به گزارش خبرنگار سرویس جامعه و تمدن اسلامی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، فقه مشتمل بر اموری است که تمام جوانب زندگی انسان اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی، عبادی، نظامی و سیاسی را در بر می گیرد؛ از این رو بعد از انقلاب اسلامی ضرورت دارد به دلیل تحولات به وجود آمده در جهت پوبایی و پاسخگویی به معضلات اجتماعی و مطالبات نظام اسلامی گام بردارد.
یکی از مسائل مهم جهان اسلام بحث وحدت و تقریب مذاهب اسلامی است و فقه شیعه این ظرفیت را دارد که میان مذاهب اسلامی، وحدت و مقارنت اسلامی به وجود آورد؛ گرچه شیعه و سنی در مباحث مختلف کلامی با یکدیگر تفاوت هایی دارند، اما در فقه، مشترکات فراوانی دارند که زمینه را برای تقریب فقهی فراهم می کند؛ بر همین اساس گفت و گویی با خانم بلوچیان، معاون پژوهش مدرسه علمیه حضرت خدیجه(س) مشهد و نویسنده و محقق حوزوی داشتیم که تقدیم خوانندگان می شود.
وسائل ـ آیا شرع مقدس اسلام برای اداره جامعه و حل معضلات سیاسی و اجتماعی راهکاری ارائه کرده یا بیشتر به زندگی مؤمنانه فردی توجه کرده است؟
شرع مقدس، تنها به زندگی مؤمنانه نپرداخته است؛ یعنی در کنار توجه به زندگی فردی، به زندگی اجتماعی نیز پرداخته است؛ به طور نمونه اگر امروز فردی بگوید آیا در زمان معصوم(ع) جاده سازی بوده است که مسأله عبور اسب ها و افراد را مشخص کند و بگوید اسب ها از وسط جاده عبور کنند و افراد معمولی از کنار حرکت کنند؟ آیا این مساله مطرح بوده است که ما اکنون بیاییم از آن برای قانون ترافیک استفاده کنیم؟
روایتی داریم که معصوم(ع) می فرمایند که باید حیوانات از وسط عبور و افراد عادی از کنار جاده حرکت کنند؛ از امام کاظم(ع) روایت است: «چون قائم ما به پا خیزد، ندا دهد: ای سواران! از وسط راه حرکت کنید، ای پیادگان! از دو سوی راه گام بردارید، پس هر سواری که بر دوسوی راه حرکت کند و کسی را آسیبی رساند، او را به پرداخت دیه وادار می کنیم و هر پیاده ای از وسط راه گام بردارد و هر سواری که از دوسوی راه حرکت کند و او را آسیبی رسد، دیه ای نخواهند ستاند».
این روایت، به زیبایی قانون ترافیک را برای ما مشخص و معرفی می کند، این بحث اجتماع و فراتر از زندگی فردی را مطرح می کند و مانند این روایت بسیار است؛ نکته روایت این است که در جامعه کنونی باید به مسائل و معضلات اجتماعی اهمیت بدهیم و نگاه فقها و علمای ما محدود به زندگی فردی افراد نباشند.
وسائل ـ به صورت مشخص، حق حاکمیت و اداره جامعه اسلامی براساس موازین شرعی در عصر غیبت به چه افرادی واگذار شده است؟
اینجا بحث ولی فقیه مطرح می شود؛ در روایتی که به توقیع شریف معروف است از ولی عصر (عجل الله فرجه الشریف) نقل شده است که ایشان می فرمایند: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله علیهم»؛ در رخدادهایی که پیش می آید به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر آنان هستم.
منظور از روات احادیثنا، فقها هستند که درجه اتم آن ولی فقیه است؛ حق حاکمیت و اداره جامعه در عصر غیبت، بر عهده ولی فقیه است.
وسائل ـ با توجه به توطئه‌های دشمنان در منطقه و اهمیت حفظ وحدت مسلمانان طبق توصیه قرآن و اهل بیت(ع)؛ بفرمایید از نظر حضرتعالی، جایگاه و ظرفیت فقه برای تقریب مذاهب چگونه است؟
استفاده از فقه اهل بیت(ع) در الازهر از هنگامی آغاز شد که آیت الله بروجردی کتاب مبسوط شیخ طوسی و کتاب مختصر النافع محقق حلی را برای علمای دانشگاه الازهر مصر ارسال کرد.
آیت الله بروجردی، نقش برجسته ای در تقریب بین مذاهب و اهتمام زیادی بر این مسأله داشتند، اندیشه ایشان در شرایط فعلی بسیار کارگشا خواهد بود؛ ایشان برای جلوگیری از گسترش دامنه اختلافات اجازه نمی داد که به مقدسات و ائمه اهل سنت اهانتی روا شود و حتی آن را حرام می دانست.
شهید مرتضی مطهری درباره علاقه آیت الله بروجردی به وحدت و تقریب می گوید: «یکی از مزایای معظم له توجه و علاقه فراوانی بود که به مسأله وحدت اسلامی و حسن تفاهم و تقریب مذاهب اسلامی داشت، این مرد چون به تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، می دانست که سیاست حکام گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلاف چه اندازه تأثیر داشته است و هم توجه داشت که در عصر حاضر نیز سیاست های استعماری از این تفرقه حداکثر استفاده را می کنند و بلکه آن را دامن می زنند و هم توجه داشت که به عدد دوری شیعه از سایر فرق سبب شده است که آنها شیعه را نشناسند و درباره آنها تصوراتی دور از حقیقت بنمایند».
نگاه امام خمینی و آیت الله خامنه ای به تقریب مذاهب
امام خمینی(ره) نیز ادامه دهنده راه وحدت بخش و روش تقریب بین مذاهب آیت الله بروجردی بود؛ ایشان چه پیش از انقلاب و چه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در این زمینه اقداماتی را انجام دادند.
حضرت امام می فرماید: «ما با مسلمین اهل تسنن یکى هستیم؛ واحد هستیم که مسلمان و برادر هستیم؛ اگر کسى کلامى بگوید که باعث تفرقه بین ما مسلمانها بشود، بدانید که یا جاهل هستند یا از کسانى هستند که مى خواهند بین مسلمانان اختلاف بیندازند، قضیه شیعه و سنى اصلًا در کار نیست، ما همه با هم برادریم».
ایشان در جهت مقابله با حرکات تفرقه افکنانه می فرماید: «لازم است برادران ایرانى و شیعیان سایر کشورها از اعمال جاهلانه که موجب تفرق صفوف مسلمین است احتراز کنند و لازم است در جماعات اهل سنت حاضر شوند و از انعقاد و تشکیل نماز جماعات در منازل و گذاشتن بلندگوهاى مخالف رویّه اجتناب نمایند و از افتادن روى قبور مطهره و کارهایى که گاهى مخالف شرع است جداً اجتناب کنند».
در ۱۳۶۹سال به ابتکار حضرت آیت اللّه خامنه ای، مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی تأسیس شد و آیت الله واعظ زاده خراسانی، اولین دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی بود که در راستای همین عنوان و ایجاد وحدت در مقابل دشمنان گام های استواری برداشت.
طرح مسأله تقریب مذاهب در جهان اسلام به معنای نزدیک شدن پیروان مذاهب اسلامی با هدف شناخت یکدیگر و دستیابی به اخوت دینی بر اساس اصول مسلم و مشترکات اسلامی است که در پی تفرقه‌های موجود میان جوامع مختلف اسلامی شکل گرفت.
ظرفیت فقه شیعه برای تقریب مذاهب
آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی از شاگردان برجسته آیت الله بروجردی بود که در بحث وحدت شیعه و سنی دنباله‌روی استاد خود آیت‌الله العظمی بروجردی بودند که اندیشه ایشان را با حساسیت و دقت دریافت کردند.
ایشان در یک دوره ای به بخش های مهمی از جهان اسلام سفر کردند و در میزگردها و کنفرانس‌های تقریب مذاهب در قاهره، حلب، روسیه، اردن، ازبکستان، اوکراین، امارات متحده عربی، اندونزی، بحرین، بلژیک، ترکیه و... شرکت کردند؛ بنابراین چون این ظرفیت در فقه ما وجود داشته است، آیت الله بروجردی این چنین اقداماتی انجام دادند.
اکنون بحث فقه مقارن را داریم، فقه مقارن یا فقه تطبیقی که مرحله تکامل یافته علم الخلاف است، به دانشی اطلاق می‌گردد که در آن، آراء تمامی عالمان مذاهب، ملاحظه شده و آنگاه برترین آنها بدون تعصبات فرقه‌ای گزینش میشود، فقه مقارن در همین زمینه تقریب مذاهب بحث می کند.
آیت الله بروجردی در نزدیک کردن مذاهب شیعه و اهل تسنن تلاش کردند و با رویکرد مهم فقه مقارن، در حوزه های علمیه باعث نزدیکی جهان اسلام و اتحاد اسلامی شدند و نیاز است که امروز حوزه علمیه، تجربیات ایشان را در زمینه تقریب مذاهب اسلامی دنبال کند.
پس این همان تقریب مذاهب است، فقه مقارن نیز نظر شیعه و اهل سنت را به یکدیگر نزدیک می کند؛ بنابراین فقه ما این ظرفیت بالا را دارد که بخواهد این مذاهب را به یکدیگر نزدیک کند؛ چرا که اگر با اهل سنت و دیگر مذاهب اسلامی در بحث حرام و واجب مشکلی نداشته باشیم، تنها بحث مکروه و مستحب و مباح می ماند که می شود آنها را برطرف کرد.
وسائل ـ آیا فقه شیعه، ظرفیت تولید برون‌دادهایی که بتواند به نظام‌سازی، نظم اجتماعی، سیاسی، حکومت ملی، منطقه‌ای و یا جهانی بینجامد را داراست؟
بله، چون فقه شیعه از کتاب، سنت، عقل و اجماع نشأت می گیرد، در بحث سنت ما روایاتی را می بینیم که معصومین(ع) به این مسأله اشاره کردند؛ بنابراین فقه شیعه ظرفیت تولید این برون دادها را داراست.
زمانی که حضرت علی (ع)، مالک اشتر نخعی را به امارت مصر منصوب کردند، به او فرمانی در قالب یک نامه نوشتند و نگاه حکومتی خویش را در اختیار مالک قرار دادند.
حضرت در این نامه نگاه انسان گرایانه را به مالک عرضه می کنند و می فرمایند: «و اشعر قَلبکَ الرّحمةَ للرّعیّة، و المحبة لَهم، و اللُطف بهم، ولا تَکوننَّ عَلیهم سَبُعاً ضاریاً تَغتنمُ اَکلهُم، فانّهم صِنفانِ: اِمّا اخٌ لکَ فی الدّینِ، او نَظیرٌ لک فی الخَلقِ، یَفرطُ مِنهمُ الزّلل، و تَعرِضُ لهُمُ العِللُ، و یوتی علی ایدیهم فی العَمدِ و الخَطا، فَاعطهِم مِن عَفوکَ و صَفحِکَ مِثلَ الّذی تُحبُّ و تَرضی اَن یُعطیکَ اللهُ مِن عَفوهِ و صَفحهِ».
«مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش، مبادا هرگز، چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی، زیرا مردم دو دسته‌اند، دسته‌ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می‌باشند، اگر گناهی از آنان سر می‌زند یا علت‌هایی بر آنان عارض میشود یا خواسته و ناخواسته، اشتباهی مرتکب می‌گردند، آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر، آنگونه که دوست داری خدا تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد».
مراد این سخن حضرت این است که وقتی حکومت مصر را قبول می کنی و آنجا میروی، آن مردم، برادر دینی یا برادر انسانی تو هستند؛ اگر برادر دینیت هستند، چون مسلمانند، باید حقوق آن ها را رعایت کنی و اگر برادر دینی نبودند، برادر انسانی هستند؛ بنابراین در جنبه انسانیت، با تو شریک هستند و باید با آن ها برخورد انسانی داشته باشی و حقوق آن ها را رعایت کنی؛ بنابراین در اینجا بحث انسانیت مطرح است.
حضرت علی(ع) در آن زمان این مسأله را مطرح کردند؛ بنابراین مشخص می شود که از همان زمان توانسته اند این کار را انجام دهند.
نظارت حاکم اسلامی بر بازار مسلمین
حضرت علی(ع) صبح ها به بازار می رفتند و ناظر بر کار بازاری ها بودند که طبق قوانین اسلام، کار می کنند یا خیر؟ خوب این همان نظم اجتماعی را می گوید؛ چرا که می بینیم امیرالمومنین(ع) ورود پیدا می کردند و به عنوان رهبر جامعه، شخصا بر این افراد نظارت می کنند؛ بنابراین فقه شیعه ظرفیت تولید این چنین برون دادهایی را دارد.
یا حتی بحث های حکومتی و منطقه ای، این ظرفیت در فقه شیعه وجود دارد، بحثی که در حال حاضر درباره انرژی هسته ای مطرح است و بارها رهبر و حاکمان جمهوری اسلامی گفتند که دین و فقه ما، اجازه ساخت بمب اتم را نمی دهد.
رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند: «مبنای ایران برای ممنوعیت سلاح هسته ای، فتوای شرعی است؛ نه حرف آمریکا و غیر آمریکا {میگویند[ ما ایران را تسلیم کردیم، ما مانع از سلاح هسته‌ای ایران شدیم، ما فلان امتیاز را گرفتیم و از این قبیل! خب، حقیقت قضیّه چیز دیگری است، میگویند ما جلوی سلاح هسته‌ای ایران را گرفتیم؛ سلاح هسته‌ای ایران، ربطی به گفتگوی با آمریکا و غیر آمریکا ندارد؛ خود آنها هم میدانند؛ گاهی هم اهمّیّت فتوای حرمت سلاح اتمی را بر زبان آورده‌اند؛ ما بر اساس حکم قرآن و شریعت اسلامی، تولید سلاح هسته‌ای و نگهداری آن و به‌کار بردن آن را حرام میدانیم و به آن اقدام نمیکنیم؛ این هیچ ربطی به آنها ندارد، به این مذاکرات هم ربطی ندارد، آنها خودشان میدانند که این واقعیّت است -میدانند که آنچه مانع جمهوری اسلامی در زمینه‌ی تولید سلاح هسته‌ای است، تهدید و توپ‌وتشر آنها نیست؛ یک مانع شرعی است.».
ایشان در جای دیگر می فرمایند: «در دیدار با رئیس و مسؤولان سازمان انرژی اتمی و جمعی از دانشمندان هسته‌ای کشور ایران به دنبال سلاح هسته‌ای نیست، زیرا جمهوری اسلامی ایران از لحاظ فکری، نظری و فقهی داشتن سلاح هسته‌ای را گناه بزرگ می‌داند و اعتقاد دارد، نگهداری چنین سلاحی نیز بیهوده، پرضرر و پرخطر است».
وسائل ـ بنا بر نظر حضرتعالی، این که بر اساس حکم شرع و قرآن، ساختن بمب اتم حرام است؛ این برون داد جهانی را به دنبال دارد؟
تولیدات فقه شیعه در نظامات مختلفی قرار می گیرد؛ وقتی مسأله ممنوعیت ساختن بمب اتمی برگرفته از فقه شیعه است، برون داد آن جهانی می شود؛ چون در کشور ایران اینچنین بمبی ساخته نمی شود، پس تمام جهان از شیعیان خاطرشان جمع است و در امنیت هستند.
چون ما اینچنین عقبه ای و مذهبی داریم و فقه ما مانع از ساختن بمب اتم می شود، این اعتقاد ما، حالت صلح را در جهان ایجاد می کند و نتیجه آن این است که تمام جهان از طرف شیعیان در امان هستند.
مبنای فقه شیعه هرگز اجازه ساختن بمب اتمی را نمی دهد که جهان را به مخاطره بیندازد، دفاعی که ما از فلسطین می کنیم، غیر از دفاع از مسجد الاقصی و مسلمان بودن مردمشان، بحث ظلمی است که به آنها می شود.
اجرایی شدن فقه شیعه، ضامن صلح و امنیت جهانی است
در ممنوع بودن ساختن بمب اتمی بحث انسانیت مطرح است و اجرایی شدن فقه شیعه، ضامن صلح و امنیت جهانی است؛ بنابراین فقه شیعه می تواند برون دادهایی را تولید کند که جهانی سالم و دور از جنگ داشته باشیم.
رهبر معظم انقلاب بعد از حوادث تروریستی در فرانسه به عموم جوانان در کشورهای غربی نامه نوشتند و نگاه انسانی به حوادث و متأثر شدن از این پیامدها در پیام ایشان قابل تامل است.
ایشان فرمودند: «رنج هر انسانی در هر نقطه از جهان، به‌خودی‌خود برای همنوعان اندوه‌بار است؛ منظره کودکی که در برابر دیدگان عزیزانش جان میدهد، مادری که شادی خانواده‌اش به عزا مبدّل می شود، شوهری که پیکر بی‌جان همسرش را شتابان به سویی می برد و یا تماشاگری که نمی داند، تا لحظاتی دیگر آخرین پرده نمایش زندگی را خواهد دید، مناظری نیست که عواطف و احساسات انسانی را برنینگیزد؛ هرکس که از محبّت و انسانیّت بهره‌ای برده باشد، از دیدن این صحنه‌ها متأثّر و متألّم میشود؛ چه در فرانسه رخ دهد، چه در فلسطین و عراق و لبنان و سوریه».
از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمودند: رسول خدا(ص) هنگامی که لشگری را برای جهاد می فرستاد فرمانده لشگر را دعوت می کرد و او را در کنار خود می نشانید و یارانش را در مقابل خود قرار می داد و سپس می فرمود: «به نام خدا و به یاری او و در راه خدا و بر دین رسول خدا (ص) به سوی جهاد حرکت کنید، پیمان شکنی نکنید و به زنجیر نکشید و مثله نکنید و هیچ درختی را قطع نکنید مگر اینکه ناچار شوید و اشخاص پیر فرتوت و بچه ها و زنان را نکشید».
پیامبر اکرم(ص) زمانی که می خواستند، گروهی را برای جنگ بفرستند، می گفتند به زن ها و بچه ها صدمه نزنید، درخت ها را آتش نزنید. خوب این چه چیزی را می گوید؟ این مطالب، بحث نظام سازی فقه شیعه را بیان می کند. فقه ما از روایات نشات می گیرد و در این روایات ها ما را خطاب قرار می دهد که این مسائل انجام نشود.
یکی از منابعی که فقه شیعه در استنباط احکام از آن استفاده می کند روایات است؛ بنابراین این پویایی را دارد و می تواند در تمام زمینه های سیاسی، اجتماعی، ملی، منطقه ای و حتی جهانی، برون دادهایی را داشته باشد./403/1309/م
خبرنگار: خانم غفوریان