به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ امر به معروف و نهى از منکر، یک واجب مهم اسلامى است که متأسفانه هم شناخت کافى در مورد آن وجود ندارد و هم بطور شایسته مورد توجّه قرار نگرفته است. حتّى در جامعه اسلامى ما، با این که قرآن و احکام آن را در درجه اوّل اهمّیت قرار دادند، باز هم این اصل مهم مورد غفلت و کم مهرى واقع شده و توجّه کافى بدان نشده است. در دیدگاه آیت الله جوادی آملی، از آثار عمده امر به معروف و نهی از منکر ایجاد وحدت و محبّت در جامعه است. وی ریشه این دو فریضه را فطرت انسان می داند که اختصاص به جامعه مسلمانان ندارد.
یکی از مسائل مهّم اجتماعی فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. این موضوع نقش برجسته ای در قوام اجتماعی دارد که بنا داریم آن را در دیدگاه آیت الله جوادی آملی بررسی کنیم.
امربه معروف وظیفه همگانی
نهی از منکر مخصوص دین اسلام نیست، بلکه وظیفه همگانی و عمومی است که در چارچوب فطرت تبیین می شود. امر به معروف و نهی از منکر با توّجه شرایطش سبب اتحاد اعضاء جامعه و محبّت بین مردم خواهد شد.
مفهوم امر، نهی، معروف و منکر
از نظر لغوی کلمه «امر» دو معنی دارد؛ گاهی به معنای فرمان، دستور و وادار کردن به کاری استعمال می شود. این معنی در برخی از آیات قرآن مثل «قُل اَمَرَ رَبِّی بِالقِسطِ» به کار رفته است. (سیری کامل در اصول فقه، فاضل لنکرانی، ج3، ص125) و گاهی امر به معنای شیء (کار) استعمال می شود در این معنی به امور جمع بسته می شود و نمی توان از آن ماضی، مضارع، صفت بر خلاف معنای اوّل ساخت. مثل «اِلَی الله ترُجَعُ الامُورُ »
نهی از منکر مخصوص دین اسلام نیست، بلکه وظیفه همگانی و عمومی است که در چارچوب فطرت تبیین می شود.
نهی به معنی بازداشتن، منع و جلوگیری کردن از چیزی می باشد. معروف در لغت به معنی شناخته شده، از ماده ی «عرف» است، به این ترتیب کارهای نیک امور شناخته شده هستند چون فطرت پاک انسانی با کارهای نیک آشناست.
منکر در لغت به معنی ناشناس از ماده «انکار» است به این ترتیب کارهای زشت و ناپسند اموری ناشناس هستند چون فطرت پاک انسانی با آنها ناآشناست. (تفسیرنمونه، مکارم شیرازی، ص37)
معروف چیزی است که عقل و نقل معتبر آن را به رسمیت می شناسند و منکر چیزی است که نزد عقل و نقل معتبر ناشناخته است و عقل و نقل آن را نمی پذیرند. جوهر امر به معروف و نهی از منکر که در آن جدّی بودن مطرح است با تعلیم، تذکّر و ارشاد و حتّی دعوت به خیر تفاوت دارد چون صبغه فرمان دارد و با علوّ و برتری معنوی آمر و ناهی همراه است. (تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج15، ص254)
امر به معروف وادار کردن دیگران به پیروی از اوامر پروردگار با زبان یا با عمل است و نهی از منکر مانع شدن از انجام گناهان با زبان یا با عمل است. (جواهر الکلام، نجفی، ج21، ص:356)
اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر در اسلام
دین مبین اسلام هم در حوزه زندگی فردی و هم در حوزه زندگی اجتماعی انسان دارای احکامی است که عمل به آنها تضمین کننده سعادت دنیوی و اخروی انسان است. یکی از احکام اجتماعی دین اسلام امر به معروف و نهی از منکر است.
امر به معروف و نهی از منکر روش پیامبران و شیوه صالحان و فریضه بزرگ الهی است که سایر فرایض به وسیله آن به پا داشته می شود و در پرتو آن راهها امن، کسب ها حلال، حقوق افراد تامین و زمین ها آباد می گردد، از دشمنان انتقام گرفته می شود و کارها در مسیر صحیح قرار می گیرد. حتی طبق فرموده حضرت علی (علیه السلام) همه اَعمال خوب و بالاترین اعمال چون جهاد فی سبیل اللّه در برابر این دو فریضه همانند کفی در مقابل اقیانوس اطلس است (نهج البلاغه، صبحی صالح، ص:542)
امام باقر (علیه السلام) فرمودند همه واجبات الهی بوسیله امر به معروف و نهی از منکر اقامه و برپا می شود (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج11، ص:359) لذا این دو فریضه از ضروریات دین مبین اسلام است که منکرش در صورت آگاهی از لوازم انکار، کافر شناخته می شود. (تحریرالوسیله، امام خمینی، ج1، ص245) مقدم بودن این دو فریضه بر واجبات دیگر بخاطر این است که در پرتو اجرای این دو فریضه، همه فرایض دیگر تأدیه و اقامه خواهد شد (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج11، ص:403) و اصلاً قِوام شریعت و دعوت به اسلام از طریق امر به معروف و نهی از منکر ممکن خواهد بود. (غرر الحکم، خوانساری، ج4، ص:518)
انسان در جامعه علاوه بر تعهد شخصی، تعهّد اجتماعی نیز دارد، فلهذا همه انسان ها اهل پیمان هستند. بنابراین پیام آیه شریفه «وَلاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْیَاءهُمْ» (هود/85) این است که گمان نکنید کم فروشی فقط در پیمانه است و در پیمان نیست اصلاً پیمانه مصداقی از پیمان کلّ است، در هر بخشی به عهدی که کردید وفادار باشید و بدانید که همه تعهّدات زیر پوشش این قانون عمومی است. (سیره ی پیامبران در قرآن، جوادی آملی،ص91) طبق آیه مردم بر یکدیگر حق نظارت دارند و در این تعهّد اجتماعی خود نباید کم کاری کنند. جریان دعوت به خیر علمی و عملی و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان عزم ملّی، پایه وحدت را تحکیم و مایه اعتصام را تسدید و عامل تفرقه را تضعیف می کنند. (تفسیر تسنیم، جوادی آملی،ج15، ص254)
جریان دعوت به خیر علمی و عملی و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان عزم ملّی، پایه وحدت را تحکیم و مایه اعتصام را تسدید و عامل تفرقه را تضعیف می کنند.
قوام اجتماعی در گرو امر به معروف و نهی از منکر
قوام و بقای یک جامعه نیز بستگی به احیا و انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر دارد. این فریضه الهی در میان واجبات دیگر به منزله خون در رگ های بدن است که تمام فرایض الهی بدون استواری آن قوام و دوام ندارد. تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر و شایستگی های آن به پیکره جامعه تزریق نشود محال امر است که در جامعه اصلاح و امر هدایت جامعه محقق شود.
چون افراد یک اجتماع سالم، همانند اعضای یک بدن، در طریق حیات اجتماعی و سازمان دادن به زندگی صحیح انسانی سهیم و شریکند و هیچ یک از آنان نمی تواند خود را در قبال سودها و زیان های اجتماعی بی تفاوت دانسته و عکس العملی از خود نشان ندهد، اینجاست که مسئله امر به معروف و نهی از منکر (نظارت همگانی) ضرورت پیدا می کند و موقعیت اساسی و بنیادی آن که چون خون در تمام اعضا و جوارح انسان جریان دارد، در صحنه حیاتی انسانی جلوه می کند.
رتق و فتق امور جامعه اسلامی بر عهده امربه معروف و نهی از منکر
«رتق» و «فتق» در لغت ضد هم هستند. اوّلی به معنای بسته و ضمیمه هم بودن و دوّمی به معنای جدایی و باز بودن. راتق به معنی عاقد (گره زدن) و فاتق به معنای حالّ (باز کننده) است. (مفردات، راغب اصفهانی، ص187-371) شمشیر با قهرش معضلات و گره ها را که با وسایل دیگر امکان باز نمودن آنها نیست، باز می کند و دین با مهرش نابسامانی ها و گره های باز شده ای را که به هم پیوندند، به هم می رساند و اوضاع را سامان می دهد. امر به معروف و نهی از منکر هم به این شیوه، رتق و فتق امور جامعه اسلامی را به عهده می گیرند و در صورت تعطیلی این دو فریضه است که مشکلات حل نمی شود و نابسامانی ها سامان نمی گیرد.
ترک منکر مقدم بر نهی از منکر
ترک منکر مقدم بر نهی از منکر است. لذا انسان باید اوّل خودش را اصلاح نماید (دین شناسی، جوادی آملی، ص47) سپس همت به اصلاح دیگران بگمارد؛ چرا که در غیر این صورت اقدامش تأثیر مطلوب را نداشته و نمی تواند دیگران را اصلاح نماید. «مَن لَم یصلِح نَفسَهُ لَم یصلِح غَیرَهُ» کسی که خودش را اصلاح نکند دیگران را نیز اصلاح نخواهد کرد.» (نظارت ملی یا امر به معروف و نهی از منکر، علیزاده، ص119)
تعلیم نفس مقدم بر تعلیم دیگران
معلم و مؤدب خویشتن از معلم و مؤدب دیگران گرامی تر است. (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج16، ص:151) این بیان تعلیم نفس را مقدم بر تعلیم دیگران می داند فلهذا باید تأدیب و اصلاح دیگران به وسیله سیره ی عملی باشد نه به وسیله زبان. زشتی و ناپسندی امر و نهی بدون عمل دلالت بر گمراهی و جهل است. (غررالحکم و دررالکلم، الآمدی، ج1، ص258) عزّت و عظمت امّت اسلام در گرو امر به معروف و نهی از منکر است و ساختار جامعه ی نوپای اسلامی بر همین اصل استوار شده است. و از طرف دیگر امر به معروف و نهی از منکر واجب عینی یا کفایی باشد اگر ترک شود همه مکلّفان تبهکار و مستحق عذاب خواهند شد. (تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج15،261)
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
فریضه امر به معروف و نهی از منکر سه مرتبه دارد: «وَ أَنْکِرِالْمُنْکَرَ بِیَدِکَ وَ لِسَانِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ» با دست و زبانت نهی از منکر کن و با تمام وجود از کسی که مرتکب آن می شود، دوری نما. (غررالحکم و دررالکلم، الآمدی، ج1، ص137)
مرتبه قلبی امر به معروف و نهی از منکر
دوری جستن از فرد گناهکار یکی از مراحل مرتبه قلبی است که به عنوان حداقل اقدامی که انسان باید در مقابل مرتکب منکر انجام دهد، ذکر گردیده است. عمل در مرتبه قلبی باعث می شود که انسان خود را سالم نگه داشته و مرتکب گناه نگردد. (همان، ص229) در روایات و احادیث مرتبه قلبی به عنوان حداقل وظیفه یک مکلّف مورد توجّه قرار گرفته است. این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر بر همگان واجب عینی است چون انزجار قلبی و تنفر طبعی از تمرّد از طاعت و مبادرت به معصیت وظیفه همگان است و از همین جا فرق بین کارهای امر به معروف و نهی از منکر با قضا به خوبی روشن است که اوّلی مربوط به مقام رفع و دوّمی به دفع است. (تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج15، ص268) همچنین مرتبه قلبی خود دارای مراحلی است.
وجوب عینی قلبی نهی ازمنکر
مرحله قلبی از امر به معروف و نهی از منکر بر همگان واجب عینی است چون انزجار قلبی و تنفر طبعی از تمرّد از طاعت و مبادرت به معصیت وظیفه همگان است.
رضایت یا عدم رضایت و حبّ و بغض، کمترین حالتی است که باید انسان وارسته و متقّی در قلبش نسبت به معروف و منکر داشته باشد. کسی که نسبت به کار عده ای راضی باشد، مانند این است که او نیز با آنان در انجام آن کار شریک است. «الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ مَعَهُمْ فِیهِ» حداقل مرتبه نهی از منکر این است که گناهکاران را با ترشویی ملاقات کنی. فلهذا اولیّن مرتبه قلبی حبّ و بغض در قلب سپس ابراز این حبّ و بغض در مرحله سوّم تمایل به انجام کارهای پسندیده و ناپسند است. خداوند در قرآن می فرماید: با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکی ها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان (و با آنان ستیز مکن) «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» این آیه در بیان مرتبه ی اوّل و قلبی (اعراض و روی برگردانی از شخص خطاکار) امر به معروف و نهی از منکر می باشد. (اعراف/199)
مرتبه لسانی (زبانی)
نصیحت شیوه ای است که در امر به معروف و نهی از منکر لسانی باید مورد توّجه آمر و ناهی باشد و از این ابزار به خوبی در راه هدف خود استفاده نماید و یکی از آثار توّجه به امور دیگران و نصیحت ایجاد محبّت و احساس اتحاد در بین اعضا جامعه است. نصحیت تا جایی مؤثر بوده که امام (علیه السلام) آن را یکی از حقوق خود بر گردن مردم می دانند. نخستین مرتبه در انکار لسانی سخن نرم است. «فقولا لَهُ قولاً لَیِّنا» نرمش در سخن گفتن بسیار مهّم است به طوری که خداوند به موسی (علیه السلام) دستور می دهد در برخورد با فرعون، زبان نرم و لین را روش کار خود قرار دهد. (طه/44)
مرتبه یدی (عملی)
این مرتبه به انکار با دست خلاصه نمی شود چون دست بارزترین ابزار کار است ذکر شده است بلکه مراد همه اعضا و جوارح است. انکار منکر عملی کار مسئولان مقتدر دولتی است البته باید بین انکار زبانی مردم و انکار عملی دولت هماهنگی کامل برقرار باشد. (تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج15، ص292) گاهی انسان نهی از منکر را در زبان، قلب و عمل رها و ترک می کند، در این حالت فرد مذبور مرده ی متحرک است. چرا که قلب او که مایه ی حیات و مرکز تحرّک اوست، از خاصیت افتاده و در واقع مرده است. همچنین خداوند متعال در قرآن کریم فرموده اند: همان کسانی که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه کارها از آن خداست (حج/41) این آیه در بیان مرتبه ی سوم (مرتبه ی قدرت) در امر به معروف و نهی از منکر می باشد.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف بر هر مسلمان لازم است و شرایط آن را باید احراز کرد و بدون ملاحظه ضوابط، جوانب و پیامد های آن نافرجام و بی حاصل است. (مجموعه سخنرانی ها پیرامون ولایت فقیه، جوادی آملی، ص94) عمل خود آمر به معروف یا اجتناب خود ناهی از منکر شرط انجام آن نیست. (تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج4، ص153) مرحله ی کمال این کار، مرهون عمل خود آمر و ناهی است. در دیدگاه آیت الله جوادی آملی «عدالت» شرط آمر و ناهی نیست.
باید دقت داشت کسی که خود عامل به معروف نیست نیز می تواند امر به معروف کند. «امر به معروف» یک واجب و «عمل به معروف» واجب دیگری است.
نکوهش عالم بی عمل و واعظ غیرمتّعظ
باید بین سخن و عمل آمر به معروف و ناهی از منکر هماهنگی وجود داشته باشد تا احتمال تاثیر آن بر فرد نصیحت شونده بالا باشد و از نشانه های بی عقلی و کم خردی است که شخص به آنچه که سخن می گوید عمل نکند (.همان، ص156) البته باید توجّه داشت که نباید تصوّر شود کسی که عمل به معروف نمی کند حق امر کردن ندارد بلکه این شرط از امر به معروف و نهی از منکر به کمال عمل آمر و ناهی بر می گردد و به همین جهت فلاح آمر و ناهی در این دو فریضه، نسبی است. در قرآن کریم خداوند برای تأثیر بر رفتار و کردار دیگران شرایط عمل را به دقّت یادآور می شود. «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» اُسوه بودن رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) به جنبه بارز عمل رفتار ایشان مربوط ست. (احزاب/21)
امید به تأثیر امر و نهی
ممکن است در مواردی امر به معروف و نهی از منکر بر مخاطب تأثیر نداشته باشد؛ ولی آثار جانبی دیگری همچون آشکار شدن بدعتها و پیشگیری از مشتبه شدن معروف و منکر داشته باشد که در این صورت نیز باید حقیقت را آشکار کرد و سکوت و کتمان جایز نیست. (تحریرالوسیله، امام خمینی، ج۱، ص۴۵۶) خداوند فرموده اند کسانی که نشانه های روشن را نهفته می دارند مورد لعن خدا قرار خواهند گرفت. إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ أُولَئِکَ یَلعَنُهُمُ اللّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ (بقره/159) عده ای با استناد به برخی آیات و روایات، امر به معروف و نهی از منکر را در هر صورت بر مکلّف واجب می دانند؛ چه تأثیر داشته باشد یا نداشته باشد.
شناخت معروف و منکر
شناخت معروف و منکر واجب است و کسی که بر اثر عدم آگاهی از معروف و منکر نمی تواند امر به معروف و نهی از منکر کند گناهکار است، ولی برخی آن را شرط وجوب دانسته اند. در این صورت تنها عالمبه معروف و منکر وظیفه امر و نهی را بر عهده دارد. قائلان به این نظر به آیاتی نظیر «و لتَکُن مِنکُم اُمَّةٌ یَدعونَ اِلَی الخَیرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَر» (آل عمران/104) استناد کرده اند خداوند وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را تنها بر عهده گروهی خاص: «اُمَّةٌ» نهاده و بر همگان واجب نکرده است. (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۶، ص۱۲۶)
شناخت معروف و منکر واجب است و کسی که بر اثر عدم آگاهی از معروف و منکر نمی تواند امر به معروف و نهی از منکر کند گناهکار است.
عدم ترتّب مفسده
نظر مشهور این است که در صورت ترس از زیان مالی و جانی بر خود یا دیگران، وجوب ساقط می گردد. برخی در مسأله تفصیل داده و آن را در موردی پذیرفته اند که مفسده مترتب بر امر و نهی بیش از مفسده مترتب بر ترک معروف و ارتکاب منکر باشد؛ ولی اگر معروف و منکر از اموری است که از نظر شارع مقدس اهمیت فراوانی دارد، مانند حفظ اسلام و عقاید و نوامیس قرآن و احکام ضروری باید با مقایسه اهم و مهم، مهم تر را در نظر گرفت و مجرد ضرر و حَرَج، وجوب امر به معروف و نهی از منکر برداشته نمی شود. چه بسا برای حفظ این گونه امور باید جان یا جانهایی فدا شود و در این صورت تحمل ضررهای غیر جانی به طریق اولی واجب است. (تحریر الوسیله، امام خمینی، ج1، ص:465)
در این دیدگاه میان قاعده لاضرر و لاحَرَج که مستند عمده این شرط است و ادله امر به معروف و نهی از منکر تزاحم وجود دارد و بر اساس قاعده تزاحم باید به ملاک قوی تر عمل کرد. (امر به معروف و نهی از منکر، سروش، 1383، ص53) از آیات قرآن نیز می توان شواهدی در تأیید این نظر ارائه کرد؛ از آثار عدم انجام این دو فریضه با وجود شرایطش شیوع فساد (وسایل الشیعه، ج11، ص:407) زوال نعمت ها و برکات (شوری/42) تسلط اشرار و ذلّت اخیار (وسایل الشیعه، ج11، ص:394) دخالت و سلطه بیگانگان (نهج البلاغه، صبحی صالح،ص165) است.
از آثار عدم انجام این دو فریضه با وجود شرایطش سبب شیوع فساد، زوال نعمت ها و برکات، تسلط اشرار و ذلّت اخیار، دخالت و سلطه بیگانگان خواهد شد.
جمع بندی و نتیجه
امر به معروف و نهی از منکر فطری انسان است و اختصاص به یک جامعه خاص ندارد. در اجرای نظارت همگانی بر جامعه توسط افراد عدالت شرط نیست و حتی کسانی که عامل به امر به معروف و نهی از منکر نیستند می توانند دیگران را به معروف دعوت و از منکر باز دارند، چون عمل به واجب غیر از امر به واجب است. البته انسان برای اینکه در اعمال خود به درجه خلوص و کمال برسد لازم است که از ابتدا خود را مجهّز به تهذیب و تصفیه روح کند تا قدرت نفوذ او در انفس بیشتر شود. در صورت عمل به این دو فریضه جامعه دارای قوام خواهد بود و دشمنان قدرت تسلط بر جامعه را ندارند.
نویسنده: محرم آرام
120/701/د