به گزارش سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه و استاد درس خارج حوزه، دوم آبان ماه 1395 در جلسه بیستم و دوم درس خارج فقه حکومتی در ادامه بررسی قواعد فقه حکومتی، به بررسی الفاظ قاعده لاضرر و بیان نظر حضرت امام(ره) در این زمینه پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله خاتمی در این جلسه به بخش مفردات قاعده لاضرر پرداخت و گفت: بین ماده «ضرر» و «ضرار» هفت نکته و تفاوت گفته شده که فرق اول اینکه ضرر، فعل واحد است ولی ضرار یک فعل دو طرفی است، دومین فرق عبارت است از اینکه ضرر ابتداء الفعل است اما ضرار جزاء الفعل است، فرق سوم این است ماده ضرر در جائی است که با آسیب زدن به دیگران، ضرر زننده بهره می برد؛ اما ماده ضرار شامل جائی است که ضرر زننده نفع نمی برد. همچنین اینکه هر دو به یک معنا و تاکید دیگری باشد فرق چهارمی است که در این بحث گفته شده است.
خلاصه درس حاضر
آیت الله خاتمی در ابتدای درس به تفاوت پنجم از مجموع فرق های ماده ضرر و اضرار از منظر امام خمینی(ره) اشاره کرد و گفت: از نگاه امام(ره) ماده ضرر و ضُرّ و اضرار به معنای ضرر مالی و نفسی است بخلاف واژه ضرار که استعمال واژه ضرار بیشتر در تضییق(تنگنا) و حرج (مشقت) و مکروه و کُلفَت می باشد.
وی پس از بیان شواهد پنجگانه حضرت امام خمینی (ره) اظهار داشت: احتمال معنای ضرر مالی در شواهدی که امام از قرآن بیان کرده است؛ وجود دارد. لذا فرقی که بیان شده است، ضعیف می باشد.
تقریر درس
قال أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ دُعِیَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِیماً فَقِیلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ.[1] آن چه در این روایت مهم است لله است یعنی تنها برای خدا باشد.
در جلسه گذشته چهار فرق بین ضرر و ضرار از نهایه ابن اثیر گفته شد. 1 . ضرر یک طرفی و ضرار دو طرفی است. 2. ضرر ابتدائی و ضرار جزاء فعل است. (از شیخ الشریعه نقل شده که فرمود: من تصفحت من اول القرآن الی آخر ضرار للمشاکره للاثنین باشد. یک جا ندیدم که ضرار برای مشارکت دو نفر باشد.) 3. ضرر در جائی بود که آسیب زننده نفعی می برد. اما ضرار در جائی است که آسیب زننده نفعی نمی برد. 4. ضرر و ضرار تاکید برای هم هستند.
فرق پنجم
امام راحل این فرق را به صورت مفصل از ص 492 تا ص 498 بیان فرموده و آخر بحث فرموده است: المقصود من هذا التطویل الممل؛ یعنی خودشان قبول دارند که به صورت مفصل بیان کرده است. ثمّ اعلم أنّ غالب استعمالات الضرر و الضرّ و الإضرار و سائر تصاریفهما هی فی الضرر المالی و النفسی، بخلاف الضِّرار و تصاریفه، فإنّ استعمالَها فی التضییق و إیصال الحرج و المکروه و الکلفة شائعٌ، بل الظاهر غلبته فیها، و الظاهر أنّ غالب استعمال هذا الباب فی القرآن الکریم إنّما یکون بهذه المعانی لا بمعنى الضرر المالی أو النفسی... [2]
از نگاه امام (ره) ماده ضرر و ضُرّ و اضرار به معنای ضرر مالی و نفسی است. ضرر مالی روشن است. اما ضرر نفسی یعنی اینکه عضو کسی را ناقص کند. بخلاف واژه ضرار؛ استعمال واژه ضرار بیشتر در تضییق(تنگنا) و حرج(مشقت) و مکروه و کلفت می باشد. این استعمال در ظاهر آیات قرآن وجود دارد. پس ضرر برای مشکلات مالی و نفسی و ضرار غیر از اینها است یعنی در تنگنا و مشقت قرار دادن استعمال می شود. امام نمونه ها و شواهد قرآنی را بیان می کند.
شواهد قرآنی امام (ره)
امام(ره) برای اثبات اینکه ضرار در معنای مشکلات مالی و نفسی نبوده و در معنای تنگنا و مشقت است به آیات قرآن و روایات استناد کرده است که به برخی از آنها اشاره می شود.
1. آیه « لا تُضارَّ والدةٌ بِولَدِها و لا مَوْلود لهُ بِوَلَدِهِ» (بقره/233) نه مادر حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر؛ در اینجا لاتضار و اینکه ولد ابزار ضرر نشود یعنی چه؟ یعنی خانم به بهانه اینکه من تازه بچه آورده ام به آمیزش تن ندهد؛ این ضرار است. یا اینکه پدر نیز به همان دلیل از همبستر شدن کنارگیری کند آیا این ضرر مالی و نفسی است یا به مشقت افتادن است؟
این تفصیلی است که امام صادق فرموده است. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یَمْتَنِعَ مِنْ جِمَاعِ الْمَرْأَةِ فَیُضَارَّ بِهَا إِذَا کَانَ لَهَا وَلَدٌ مُرْضَعٌ وَ یَقُولَ لَهَا لَا أَقْرَبُکِ فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکِ الْحَبَلَ فَتُقتلِی وَلَدِی وَ کَذَلِکَ الْمَرْأَةُ لَا یَحِلُّ لَهَا أَنْ تَمْتَنِعَ عَلَى الرَّجُلِ فَتَقُولَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ أَحْبَلَ فَأُغِیلَ وَلَدِی وَ هَذِهِ الْمُضَارَّةُ فِی الْجِمَاعِ عَلَى الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ قَالَ لَا یُضَارَّ الْمَرْأَةُ الَّتِی یُولَدُ لَهَا وَلَدٌ وَ قَدْ تُوُفِّیَ زَوْجُهَا وَ لَا یَحِلُّ لِلْوَارِثِ أَنْ یُضَارَّ أُمَّ الْوَلَدِ فِی النَّفَقَةِ فَیُضَیِّقَ عَلَیْهَا.[3] امام صادق می فرماید: برای مرد سزاوار نیست به جهت اینکه همسرش بچه شیر می دهد از جماع با او دوری کند و بگوید می ترسم برای تو زحمتی پیش بیاید و تو بچه را بکشی. همچنین برای زن نیز جایز نیست از همبستری با مرد فاصله بگیرد. جایز نیست زن بگوید من می ترسم از اینکه زحتمی حاصل شود و بچه کشته شود و این ضرار در جماع است... در این جریان معنای ضرار دوطرفی نشد. بلکه مرد و زن در وظایف جماع و فرزند آوری حق ایجاد مانعیت ندارند. البته سند این روایت مرسل است. هر چند در وثاقت ابی الصلاح کنانی شکی نداریم اما سند علی بن ابراهیم به محمد بن فضیل اشکال است؛ زیرا علی بن ابراهیم از محدثین زمان غیبت حضرت ولی عصر (عج) می باشد ولی محمد بن فضیل از اصحاب امام صادق علیه السلام است. بین این دو نفر یک قرن فاصله است.
2. آیه« وَ اَلَّذِینَ اِتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ اَلْحُسْنى وَ اَللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ﴿التوبة، 107﴾ ترجمه : و [از منافقان] کسانی هستند که بر پایه دورویی و نفاق، مسجدی ساختند برای آسیب رساندن و ترویج کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمین گاهی برای [گردآمدن] کسانی که پیش از این با خدا و پیامبرش جنگیده بودند، سوگند سخت می خورند که ما با ساختن این مسجد جز خوبی [و خدمت] قصدی نداشتیم، ولی خدا گواهی می دهد که بی تردید آنان دروغگویند.
امام می فرماید ضرار منافقین از جمله سردسته اینها ابوعامر راهب چه ضرری می خواستند به مسلمانان بزنند؟ آیا ضرر مالی است یا ضرر طبق آیه تفرقه و خانه تمیمی برای ابوعامر است. امام معتقد به عدم ضرر مالی در این آیه است.
3. آیه « وَ إِذا طَلَّقْتُمُ اَلنِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا… ﴿البقرة، 231﴾ و هنگامی که زنان را طلاق دادید و به پایان عدّه خود نزدیک شدند، آنان را [با رجوع کردن] به طور شایسته و متعارف، نگه دارید یا [با ترک رجوع] به نیکی و خوشی رها کنید. و آنان را برای آزار رساندن و زیان زدن نگه ندارید تا بر آنان تعدّی و ستم کنید...»
ضرار در این آیه چیست؟ این آیه برای کسی است که یک بار طلاق داده و رجوع می کند دوباره بعد از مدتی با بروز مشکل دوباره طلاق می دهد؛ آیه می گوید این کار به حد ضرار نرسد. در ذیل این آیه روایت وارد شده است. وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا قَالَ الرَّجُلُ یُطَلِّقُ حَتَّى إِذَا کَادَتْ أَنْ یَخْلُوَ أَجَلُهَا رَاجَعَهَا ثُمَّ طَلَّقَهَا یَفْعَلُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَنَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ. [4] این ضرار در فشار و مضیقه قراردادن و خوردن کردن اعصاب است. مرحوم طبرسی درباره این آیه می گوید: لا تراجعوهن لا لرغبة فیهن بل لطلب الإضرار بهن أما فی تطویل العدة أو بتضییق النفقة فی العدة[5]
4. آیه « أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ… ﴿الطلاق، 6﴾ زنان طلاق داده را [تا پایان عدّه] به اندازه توانگری خود آنجا سکونت دهید که خود سکونت دارید و به آنان[در نفقه و مسکن] آسیب و زیان نرسانید تا زندگی را بر آنان سخت و دشوار کنید [و آنان مجبور به ترک خانه شوند] » یعنی زندگی را طوری نکنید که زنها در تنگنا قرار گیرند و دست از زندگی بردارند. اول آیه نیز اشاره می دهد که مسکن خوب و نفقه خوب برای آنها قرار دهید.
5. آیه « ولا یضار کاتب و لا شهید » (بقره آیه 282) کاتب و یا شهید در صورت درخواست شهادت باید شهادت بدهند ثانیا مطلب را تحریف نکند و حق را بنویسند. در این آیه نیز ضرار به معنای ضرر مالی نسیت.
نقد کلام امام بزرگوار (ره)
1. عبارت « وَ لا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا » در آیه 231 سوره بقره تنها در تنگنا قرار دادن نیست چه بسا هدف مالی دارد به این صورت که همسرش را به قدری اذیت کند تا تن به حلیت مهریه بدهد.
2. عبارت « ولا یضار کاتب و لا شهید» در آیه 282 سوره بقره را باید توجه کرد که در اینجا هم مساله مالی مطرح است مثلا طرف ذی حق خواسته ای دارد اما چون مالی ندارد و طرف باطل چون مبلغ بیشتر می دهد موجب می شود کاتب واقعیت را ننویسد. در مساله شاهد نیز همین مطلب جاری است. پس این که بگوئیم ضرار در قرآن فقط برای تنگا باشد هذا اول الکلام.
3. روایات نیز باید ملاحظه شود مانند روایت هارون بن حمزه غنوی که امام در جریان خرید شراکتی شتر مریض که خوب شد؛ فرمود شریک دو درهمی حق خواستن پوست و سر شتر را ندارد؛ زیرا این ضرار است. آیا این ضرار غیر از ضرر مالی است! محمد بن الحسن باسناده عن محمد بن احمد بن یحیی عن محمد بن الحسین عن یزید بن اسحاق شعر؛ گفتیم که یزید بن اسحاق از متعصبهای جریان وقف بوده و توثیق نیز ندارد، یعنی اگر توثیق داشت واقفی بودنش مانع اخذ حدیث نبود. عن هارون بن حمزه غنوی کوفی صیرفی ثقه عن ابی عبدالله علیه السلام. فِی رَجُلٍ شَهِدَ بَعِیراً مَرِیضاً وَ هُوَ یُبَاعُ فَاشْتَرَاهُ رَجُلٌ بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ وَ أَشْرَکَ فِیهِ رَجُلًا بِدِرْهَمَیْنِ بِالرَّأْسِ وَ الْجِلْدِ فَقُضِیَ أَنَّ الْبَعِیرَ بَرَأَ فَبَلَغَ ثَمَنُهُ دَنَانِیرَ قَالَ فَقَالَ لِصَاحِبِ الدِّرْهَمَیْنِ خُمُسُ مَا بَلَغَ فَإِنْ قَالَ أُرِیدُ الرَّأْسَ وَ الْجِلْدَ فَلَیْسَ لَهُ ذَلِکَ هَذَا الضِّرَارُ وَ قَدْ أُعْطِیَ حَقَّهُ إِذَا أُعْطِیَ الْخُمُسَ [6] مردی دید شخصی شتر مریضی را می فروشد فردی آمد به ده درهم آن شتر را بخرد آن مرد شاهد گفت حاضرم در این معامله با دو درهم شریک شوم و پوست و سرش برای من باشد. دو درهم او و هشت درهم را خریدار اصلی داد بعد از مدتی گذشت شتر از مرض خوب شد و قیمت شتر بالا رفت از قیمت ده درهم به هشت دینار یعنی 80 درهم رسید. به آن شریک دو درهمی گفت یک پنجم قیمت برای شما است اما آن مرد گفت من پوست و سرش را می خواهم. امام فرمود شما چنین حقی نداری بلکه باید یک پنجم قیمت را بگیری چون در غیر این صورت برای صاحب هشت درهمی ضرار است.
بحث جلوگیری از فرزند آوری ضرر مالی است. لذا می بینیم در جهان معاصر آمریکا در بهترین شرایط مالی و ایجاد نسل می باشد اما ایران اسلامی در چاله جمعیتی افتاده است. امروز اگر هر خانواده ایرانی سه فرزند بیاورد تا بیست سال آینده به وضعیت عادی می رسیم.
دو نظریه دیگر باقی بوده است. یک نظریه مرحوم بجنوردی است وی مدعی است که در ضرر اصرار نیست و در ضرار اصرار است. باب مفاعله هم به همین معنا است جائی که اصرار است ضارب زید عمرا گفته شده باشد اما جائی که دو طرفه باشد تضارب زید عمرو به کار می رود.
نظریه دیگر، نظریه جمع بندی است. البته آنچه در این بحث مهم است بحث از محتوای قاعده لاضرر و لا ضرار است. 5 معنا در این موضوع بیان شده است./902/239/ر
پاورقی:
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص35
[2] . بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر، امام خمینی ره؛ ص: 65
[3]. وسائل الشیعة ؛ شیخ حر عاملى، ج21 ؛ ص458 ح 2
[4] . وسائل الشیعة ؛ ج22 ؛ ص172 ح 2
[5] . مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص: 583
[6] . وسائل الشیعة ؛ ج18 ؛ ص275 کتاب التجاره ابواب البیع الحیوان باب 22 بیع حیوان ح 1