به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه سی ام درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 18 دی سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، در ادامه تنبیهات بحث تظلم خواهی رسانه دینی و احقاق حق مردم گفت: در بحث فقه رسانه، افشاگری و جهر به قول اگر از طریق غیر مسلمانان صورت گیرد آثار منفی آن بیشتر از آثار مثبت است و این مساله با مباحث جنگی و نظامی متفاوت است که در این موارد نیز ظرافت هایی وجود دارد که باید دقت شود و فرماندهی با قوای اسلام باشد.
وی در ادامه گفت: از اطلاق آیه «لا یحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم» این نظریه را به دست می آوریم که بیان ظلم های دیگر شخص نیز جایز است و اکثر فقها بدان فتوا داده اند.
استاد در پایان گفت: این که افشای عیوب دیگر ظالم اجازه داده شده است، برای تهییج افکار عمومی بر علیه ظلم است که شورشی علیه او ایجاد شود ولی نباید این امر سبب تهییج بر علیه حکومت شود و حفظ اصل و کیان حکومت واجب است.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
نباید در تظلم خواهی مرتکب ظلم شویم. این مساله با تنبیه سوم متفاوت است در آنجا می گفتیم که نباید زیاده روی کنیم ولی در این تنبیه می گوییم در انجام این ماموریت واجب (تظلم خواهی) نباید ظلم کنیم؛ زیرا با ظلم نمی شود ظلم را رفع کرد و اصولاً با عمل سوء نمی شود عمل سوء دیگری را از بین برد و به اصطلاح با نجاست نمی توان نجاست دیگری را پاک و تطهیر کرد و نیاز به مطهر هست.
اگر در برنامه تظلم خواهی، خودمان ظلم کنیم و با دروغ پردازی و تهمت و کارهای خلاف بخواهیم افشاگری کنیم صحیح نیست.
باید پیرایه های حرام و ظلم در این برنامه زدوده شود و کاملاً مشروع باشد و باید دقت کنیم که هدف وسیله را توجیه نمی کند و با وسیله حرام نمی توان به هدف مقدس دست یافت که همان احقاق حق و تظلم خواهی باشد.
در بحث های گذشته اشاره کردم که اگر شخصی بگوید ما از طریق راه حرام می توانیم به کار مستحب یا واجب برسیم، تأسیس فقه جدید است و به هم ریختن ساختار تمام احکام شرعیه می شود که حضرت امام (ره) در مکاسب محرمه، بحث غنا این مساله را مطرح فرموده اند و ما این بحث را در فقه رسانه مطرح خواهیم کرد.
گاهی کتمان واجب و حلال است و آنچه برملا می شود نباید اسرار نظام باشد. فعلاً بحثمان در محدوده حکومت اسلامی است که رسانه دینی می خواهد این کار تظلم خواهی را انجام دهد و باید یقین داشته باشیم این کار و برنامه موجب تضعیف نظام نمی شود بلکه موجب تقویت نظام باشد زیرا در گوشه ای از این نظام، ظلمی صورت می گیرد.
یکی از موارد این است بعد از این که رفع ظلم شد برای مردم بیان کند تا مردم بفهمند که پیگیری رسانه به نتیجه نشسته است و حتی تشکر کنند، پس نباید این ارتباط تمام شود و برنامه بسازد که ما طی ماه های گذشته این کارها را انجام دادیم و الحمدلله رفع ظلم و تمام شد که در آیه شریفه به کلمه «الحمدلله» نیز اشاره شده است.
باید در تظلم خواهی در چارچوب شرع و قانون حرکت کنیم؛ زیرا فرض این است که در حکومت اسلامی، رسانه دینی می خواهد این کار را انجام دهد. وقتی رسانه می خواهد رفع ظلم کند باید این کار را به مطالبه اجتماعی عمومی مبدل کند.
ادله تبری از ظالم به عنوان این که برنامه ای باشد که منجر به تبری و خواسته عمومی شود، و «النصیحه للأئمه مسلمین» است و نباید علیه ائمه المسلمین باشد. اگر علیه ائمه مسلمین باشد خلاف غرض و هدف است و نباید مردم را بشورانیم.
این مساله نیز به همین صورت است که اگر بخواهیم عواطف را تحریک کنیم که وظیفه همین است و باید ظلم و تبعیض برداشته شود، باید به گونه ای عمل کنیم که منجر به تبری از ظالم باشد و به نفع کیان اسلام و نظام باشد ولی اگر منجر به تضعیف نظام باشد اصلاً این کار جایز نیست. این تنبیه که بیان کردیم از همین جهت است.
امیرمومنان علیه السلام فرمودند: به خود من نیز نصیحت داشته باشید؛ زیرا حکومت آنان نیز طبق ظاهر بوده است و با حکومت حضرت سلیمان و امام زمان (عج) متفاوت است که در آخر زمان قضاوت بر اساس علم غیب است، اما حکومت امیرمومنان علیه السلام نیز بر اساس ظاهر بوده است.
بحث در تنبیهات وظیفه مهم رسانه دینی، یعنی تظلم خواهی و احقاق حقوق مردم بود.
تنبیه ششم
در یاری مظلوم برای رفع ظلم و تبعیض واجب است که رسانه اقدام کند و این مساله بعد از احراز وقوع ظلم است.
در این تنبیه می گوییم به دلیل این که مساله واجب شرعی و تکلیف است باید از طریق مسلمانان انجام شود و نباید غیر مسلمانان در این مساله دخالت داشته باشند. روایات ما نیز که قبلاً بدان اشاره کردیم به شرط مسلمان بودن اشاره دارند.
اگر در رفع ظلم از کفار استمداد شود نقض غرض است. در قرآن کریم سوره نساء آیه 75 می فرماید:
(یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً)
این قریه چه مشکلی دارد که از خدا اخراج از آن را طلب می کنند؟ اهل این قریه ظلم می کنند.
مراد از اهل قریه در این آیه طبعاً سران آن منطقه هستند.
در این آیه می فرماید: خدایا! ما را از شر ظالمان این قریه نجات بده و شخصی که می خواهد ما را نجات دهد باید از بیگانگان نباشد.
نباید در این مساله از سازمان ملل کمک گرفت زیرا بیگانه است. مثلاً در قضیه فتنه 88 بر فرض صحت تقلب باید از افراد خودی استمداد شود که از طرف خداوند ولایت دارند. اگر این مساله احراز شد باید شخص خداپرست باشد زیرا یاری مظلوم تکلیف شرعی است و در این نوع تکلیف از کافر و غیر مسلمان کمک نمی گیریم. این مساله وظیفه مسلمین است و اگر آنان انجام ندهند، نوبت به کفار نمی رسد زیرا اهتمام به امور مسلمین ندارند و نباید در این واجب شرعی اجتماعی شریک شوند.
بحث ما محصور در مواردی است که حکومت اسلامی است و رسانه ای که می خواهد به حاکمیت کمک نماید تا در جامعه اسلامی ظلم رفع شود نباید از کافر کمک گرفت زیرا دخالت کافر در حکومت اسلامی محسوب می شود.
اگر در کشور غیر اسلامی زندگی می کنیم، از ابزارهای مختلف باید بهره بگیریم تا رفع ظلم صورت گیرد. در این حاکمیت غیر اسلامی از نهادهای قانونی که خود آنان قبول دارند و به رسمیت می شناسند، استفاده می کنیم.
شورای امنیت یک نهاد برآمده از عقلای عالم نیست بلکه برآمده از خوی استکباری است و طبق نظر امام قانون توحش از این بهتر است. در رابطه با افشا نسبت به بیگانگان هر کاری می توان انجام داد واین مساله با مسئولینی که تحت لوای اسلام و حاکمیت اسلامی هستند متفاوت است.
در جلسات گذشته اشاره کردیم که این امر به خاطر عمل خیرخواهانه است و باید هدفمان نصح باشد.
در بحث فقه رسانه بحث افشاگری و جهر به قول اگر از طریق غیر مسلمانان صورت گیرد آثار منفی آن بیشتر از آثار مثبت است و این مساله با مباحث جنگی و نظامی متفاوت است که در این موارد نیز ظرافت هایی وجود دارد که باید دقت شود و فرماندهی با قوای اسلام باشد که در طرح آزاد سازی حلب فرماندهی با مسلمانان بود و کشور روسیه تحت فرماندهی ایران همکاری کرد.
اگر موردی جزء اسرار باشد و حاکمیت تشخیص دهد که به صلاح نظام اسلامی نیست که مساله افشا شود باید تبعیت کرد.
ما ششمین قیدی که در تظلم خواهی می آوریم این است که برای تظلم خواهی نباید به بی بی سی و صدای آمریکا دست به دامان شد؛ زیرا به نحوی رسانه دشمن را به رسمیت شناخته ایم و دیگر نمی توانیم برای مخاطبین این مساله را توضیح دهیم.
تعبیر امام (ره) بسیار راهبردی است که فرمودند اگر رسانه های دشمن از شما تعریف کردند بدانید کار شما مشکل دارد.
قبل از حکومت اسلامی از هر وسیله ای می شد برای تبیین اهداف استفاده کرد که نمونه آن استفاده امام از رسانه های اروپایی بود و در روند انقلاب تسریع شد.
امروزه در رسانه های بیگانه تبلیغ می کنند که چندین هزار نفر زیر خطر فقر هستند و تعداد زیادی گورخواب وجود دارد و این نتیجه همان تظلم خواهی از رسانه های بیگانه است.
گاهی می خواهیم ظلمی که در کشور دیگری انجام شده است را افشا کنیم مانعی ندارد که از رسانه های بیگانه نیز استفاده کرد که اکثرشان در این مساله همکاری نخواهند کرد اما این مساله در رابطه با مشکلات داخلی وجود ندارد و نیاز به دقت کافی در این مساله وجود دارد و نباید این مسائل خلط شود.
در حکومت حضرت حجت (عج) به شیوه ظاهری نیست که در حکومت امیرمومنان علیه السلام به همین شیوه بوده است اما در حکومت آخر الزمان بر اساس علم غیب حضرت اداره حکومت صورت می گیرد که شیوه خاصی است و امیدواریم ما نیز آن دوران را ببینیم.
در آیه 72 سوره مبارکه انفال می فرماید:
(إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتَّى یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلى قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ میثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیر)
چه کسی می تواند افرادی که تحت ظلم قرار گرفتند را یاری کند؟
بارها قرآن کریم می فرماید که کافرین «بعضهم اولیاء بعض» و مومنین نیز «بعضهم اولیاء بعض» هستند و به اصطلاح «کبوتر با کبوتر، باز با باز» است.
اگر می خواهیم یاری مظلوم را در حیطه حکومت اسلامی داشته باشیم که این حکومت دچار ظلم و فساد نشود و جلوی مسئولین ظالم را بگیریم و ظلم را برطرف کنیم باید مومنین این کار را انجام دهند. اگر در این آیه مانند آیه مشهور غیبت کلمه «أخ» آورده بود، دیگر فقها کلمه مسلمان و مومن بودن را شرط نمی کردند بلکه کلمه «أخ» را شرط می دانستند. بنابراین می گویند غیبت مخالفین جایز است و أخ شامل آنان نمی شود.
در آیات کلمه «آمنوا» شامل مسلمان می شود و لزومی ندارد شیعه باشد. بسیاری از فقها «آمنوا» در آیه را شامل هر مسلمانی نمی دانند و می گویند باید ایمان به خدا و پیامبر و ائمه اثناعشری داشته باشد.
برخی اشکال می کنند ایمان به ائمه اثناعشری در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نبوده است! بله، ایمان در زمان پیامبر به دلیل عدم نصب ائمه علیهم السلام در حد ایمان به خدا، پیامبر و معاد بوده است اما بعد از نصب امام (چه در غدیرخم و یا قبل از آن) ایمان به جانشین پیامبر و خلفای اثنا عشر جزء ایمان است و حتی «آمنوا» شامل مخالفین نمی شود.
اگر این محدودیت را قائل نشویم، با توجه به روایاتی که داشتیم اگر فریاد «یا للمسلمین» سر دهد و جواب مثبت ندهند، مسلمان نیستند و این حکم را به صورت عام بیان کردیم. پس در محدوده حکومت اسلامی باید «اولئک بعضهم اولیاء بعض» باشد.
(وَ الَّذینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ)
نمی شود که کافران در یاری کردن، اولیاء مومنین باشند.
آیه دیگر را در بحث گذشته مطرح کردیم. (وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلى قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ میثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیر)
اگر از شما در دین کمک خواستند باید کمک کنید و این مشخص می کند که هم دین و هم کیش شما باید باشند.
اگر فشار می آورند که حجاب یا خمس را نباید اجرا کنید نیاز هست که شما آنان را یاری نمایید.
تنبیه هفتم
در تنبیهات گذشته گفتیم که در تظلم خواهی نباید مرتکب ظلم شویم و تهمت بزنیم اما آیا در تظلم خواهی فقط آن چه را که مربوط به ظلمی است که انجام داده مجاز به رسانه ای کردن هستیم یا گناهان و مفاسد دیگری که مرتکب شده و مربوط به این ظلم نیست را می توانیم برملا کنیم؟
این بحث در مباحث غیبتی که فقها بحث کرده اند آمده است و در مورد تظلم مظلوم از ظالم مورد بررسی قرار گرفته است و علمای متقدم و متأخر مطرح کرده اند.
بین شیعه و سنی غیبت ظالم جایز است و از مستثنیات غیبت است.
بحثی که در این تنبیه می گوییم بین فقها اختلافی است که آیا غیبت خلاف های دیگر او نیز جایز است یا خیر؟
از اطلاق آیه «لا یحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم» این نظریه را به دست می آوریم که بیان ظلم های دیگر شخص نیز جایز است. مرحوم شیخ و کاشف الغطاء قائل به این فتوا هستند و اطلاق را قبول دارند و از متاخرین مرحوم آیت الله خویی نیز همین نظر را بیان کرده اند.
مرحوم امام (ره) در این مساله احتیاط کرده است و با توجه به روایات این مساله را قبول ندارند.
اکثر فقها می فرمایند غیبت شخص نه تنها در آن ظلم بلکه در مفاسد دیگر نیز اشکالی ندارد و قلمرو افشاگری توسعه می یابد.
چیزی که صحت دارد و مشخص است که آن موارد را نیز مرتکب می شود می توان افشا کرد و او را مفتضح کرد که این کار جواز بالمعنی الاعم دارد. به هرحال فقها در جواز آن فتوا داده اند.
بنابراین در افشا گری رسانه ای، آنچه که واقعیت دارد و می توان افشا کرد، مانعی ندارد و طبق تنبیه دوم باید قصدمان خیر خواهی و اصلاح جامعه باشد.
آیه شریفه هیچ گونه قیدی در این مساله بیان نکرده است و مرحوم خویی در مصباح الفقاهه می فرماید که در این مساله مقدمات حکمت جاری است و لذا هیچ قیدی بیان نکرده است.
چند روایت داریم که مساله را قید می زند اما سندشان ضعیف است.
نظر مقام معظم رهبری را در مورد افشاگری دیدم که می فرمایند باید بعد از اثبات جرم افشا شود.
مرحوم شیخ در مکاسب محرمه بحث غیبت، مستثنیات غیبت را مطرح کرده اند و می گوید اگر کسی زنا کار است می توان گفت علاوه بر زنا، چشم چرانی نیز دارد و می توان گناهان مخفی او را نیز بیان کرد و قید «مادون» آورده است که این در مورد شخص فاسق است. در بحث ظالم باید فلسفه حکم را فراموش نکرد که باید جلوی ظلم گرفته شود.
در دین اسلام آن قدر که سفارش شده است جلوی ظلم را بگیرید، سفارش به جلوگیری از زنا نشده است زیرا ظلم به دیگری نیست و نافرمانی خدا و ظلم به خویش است.
در این مساله باید جلوی ظلم را گرفت و لذا در این بحث کارهایی مجوز داده شده است که برای جلوگیری از فساد مجوز این کارها صادر نشده است. در مورد زنا باید چهار شاهد، شهادت دهند تا حد جاری شود و شارع به ما نشان می دهد که من نمی خواهم زناکار به سرعت حد بخورد اما در بحث ظلم که تعدی به حقوق دیگران است، خداوند روا نمی داند.
در مورد غیبت ظالم، شیعه و سنی متفق القول هستند که جایز است.
این که افشای عیوب دیگر ظالم اجازه داده شده است، برای تهییج افکار عمومی بر علیه ظلم است که شورشی علیه او ایجاد شود ولی نباید سبب تهییج بر علیه حکومت شود و اصل حکومت حفظ شود.
غیر از گناه ظلم، کارهایی که شخص مخفی کرده است را می توان افشا کرد که در این مساله برخی فقها قید زده اند و شرط آن را یاری مظلوم دانسته اند که صدور جواز منوط به تظلم خواهی مظلوم باشد و در غیر این صورت جایز نمی دانند.
نظر ما نیز همین است که باید این افشاگری نزد کسانی باشد که بتوانند به یاری مظلوم بشتابند.
پس فلسفه حکم در این مورد نیز هست و ما تنقیح مناط می کنیم.
در این بحث ما مبانی فقهی را بیان می کنیم که این تضعیف نظام نیست بلکه تقویت نظام است زیرا پایه نظام اسلامی بر عدل است.
قرآن می فرماید: یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِساب. سوره ص آیه 26
خداوند به حضرت داوود دستور داده است که با حق بین مردم حکم نماید.
اگر شما افشاگری رسانه ای داشته باشید و مطالبه عمومی باشد مظلومین نیز برای احقاق حق وارد میدان می شوند.
اگر از ابتدا جلوی ظلم را بگیریم دیگر به سایر اقشار سرایت نخواهد کرد./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر