به گزارش سرویس جامعه و تمدن اسلامی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری، شنبه 11/10/95 در هفدهمین جلسه درس خارج فقه‌الاجتماع به موضوع نظریه کلامیِ شأن و منزلت و مطالعه تمرینی روی یک آیه جهت اثبات نظریه کلامی شأن اشاره کرد و گفت: در دو جلسه قبلی بحث در این است که آیا منزلت های اجتماعی داخل در جعل الهی یا لازمه جعل الهی هستند یا خیر؟
مختار این است که داخل در جعل یا لازمه جعل الهی است و تاکنون با بررسی دو آیه این مدعا اثبات شده است؛ در این جلسه آیه و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا مورد بررسی قرار می گیرد و با ضمیمه سه مقدمه به نتیجه مطلوب می رسیم.
1. مقدمه اول:
بدون شک، ظهور و پیدایش روابط اجتماعی و لو در سطح ساده و ابتدایی بر وضعیت شکل گیری حالت های قبیله ای و شعبی مقدم است؛ زیرا امکان ندارد که انسان ها در صورت اجتماع، با هم ارتباط گیری نداشته باشند. بعد از این ارتباط گیری هاست که شعب و قبیله شکل می گیرد و بعد از این شکل گیری هست که روابط اجتماعی بسیار پیچیده ای به وجود می آید. یک نتیجه که از این مقدمه باید گرفت این است که روابط اجتماعی داخل در جعل الهی یا لازمه جعل الهی است.
2. مقدمه دوم:
بدون شک، شکل گیری روابط اجتماعی بر شکل گیری و بروز و ظهور یافتن قبائل و شعوب تاثیر داشته است. این مقدمه در برابر آن فرضی است که مقدمه اول را قبول دارد ولی تاثیر گذاری را قائل نیست.
عوامل موثر بر شکل گیری قبائل و شعوب عبارتند از نژآد، رنگ، جغرافیا و غیره که یکی از آنها نیز « روابط اجتماعی » است. نکته قابل توجه که اجمالا مطرح می شود و تفصیل آن به آینده موکول می شود این است تاثیر روابط اجتماعی بر همه عوامل دیگر غالب است.
مثلا عامل نژاد میان انسان و حیوان مشترک است ، مثلا گونه هایی از پلنگ آسیایی و افریقایی داریم ولی چون روابط اجتماعی بین حیوانات نیست عامل نژاد تاثیر گذار در شکل گیری قبائل و شعوب نمی شود.
3. مقدمه سوم:
ظهور و شکل گیری منزلت های اجتماعی مقدم است بر ظهور و شکل گیری شعوب و قبائل .
توضیح: منزلت های اجتماعی یا همان تفارق ها و تمایزات و جایگاه هایی که فرد یا مجموعه در مقابل فرد یا مجموعه دیگر پیدا می کند قابل تفکیک و جداسازی از روابط اجتماعی نیست و به عبارت دیگر منزلت های اجتماعی بُعد همیشه همراه ِ روابط اجتماعی است.
و طبق مقدمه اول، چون ارتباطات مقدم است بر شکل گیری شعوب و قبائل، پس منزلت های اجتماعی هم مقدم است بر شکل گیری شعوب و قبائل و هم چنانکه روابط اجتماعی داخل در جعل یا لازمه جعل است ، منزلت ها و جایگاه ها و شئون اجتماعی نیز این گونه است.
سؤال: در جلسه قبل گفته شد که، به شأن و منزلت هایی که در بستر زمان و تاریخ شکل می گیرد چون برخاسته از اراده انسان هاست فعل الهی گفته نمی شود و چون شکل گیری شعوب و قبائل به صورت تدریجی اتفاق می افتد و در بستر زمان و تاریخ اتفاق می افتد نباید فعل الهی باشد.
جواب: آن عاملی که باعث شگل گیری روابط اجتماعی همراه با منزلت و جایگاه اجتماعی می شود و کم کم منجر به شکل گیری شعوب و قبائل می گردد همان کیفیت خلق انسانها است که باعث می شود امکانات موجود در انسان نیازهایی و عملکردهایی داشته باشد که غیر ارادی است.
این امکانات و نیازها در همه زمانها و مکانها در طول تاریخ وجود دارد و لذا در هر زمان و مکانی که انسان وجود دارد نمی تواند روابطی ولو ساده و ابتدایی نداشته باشد و این روابط نمی تواند منسلخ و جدا از جایگاه ها و منزلت ها و برتری یک عده بر عده دیگر باشد.
بنابراین مراد از فعل الهی آن چیزهایی است که اراده انسان در آن دخیل نباشد و در همه فرهنگ ها و در طول تاریخ وجود دارد و یک ثباتی دارد که تاریخ و فرهنگ را می سازد نه اینکه تاریخی و فرهنگی باشد و توسط انسان ها و با اراده آنها در بستر فرهنگ ها و تاریخ ساخته شود.
به عبارت دیگر، صیرورت و تدریج هم چنان که وصف پدیده های اجتماعی است، وصف فعل و جعل الهی هم هست و در هر دو نظام علی معلولی وجود دارد ولی با این تفاوت که در پدیده های اجتماعی حتما و حتما اراده انسان به عنوان جزء العله وجود دارد ولی در فعل و جعل الهی از این اراده خبری نیست.
نکته ای که همیشه به آن تاکید شده است این است که اگر لازم مجعول را فعل الهی بدانیم تأثیر شگرفی و بی بدیلی در قانون گذاری، سیاست گذاری، فقه و حقوق دارد به این معنا که باید همه این امور، در خدمت فعل الهی باشند نه این که مثلا قانونی و فتوایی صادر شود که به تخریب جایگاه، منزلت، شئون و روابط اجتماعی منجر می شود.
نتیجه: روابط اجتماعی و منزلت اجتماعی به عنوان بُعد همیشه همراه ِ آن یا جعل الهی است و یا لازم جعل است و در هر صورت، فعل الهی محسوب می شود.
روشی دیگر برای اثبات مطلب
اگر این مقدمات که تشکیل دهنده استدلال است مقبول نباشد از راه دیگری وارد می شویم.
در آیه مورد نظر، شعوب مقدم بر قبائل است. روشن است که قبائل درون هر شعب شکل می گیرد و قبائل منتسب به شعوب هستند. در یک مکان، دو یا چند شعب شکل نمی گیرد؛ ولی در یک مکان شاهد حضور چند قبیله هستیم؛ زیرا شعب بر اساس مکان و جغرافیا و بر اثر مولفه های کلانی مثل نژاد معنا می یابد.
ولی قبیله عمدتا ً محصول روابط درون شعب است. قبائل محصول انشقاق و انقسام است و این نیز محصول پیچیدگی و گسترش ارتباطات انسانی است. خلاصه کلام این که، شعوب معیار نژادی دارند و قبائل معیار نسلی دارند، یعنی تفاوت نژاد ها مساوی با تعدد شعوب است و تفاوت نسل ها مساوی با تعدد قبائل است.
نکته: اصلا مراد این نیست که عنصر روابط اجتماعی در شکل گیری شعوب تاثیر ندارد و فقط در شکل گیری قبائل موثر است، بلکه بر این مطلب تاکید می شود که آنچه در شکل گیری قبائل تاثیر گذارتر، اساسی تر و ریشه دار تر است عنصر روابط اجتماعیست.
در این که مراد از قبیله چیست می توان گفت: قبیله به مجموعه ها هم قابل اطلاق است. اگر این گروه از پدر واحد باشد همان قبیله مصطلح است که تفاوت نسلی باعث شکل گیری قبیله شده است. ولی اگر مطلق گروه مد نظر باشد گروهی مد نظر است که یا منزلت اجتماعی در ذاتش هست یا اینکه لااقل محصول یک وضعیت پیچیده شده ارتباطاتی هست.
علی ای حال، تقدم شعوب بر قبائل حاکی این حقیقت است که جعل الهی واسع است و شامل شعوب و قبائل می گردد و از آن جا که قبائل محصول روابط پیچیده ای است که که درونش منزلت و جایگاه و شأن وجود دارد و قابل تفکیک از آن هم نیست، به این منزلت و جایگاه نیز جعل و فعل الهی اطلاق می گردد.
مقرّر: مهدی طالعی اردکانی