیْکُمُ الْأَوْطَان» اما شما به یکدیگر واگذار کردید و گفتید کفایی است چرا من بروم؟ حتی به یکدیگر را به نرفتن تشویق کردید. تا اینکه دشمن به شما بارها هجوم کرد. نه یکبار و دوبار. و سرزمین هایتان غضب شد. و اخو غامد با اسبانش به استان انبار رسید و حسن بکری را کشت و اسبانتان را از مرز دور انداخت(از مرز دور ساخت) و به من خبر دادند که مردان معاویه بر زن مسلمان وارد می شد و آن زن ذمی و معاهد(اهل کتاب) و خلخالش را در آورد و دستبندهایش را باز کرد و گردن بندهایش را و زینت هایش را، اما نمی توانست خودداری کند مگر به استرجاع و طلب رحم از ارتش معاویه. اینان با دست پر برگشتند. هیچکدام زخمی نشدند و خونی از آنها ریخته نشد».
یعنی اگر جهاد ترک شود جامعه اسلامی به چنین گرفتاریهایی دچار می شود. امروز در زمان ما به برکت وجود مدافعان حرم در مقابل دواعش و تکفیری های، امروز امنیت و عزت و اقتدار و عظمت در ایران اسلامی و در میان طرفداران مکتب اهل بیت(ع) سرآمد است و دواعش به زبونی افتاده اند.
جهاد در فرمایش حضرت روشن است. آنچه استفاده می شوند، جنگ دفاعی است، اما حضرت واژه جهاد را به کار می برند. و خواهیم گفت، دفاع هم جهاد است نه از باب مجاز، بلکه به دلیل روایات زیاد، خود دفاع، جهاد محسوب می شود. یکی از اهداف جهاد، دفاع است. نمی توان گفت دفاع تجوزا جهاد است و در جایش خواهیم گفت.
روایت دوم:
روایت دیگر، از امام باقر(ع) است که نامه ای به یکی از خلفای بنی امیه می نویسند و او را عتاب و خطاب می کند که کارگزار شما این اشکالات را دارد. از جمله اشکالات: «وَ مِنْ ذَلِکَ مَا ضَیَّعَ الْجِهَادَ الَّذِی فَضَّلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْأَعْمَالِ وَ فَضَّلَ عَامِلَهُ عَلَى الْعُمَّالِ تَفْضِیلًا فِی الدَّرَجَاتِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ لِأَنَّهُ ظَهَرَ بِهِ الدِّینُ وَ بِهِ یُدْفَعُ عَنِ الدِّینِ وَ بِهِ اشْتَرَى اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِالْجَنَّةِ بَیْعاً مُفْلِحاً مُنْجِحا اشْتَرَطَ عَلَیْهِمْ فِیهِ حِفْظَ الْحُدُودِ وَ أَوَّلُ ذَلِکَ الدُّعَاءُ إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ مِنْ طَاعَةِ الْعِبَادِ وَ إِلَى عِبَادَةِ اللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ الْعِبَادِ وَ إِلَى وَلَایَةِ اللَّهِ مِنْ وَلَایَةِ الْعِبَادِ»[18] از جمله اشکالات، تضییع جهادی است که خداوند بر دیگر اعملا برتری داده است. و کارگزار جهاد، از همه کارگزارتن دیگر ارزش بیشتر است و این یعنی نیروهای مسلح و حافظ امنیت و عزت نظام اسلامی، بالاتری ارزش را در میان مدیران جامعه اسلامی دارند. هم درجه شان بالاتر است و هم در مغفرت و رحمت الهی برترند. به چه دلیل؟ استدلال امام این است که به وسیله جهاد، دین ظهور و بروز کرد و پیروز شد، و به وسیله جهاد از دین دفاع می شود. از این روایت نیز استفاده می شود که دفاع یکی از اقسام حقیقی جهاد است نه اقسام مجازی. و همه احکما مربوط به ثواب و اجر و منزلت و احکام مربوط به شهدای دفاع مانند شهدای جهاد دعوت، جاری خواهد شد. اگر آن شهید دعوت لا یغسل و لایکفن، شهید دفاع نیز لا یغسل و لایکفن.
حضرت در ادامه می فرمایند: به وسیله جهاد خداوند معامله ای صورت داده است؛ معامله ای که رستگاری و نجات و پیروزی در آن است. البته به شرطی که احکام و حدود الهی رعایت شود. اشاره به آیه شریفه دارد که فرمود:«إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُون»[19]
سپس امام باقر(ع) می فرمایند: اولین آثار این جهاد، رهایی از عبادت دیگران و حاکمیت توحید است. به جای حاکمیت طاغوت و نظام های استبدادی.
حضرت در عتاب نهایی می فرمایند: « ُ فَمَنْ أَعْوَجُ مِمَّنْ عَوَّجَ هَذَا وَ مَنْ أَقْوَمُ مِمَّنْ أَقَامَ هَذَا فَرَدَّ الْجِهَادَ عَلَى الْعِبَادِ وَ زَادَ الْجِهَادَ عَلَى الْعِبَادِ إِنَّ ذَلِکَ خَطَأٌ عَظِیمٌ». چه کسی باعث اچنین انحرافی شده است؟ بالاترین فضیلت این است که نیروهای مسلح در جامعه، در صراط مستقیم الهی حفظ شوند. جهاد را به جایگاه اصلی اش بازگردان وگرنه خطایی بزرگ است.
این روایت نیز هم نشاندهنده فضیلت و جایگاه جهاد و نیز بی توجهی به جهاد را متذکر می شود.
روایت سوم:
«عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلْجَنَّةِ بَابٌ یُقَالُ لَهُ بَابُ الْمُجَاهِدِینَ یَمْضُونَ إِلَیْهِ فَإِذَا هُوَ مَفْتُوحٌ وَ هُمْ مُتَقَلِّدُونَ سُیُوفَهُمْ وَ الْجَمْعُ فِی الْمَوْقِفِ وَ الْمَلَائِکَةُ تُرَحِّبُ بِهِمْ قَالَ فَمَنْ تَرَکَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ذُلًّا وَ فَقْراً فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَحْقاً فِی دِینِهِ إِنَّ اللَّهَ أَغْنَى أُمَّتِی بِسَنَابِکِ خَیْلِهَا وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِهَا»[20] یعنی: بهشت دری دارد مخصوص مجاهدان در راه خدا. حرکت می کنند به سمت آن در و آن در باز می شود در حالی که با شمشیر(یا لباس رزم یا سلاح متناسب هر زمان) و وارد بهشت می شوند در هپحالی که همه دارند حساب و کتاب می شوند و ملایکه به آنها خوشامد می گویند. سپس حضرت سه اثر برای ترک جهاد فرمود: کسی که جهاد را ترک کند، دچار ذلت، فقر و نابودی دین می شود. یعنی جهاد هم باعث عزت است هم باعث پیشرفت اقتصادی و هم باعث عزت دین و جامعه اسلامی. سپس فرمود: خداوند امت پیامبر را با سم اسبان و مرکز نیزه هایشان عزت بخشیده است.
البته این روایت، از نظر سند موثق است. فقط یکی نفر از سک.ونی نقل کرده که اگر از نوفلی نقل کند، خدشه دار است که اگر لازم شد به وقتش بیان خواهیم کرد.
روایت چهارم:
«عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ الْجِهَادَ وَ عَظَّمَهُ وَ جَعَلَهُ نَصْرَهُ وَ نَاصِرَهُ وَ اللَّهِ مَا صَلَحَتْ دُنْیَا وَ لَا دِینٌ إِلَّا بِهِ»[21] خداوند جهاد را واجب کرده و عظمت بخشیده و خداوند آن را راه پیروزی خود قرار داده است. اشاره به این آیه که « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ»[22] و خداوند به مجاهدان کمک می کند. یعنی یاری خدا از طریق جهاد، حمایت و نصرت خدا را در پی دارد. در ادامه می فرماید: «به خدا قسم دین و دنیا تنها به وسیله جهاد آباد می شود».
سیر مباحث آینده
انشاء الله در جلسه آینده مجموع روایاتی که مرحوم صاحب جواهر به آن استناد می کنند ذکر کرده و حقیقت جهاد را با توجه به عناصر آن بیان می کنیم. بر اساس تعریفی که داشتیم جمع بندی می کنیم و چهار عنصر مهم برای جهاد ذکر می کنیم: یک: بذل الطاقت و الوسع. دو: فی سبیل الله بودن. سه: اعلاء کلمه الله و چهار: مواجهه العدو و محاربته.
بعد از توضیح این عناصر، یک تعریف نهایی برای جهاد ارایه خواهیم کرد که با تعاریف شهید اول و ثانی و مرحوم صاحب جواهر(رحمهم الله) متفاوت خواهد بود که به معنای اخص نزدیک تر است.
بعد از ذکر عناصر جهاد، ادله پنجگانه وجوب جهاد را فی الجمله ذکر می کنیم: یعنی ضرورت دین، سیره پیامبر(ص)، اطلاقات و عمومات آیات و روایت، اجماع مسلمین و حکم قطعی عقل.
بعد از این مرحله سپس وارد اقسام جهاد خواهیم شد؛ انشاء الله.
[1] . نهج البلاغة، خطبه47.
[2] . نهج البلاغة، حکمت 136.
[3] . الکافی، ج5 ، ص9.
[4] . عنکبوت/ 69.
[5] . انفال/ 39.
[6] . انفال/ 39.
[7] . بقره/ 193.
[8] . نساء/ 75.
[9] . بقره/ 194.
[10] . بقره/ 217.
[11] . بقره/ 251.
[12] . نساء / 95
[13] . توبه/ 19.
[14] . توبه/ 24.
[15] . صف/ 10 – 13.
[16] . نهج البلاغة، خطبه 27.
[17] . الکافی، ج5 ، ص4.
[18] . الکافی، ج5 ، ص3 - وسائل الشیعة ، ج15، ص12.
[19] . توبه/ 111.
[20] . وسائل الشیعة، ج15، ص10.
[21] . وسائل الشیعة، ج15، ص15.
[22] . محمد/ 7.
مقرر:هادی قطبی
120/901/د