به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل؛ نشست تخصصی «فهم روابط بین الملل از منظر فقه روابط بین الملل شیعی» که در محل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی با سخنرانی دکتر سید محمد ساداتی نژاد، رییس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، حجت السلام سید علیرضا حسینی از دانش آموختگان حوزه علمیه قم و دکتر حسین سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.
سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین سید علیرضا حسینی
حجت الاسلام و المسلمین سید علیرضا حسینی به عنوان اولین سخنران این نشست، گفت: پیشینه تاریخی و تبار شناسی روابط بین ملت ها در جهان اسلام به نیمه اول قرن اول هجری بر می گردد. سلمان فارسی در این مقطع تاریخی کتاب الجاثلیق الرومی را که به رابطه فرهنگی- سیاسی دوران پیامبر ( ص) و امپراطوری رم می پرداخت، نگاشت. پرداختن به مباحث بین المللی با کتاب المجموع زید ابن علی در قرن اول و آثار محمد ابن اسحاق در قرن دوم هجری ادامه پیدا کرد تا در قرن پنجم که شیخ طوسی در دو کتاب السیر و الجهاد بطور مفصل به مباحث روابط بین الملل پرداخت. شیخ طوسی همچنین در کتاب المبسوط و در کتاب الخلاف که در فقه مقارن است نیز به این مباحث پرداخته است. بنابر این فقه و حوزه بین الملل دو حوزه بیگانه با هم نیستند. موضوع جنگ و صلح از دیر باز در فقه مطرح بوده و از زمان شیخ طوسی تا زمان حاضر، فقهاء در مورد آن بحث کرده اند.
حسینی افزود: در دوران اخیر در کتاب ١١٠ جلدی الفقه مرحوم سید محمد شیرازی به موضوع روابط بین الملل پرداخته شده و در جلد ٩٣ بطور خاص، مباحث روابط بین الملل را مطرح کرده است.
این کارشناس فقه سیاسی در ادامه افزود: در حوزه علمیه قم در دو دهه اخیر به طور خاص و تخصصی، مباحث فقهی در حال پیگیری است و در دوره فعلی در شهر قم، دروسی چون فقه محیط زیست و فقه الحکومه توسط اساتید و مجتهدین در حال تدریس است و در این نشست ها در مورد مباحثی چون حکومت، سیاست خارجی و روابط بین الملل بحث فقهی مطرح می شود. امروزه در شهر قم، فقها و افرادی به صورت موردی بر روی موضوعات مختلف کار فقهی میکنند و حوزه و فقه به سمت تخصص گرایی حرکت کرده است.
حجت الاسلام حسینی ادامه داد: از طرفی در موسساتی مانند مرکز تحقیقات فقهی- حقوقی قوه قضائیه، اندیشکه فقه و حقوق اسلامی مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت و موسسه موضوع شناسی احکام فقهی و موسساتی دیگر درباره موضوعات روابط بین الملل، کار فقهی و حقوقی در حال انجام است.
او با تاکید بر اینکه فقیه در حوزه حکم شرعی و موضوع کار میکند، خاطرنشان کرد: تحقیق در مورد شناسایی مصادیق وظیفه محققین و پژوهشگران در حوزه روابط بین الملل است که باید بر اساس احکام و موضوعات به کشف مصادیق در روابط بین الملل بپردازند.
دکتر محمد ساداتی نژاد
دکتر محمد ساداتی نژاد، سخنران دیگر این نشست بود که سخنان خود را ابتدا در قالب چند گزاره به عنوان پیش فرض بیان کرد و گفت: اولا فهم فقهی از روابط بین الملل یک ضرورت است و به عنوان یک مقدمه برای تئوری پردازی در زمینه روابط بین الملل اسلامی و به عنوان پشتوانه سیاست خارجی نظام اسلامی در حوزه اجرا لازم است.
او با بیان اینکه وجود فقه روابط بین الملل، پیش فرض دوم و جزء امور بدیهی است، افزود: تاسیس جمهوری اسلامی ایران توسط حضرت امام خمینی به عنوان یک فقیه و نوشتن قانون اساسی توسط جمعی که نزدیک به ۵٠ نفر آنها از فقهاء بودند و اداره جمهوری اسلامی توسط دو ولی فقیه در ۴ دهه گذشته، تردیدی و شبهه ای مبنی بر وجود فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل باقی نمی گذارد. گرچه میتوان گفت فقه سیاست خارجی و فقه روابط بین الملل در مقایسه با ابعاد دیگر فقهی مانند فقه بازار و غیره، از حجم بسیار کمتری برخوردار بوده و کمتر به صورت یک مجموعه اثر مدون ارائه شده است که این نیز از نگاه تاریخی قابل توجیه است.
ساداتی نژاد باتوجه به قلمرو فقه روابط بین الملل، توضیح داد: می توان فقه روابط بین الملل را دانش مومنانه ساختن نظام بین الملل در نظر گرفت و میتوان نیز آن را ناظر بر استنباط احکام شرعی مربوط به روابط بین الملل در نظر گرفت. در صورت دوم، فقه به بیان احکام موضوعات و مصادیق مختلف در حوزه روابط بین الملل می پردازد.
رییس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه ادامه داد: می توان به فتوای مقام معظم رهبری در مورد ممنوعیت تولید، انباشت و استفاده از سلاح های کشتار جمعی به عنوان یک نمونه اشاره کرد و گفت مجموعه و منظومه احکام شرعی بیان شده در خصوص موضوعات و مسایل مختلف روابط بین الملل، فقه روابط بین الملل را تشکیل می دهد. در این صورت، می توان از مجموع احکام شرعی کلی و جزئی در حوزه روابط بین الملل، نظریه های فقهی در حوزه روابط بین الملل استخراج کرد.
او با اشاره به تقسیم بندی سنتی فقهی در نظام بین الملل، گفت: منع فقهی تولید و استفاده از سلاح های کشتار جمعی می تواند به تدوین نظریه فقهی بر همین مبنا در حوزه تئوری های خلع سلاح و کنترل تسلیحات منجر شود یا تقسیم بندی سنتی فقهی نظام بین الملل به دار الاسلام، دار الکفر و دار الحرب میتواند بعنوان نظریه فقهی دیگری در حوزه روابط بین الملل در نظر گرفته شود که برای مدت ها، روابط دولت ها و بازیگران بین المللی در چارچوب آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
ساداتی نژاد اظهار کرد: مخالفت با نظام مبتنی بر سلطه و هژمونی و اعتقاد به تاسیس یک نظام بین المللی عادلانه، به عنوان یک نظریه فقهی دیگری است و می تواند به تجزیه و تحلیل بسیاری از پدیده های روابط بین الملل و بازیگران آن در چارچوب خود بپردازد.
رئیس گروه اسلام و روابط بین الملل وزارت امور خارجه، تاکید کرد: به زبان ساده تر، در این صورت، فقه روابط بین الملل مجموعه ای از اجوبه استفتائات و فتاوی مختلف در حوزه روابط بین الملل را در بر گیرد.
وی استفتاء در حوزه روابط بین الملل از ولی فقیه و فقهاء را یکی از راه دانست و بیان کرد: استفتاء در حوزه روابط بین الملل از ولی فقیه و فقهاء میتواند به توسعه و تفصیل فقه روابط بین الملل منجر شود. لزوم اقدام به موضوع و مصداق شناسی در حوزه روابط بین الملل و تهیه فهرستی از مسائل و موضوعات این حوزه برای استفتاء از فقیه و ولی فقیه امری لازم است که برای حال دستگاه سیاست خارجی نیز قطعا مفید خواهد بود.
او در خصوص فتوای رهبر انقلاب تصریح کرد: فتوای مقام معظم رهبری در مورد حرمت سلاح های کشتار جمعی را می توان به عنوان یک نمونه ذکر کرد که برای پشتوانه مذاکرات منتهی به برجام بسیار در پیشبرد سیاست خارجی هسته ای صلح آمیز کشور موثر و مفید بود.
دکتر ساداتی نژاد بیان کرد: در صورتی که فقه روابط بین الملل به معنای اول یعنی دانش مومنانه ساختن روابط بین الملل و نظام بین الملل در نظر گرفته شود، در این صورت از افتادن در چالش پاسخ به بسیاری از نقدهایی که به تلقی دوم از فقه روابط بین الملل یعنی استنباط احکام شرعی مربوط به حوزه روابط بین الملل توسط برخی، وارد می شود، مبنی بر تشکیک در چگونگی و مشروعیت فقه روابط بین الملل و یا کارا بودن ارتباط فقه با روابط بین الملل مطرح می شود، رهائی خواهیم یافت.
رئیس گروه اسلام و روابط بین الملل وزارت امور خارجه رد بخش دوم سخنرانی خود، به موضوع فهم روابط بین الملل از منظر فقهی پرداخت، عنوان کرد: با توجه به روشن بودن جنبه های فقهی نگاه امام خمینی (ره) و حضرت آیت الله خامنه ای به عنوان دو ولی فقیه نظام جمهوری اسلامی به حوزه روابط بین الملل، ترجیح داده شد اما در این بحث، به بیان نگاه فقهی حضرت آیت الله جوادی آملی که کمتر بازگو شده، می پردازم. آشنایی با نگاه فقهی ایشان، قطعا به آشنایی در فهم فقهی از روابط بین الملل معاصر کمک زیادی میکند.
دکتر ساداتی نژاد، در بیان آراء فقهی آیت الله جوادی آملی، کتاب ایشان با عنوان ” روابط بین الملل در اسلام ” را به عنوان یک شاهکار فقهی در حوزه فقه روابط بین الملل معرفی کرد و گفت: از نظر ایشان روابط بین الملل عبارت از هماهنگی و همزیستی مسالمت آمیز عادلانه ملل گوناگون جهان است.
رییس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ادامه داد: اصول روابط بین الملل اسلامی از منظر فقهی آیت الله جوادی آملی باید برآمده از حقوق فطری و طبیعی انسان باشد. ایشان وجود یک قانون اساسی جهانی را برآمده از اصول و مبانی مشترک بشری باشد را که روشن کننده چارچوب و اصول کلی روابط بین الملل باشد را لازم می داند.
ساداتی نژاد اظهار کرد: ایشان همچنین نقل و عقل را که در قالب عنوان کلی‌تر دین دسته بندی می شود را به عنوان منبع تعیین مبانی و اصول حوزه روابط بین الملل معرفی کرد و افزود: آیت الله جوادی سه ویژگی کلی را برای اصول روابط بین الملل اسلامی ذکر میکند که عبارت از ١- جهان شمولی ٢- تغییر ناپذیری و ٣- فطرت مداری است، ذکر میکند و راه استنباط اصولی که دارای چنین ویژگی باشند را عقل می داند.
او با بیان اینکه از نظر فقهی ایشان، نظام بین الملل مطلوب اسلامی، باید دارای دو ویژگی داشته باشد، اضافه کرد:١- مبتنی بر اساس عدل باشد: این ویژگی در واقع انطباق با کل عالم هستی دارد زیرا خداوند نیز در قران فرموده بالعدل قامت السموات و الارض. ایشان طبق آیات ٨ سوره ممتحنه ( لا ینهاکم الله عن الذین لم یقاتلونکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم…) و ٨ سوره مائده( کونوا قوامین لله، شهداء بالقسط و لا یحرمنکم شنئان قوم علی ان لا تعدلوا…) رعایت عدالت حتی نسبت به نامسلمانان را لازم می داند و رعایت میثاق ها و تعهدات بین المللی پذیرفته شده از سوی دولت ها را نیز از مصادیق عدل بر می شمرد. از نظر وی، پرهیز از هژمونی طلبی نیز از مصادیق دیگر عدل در نظام بین الملل می داند.
ساداتی نژاد ویژگی دوم مبتنی بر وحدت دانست و توضیح داد: ایشان تلاش اتحاد و وحدت و پرهیز از تفرقه و اختلاف را به عنوان یک اساس و اصل مبنایی در نظام بین الملل مطرح می کند و می گوید انسان نیازمند زندگی مسالمت آمیز و اتحاد با یکدیگر است. وحدت، موجب بر طرف کردن موانع توسعه و رسیدن به ایده ها و آرمان ها می شود.
رییس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، در ادامه تاکید کرد: آیت‌الله جوادی آملی محور اتحاد را اجرای حق اعلام میکند و اتحاد را به دو نوع اتحاد مقدس و نامقدس تقسیم میکند و برای اتحاد نیز بر اساس حکم شرعی، ۵ نوع اتحاد واجب، حرام، مکروه، مباح و مستحب تقسیم میکند. ایشان اتحاد بر محور شرک و جاهلیت و ظلم را اتحاد حرام و اتحاد بر مدار اجرای حق و عدل را اتحاد واجب قلمداد میکند. از نظر ایشان، اصالت با وحدت است و ایشان با تسری دادن وحدت در مفهوم امت می فرماید همانطور که قران در سوره بقره ایه ٢١٣ می فرماید کان الناس امه واحده و امت های انبیا را در حکم امت واحد و همه انبیاء را نیز در حکم نبی واحد می داند و اسلام را نیز طلایه دار اتحاد، صلح و وحدت جهانی می داند.
دکتر ساداتی نژاد ادامه داد: در نگاه فقهی آیت الله جوادی آملی میتوان نظریه فقهی همزیستی عادلانه و متحدانه همه ملت ها را در خصوص روابط بین الملل استخراج کرد. از نظر ایشان این همزیستی در سه لایه محلی، منطقه ای و بین المللی به وقوع می پیوندد.
او در خصوص همزیستی محلی تصریح کرد: همزیستی در سطح محلی یا میان مسلمانان: ایشان از این اتحاد و همزیستی تعبیر به همزیستی بین ” امت اسلامی میکند همانگونه که در آیه ١٠ حجرات ( انما المومنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم و اتقو الله لعلکم ترحمون) و ٢٩ سوره فتح ( محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار، رحماء بینهم) اشاره شده است.
رییس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، بیان کرد: همزیستی منطقه ای که میان مسلمانان و اهل کتاب است، همزیستی میان پیروان ادیان توحیدی است همانگونه که در ایه ۶۴ ال عمران( قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا…) ، ۵١-۵٢ سوره مومنون( ان هذه امتکم امه واحده…) و ١٩ ال عمران ( ان الدین عندالله الاسلام….) مورد اشاره قرار گرفته است.
او ادامه داد: همزیستی بین المللی میان مسلمانان، اهل کتاب و کافران که در واقع وحدت بشری، وحدت جهانی و یا وحدت جوامع بشری نام دارد. البته این وحدت شامل کفاری می شود که به دنبال ضربه زدن به این وحدت نباشند و اصولا چنین وحدتی را قبول کنند.
ساداتی نژاد با بیان اینکه در هر یک از این اتحادها؛ اصولی برای وحدت مورد نظر قرار می گیرد، توضیح داد: در وحدت محلی میان مسلمین: وحدت حول اصول و احکام اسلامی و بطور مشخص سه اصل مشترک قرآن، پیامبر و عترت صورت می گیرد. در وحدت سطح منطقه ای، که اتحاد موحدان است، وحدت حول کتاب های آسمانی و مکاتب انبیا است و می توانند روی سه اصل خدا، نفی رژیم ارباب و رعیتی و تاسیس رژیم ربانی با هم متحد شوند. در وحدت بین المللی، که وحدت جوامع بشری است، وحدت حول اصول فطری مشترک است نه پذیرش اسلام. اصول انسانی مانند احترام به عهد و پیمان، احترام به امانت، پرهیز از هژمونی می تواند برخی از این اصول مشترک برای اتحاد باشد.
رییس گروه اسلام و روابط بین الملل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی گفت از نظر آیت الله جوادی آملی، دولتی که چنین اتحادی را قبول نکند و به دنبال بر هم زدن آن باشد و ارزش های انسانی را نادیده گرفته و به دنبال نقض پیمان و تجاوز به دیگران و ممانعت از اجرای حق باشد، مستکبر است و با او نمی توان متحد شد بلکه باید مقابله کرد.
رییس گروه اسلام و روابط بین الملل وزارت امور خارجه، در بخش پایانی سخنان خود توضیح داد: بدین ترتیب، از نظر فقهی آیت الله جوادی آملی، میتوان یک نظام بین الملل مطلوب بر اساس دو محور عدل و اتحاد استنباط کرد که در آن یک همزیستی عادلانه و متحدانه بین مسلمین، اهل کتاب و حتی کفار حول اصول مشترک و انسانی وجود دارد و بدین ترتیب صلح دائمی را در نظام بین الملل برقرار کرد. چنین نظامی یک منشور یا قانون اساسی جهانی خواهد داشت و بازیگرانی که بخواهند این نظو و اتحاد جهانی را به هم بزنند، توسط همه باید با آن بوسیله ابزار جهاد مقابله شود.
ساداتی نژاد با بیان اینکه یک چنین نظریه ای هم تجویزی است گفت: از طرفی، اگر بتوان گفت چنین نظام متحدی، حداقل، در بخش هایی از جهان اسلام برقرار شده ، می تواند یک نظریه تبیینی نیز باشد و حداقل سیاست های برخی بازیگران اسلامی را توجیه و تبیین کند.
او در پایان افزود: از سوی دیگر، با استقرار نظام هایی غیر از نظام بین الملل پیشنهادی ایشان، نیز باز میتوان از این منظر فقهی، علت بسیاری از جنگ ها، خشونت ها، درگیری ها توسط بازیگران نظام بین الملل را تفسیر و تجزیه و تحلیل کرد.
سخنرانی دکتر حسین سلیمی
آقای دکتر حسین سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان سومین و آخرین سخنران اظهار کرد: من به عنوان کسی که چندین سال در حوزه روابط بین الملل فعال و علاقمند به این حوزه هستم، لازم می دانم تا پرسش هایی را مطرح نمایم. سوال اول آن است که آیا پدیده های روابط بین المللی که امروز فقهاء با آن روبرو هستند، پدیده هایی مستحدثه و نوظهور یا قدیمی هستند؟ اگر پاسخ فقهی برای این سوال پیدا نشود، ما را دچار سرگردانی خواهد کرد.
او با طرح پرسش دیگری ادامه داد: آیا پدیده کشور یا ملت- دولت، همان است که در صدر اسلام بوده؟ آیا مفاهیم دار الاسلام، دار المهادنه و دار الکفر همان مفاهیم صدر اسلام است یا دچار تغییر شده اند؟ نحوه تعامل با سازمان های بین المللی، موضوع وام گرفتن از نهادهایی مانند صندوق بین المللی پول، توافقات و معاهده های بین المللی، قواعد سازمان هوانوردی بین المللی و سازمان دریانوردی بین المللی و تبعیت از آنها و موضوعاتی از این قبیل از منظر فقهی چگونه اند؟
رئیس دانشگاه علامه، تاکید کرد: نیاز است فقهاء در مورد همه این موضوعات مجددا بیاندیشند. فقه شیعه که فقهی پویا است، قادر است قواعد عقلایی حاکم بر شرائط مختلف را استخراج کند؛ منتهی بخش عمده ای از برخورد فقهی با مسائل به نوع فهم فقیه از مسائل بر می گردد و بدون تردید شناخت و نوع فهم از مسائل، در برخورد فقهی با مسائل تاثیر گذار است و شناخت عقلایی تاثیر زیادی بر استخراج حکم شرعی و فقهی مسائل روابط بین الملل دارد. لذا، این قضاوت در مورد پدیده های بین المللی مهم است.
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی توضیح داد: در صورت قائل بودن به جدید بودن پدیده های روابط بین الملل، بسیاری از کتب و نوشته ها درباره اسلام و حقوق بین الملل و یا سازمان های بین المللی از رده خارج است زیرا با قضاوت از دولت به مفهوم قدیمی آن در مورد دولت در معنای جدید آن صحبت کرده اند.
او با پرداختن به دومین سوال، گفت: در نظر دارم سوال دوم را از یک نکته اجماعی که هم اصحاب فقه و اصحاب روابط بین الملل بر آن اجماع دارند، مطرح کنم؛ جنبه ای که مستقیما به سیاست خارجی ایران و کمک فقهی به آن بر می گردد. اگر فرض بگیریم که همه فقها بر تقسیم بندی دار الاسلام و دار المهادنه و دار الکفر اجماع دارند، این سوال مطرح می شود که الان محدوده دار الاسلام کجاست؟ چه کشورهایی از نظر فقهی عضو دار الاسلام هستند؟ و محدوده دار الکفر و دار المهادنه کجاست؟ و چه کشورهایی را دقیقا در بر می گیرد؟ بر این اساس، آیا سیاست خارجی باید مورد بازنگری قرار گیرد یا خیر؟ اینها سوالاتی است که به عنوان یک محقق و پژوهشگر مطرح کردم و به نظر من نیاز است تا به این سوالات و مسائل با نگاه فقهی پرداخته شود و پاسخ روشن به آنها قطعا مفید و کمک کننده خواهد بود.
909/ 822/ جم