به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ انگیزه نوشتن این مقاله، نگرانی از نابودی محیط زیست است که همه انسان‌های آگاه را در سرتاسر جهان به اضطراب انداخته است و سؤالی که باید به آن پاسخ داد، این پرسش اساسی است که آیا دولت ایران با سیاست‌گذاری‌های سیاسی و حقوقی فعلی خود می‌تواند از تخریب محیط زیست جلوگیری کند؟بررسی انجام شده، حکایت از وجود نواقصی در این حوزه دارد که در نوشتار حاضر به صورت موردی و مصداقی آورده‌شده است.
مقدمه
انسان برای زندگی و ادامه حیات و رشد و تکامل خود تنها زمین را دارد. خداوند او را از زمین و در زمین آفریده و سرمایه‌های حیات و تداوم زندگی را در اختیار او قرار داده است(طه:55؛ هود:16). طبیعت که گاهی از آن به«محیط زیست»هم تعبیر می‌شود، سرمایه‌ای است که بسیاری از اجزای آن تجدیدناپذیر است و تجدید بسیاری از آنچه که می‌تواند بازیافت شدنی تصور شود، در طی جریانی چنان طولانی اتفاق می‌افتد که در واقع، می‌توان آن‌ها را نیز درشمار آنچه تجدید ناشدنی است، به حساب آورد و از طرف دیگر، هر پدیده‌ای از پدیده‌های طبیعت چنان با اجزای دیگر به‌هم پیوستگی دارد که هر تغییری که در هریک از آن‌ها داده شود، آثار خود را-که گاهی عظیم و باورنکردنی است-تا دورترین نقاط و تا اعماق جهان برجای می‌گذارد.
متأسفانه از زمان انقلاب صنعتی، سرعت تخریب محیط زیست افزایش یافت و اینک، این خطر پیش‌آمده که انسان به دست خود زمین را نابود و در واقع، خود را مضمحل کند. در کشور ما ایران نیز محیط زیست به سرعت در حال نابودی است و ما نیز در تخریب طبیعت از دیگران عقب نمانده‌ایم. ولی خوشبختانه به نظر می‌رسد در جهان حرکتی بیدارکننده پدید آمده است که طبیعت و جهان را از صدمات تخریب نجات دهد.
انگیزه نوشتن این مقاله، نگرانی از نابودی محیط زیست است که همه انسان‌های آگاه را در سرتاسر جهان به اضطراب انداخته است و سؤالی که باید به آن پاسخ داد، این پرسش اساسی است که آیا دولت ایران با سیاست‌گذاری‌های سیاسی و حقوقی فعلی خود می‌تواند از تخریب محیط زیست جلوگیری کند؟بررسی انجام شده، حکایت از وجود نواقصی در این حوزه دارد که در نوشتار حاضر به صورت موردی و مصداقی آورده‌شده است.
1. مفهوم‌شناسی
سیاست‌گذاری برای جلوگیری از تخریب محیط زیست شامل راهبردهای سیاسی و حقوقی است و برای دانستن این راهبردها دانستن مفاهیم ذی ربط و مصادیق آن‌ها ضروری است؛ بنابراین، در ابتدا درباره مفاهیم و بعضی مصادیق موردبحث توضیح کوتاهی داده می‌شود.
1-1. محیطزیست
محیط زیست به معنای محیط پیرامون انسان است. اصطلاح فارسی آن، یعنی «محیط زیست» از دو واژه «محیط» و «زیست» ترکیب شده است. «محیط» واژه‌ای عربی از مصدر «حوط» و دو معنا دارد: یکی احاطه‌کنند و دیگری «اقیانوس» ؛ «زیست» واژه‌ای فارسی و به معنای زندگی است؛ بنابراین، «محیط زیست» به معنای محل زندگی و حیات و آنچه که زندگی و حیات را در کره خاکی دربرگرفته است. «شورای جامعه اقتصادی اروپا» در تاریخ 72 ژوئن 7691 م. در متنی حقوقی محیط زیست را به شکل زیر تعریف کرد: محیط زیست، آب، هوا، خاک و عوامل درونی و بیرونی مربوط به هر موجود زنده را شامل می‌گردد.
در قانون محیط زیست هند در ماده 84 در تعریف محیط زیست آمده است:
محیط زیست شامل مجموعه‌ای از به‌هم پیوستگی عوامل بیرونی است که رشد و حیات موجودات زنده انسانی، جانوری و گیاهی از آن تأثیرپذیر است».
گاهی از محیط زیست به «طبیعت» هم تعبیر می‌شود و منظور از «طبیعت» در اصطلاح، «به مجموعه پدیده‌ها و موجوداتی می‌گویند که بشر در پیدایش آن‌ها نقشی نداشته است؛ مثل زمین، هوا، آب، گیاه، انسان و. . . » ؛ منظور از اصطلاح «منابع طبیعی» عبارت از آب، هوا، معادن و سایر مواهب الهی موجود در طبیعت است. ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، «منابع طبیعت»را مترادف «محیط زیست»دانسته و آلوده کردن آب، هوا و خاک را آلوده کردن«محیط زیست» خوانده است.
1-2. تخریب محیط زیست
در مورد «محیط زیست» یا «طبیعت» بحث از آلودن یا تخریب مطرح است. «آلودگی» در لغت به معنای کثیف بودن یا کثیف شدن و مجازا به معنای دین، وام و بدهکاری است. شاید تعریف زیر از آلودگی و آلودن محیط زیست تعریف مناسبی باشد: هرگونه تغییر در ویژگی‌های اجزا متشکل محیط به شکلی که استفاده پیشین از آن ممکن نگردد و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم منافع و حیات موجودات زنده را به مخاطره اندازد»
به موجب ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست آلوده ساختن محیط زیست به شرح زیر است:
پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب‌وهوا، خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی و یا بیولوژیک آن را به‌طوری که زیان‌آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه باشد، تغییر دهد.
تخریب محیط زیست شامل انهدام، نابودی جنگل‌ها و مراتع، گیاهان، گونه‌های وحشی حیوانات و سایر مظاهر محیط زیست است و بدیهی است که هرگونه آلودن، یا تخریب محیط زیست تبعات گسترده و منفی بر محیط زیست انسان‌ها و دیگر موجودات کره زمین دارد و می‌تواند جوامع انسانی را با بحران‌های زیست محیطی مواجه سازد.
حساسیت در برابر تخریب محیط زیست به این معنا نیست که از مواهب محیط زیست بهره‌برداری نشود. بهره‌برداری از منابع و مواهب طبیعی حق انسان و ضرورت زندگی اوست؛ مهم آن است که این بهره‌برداری موجب تخریب نگردد و تداوم آن هم برای نسل حاضر و آینده تضمین شود؛ همان چیزی که متأسفانه کمتر رعایت می‌شود.
چنانچه براساس اصول علمی و آینده‌نگری و با رعایت کامل نکات فنی از محیط زیست بهره‌برداری شود، هیچ تعارضی بین حفظ محیط زیست و بهره‌برداری از آن وجود ندارد، ولی آنچه مورد ایراد است، عدم رعایت این تعادل است؛ یعنی انسان با دست خود سلامت نسل فعلی و حیات نسل آینده را به وجود مختلف صدمه و آسیب می‌رساند. نکته اینجاست که توسعه پایدار با تخریب محیط زیست میسر نیست و اصولا با حفظ محیط زیست است که امکان توسعه پایدار وجود دارد. توسعه‌ای که با تخریب محیط زیست همراه باشد، نه تنها توسعه نیست بلکه روز به روز فقر و بدبختی بشر را بیشتر می‌کند.
2. راهبردهای ایران برای حفظ محیط زیست
عرصه محیط زیست از جمله مواردی است که تمهیدات سیاسی با سیاست‌های قانونی و حقوقی همراه است؛ زیرا:
نخست: تخریب محیط زیست یک مشکل جهانی است و محدود به حدود جغرافیایی خاص نیست؛ لذا پیمان‌ها و عهدنامه‌های متعدد بین‌المللی در این مورد تنظیم شده است که هم جنبه سیاسی و هم حقوقی دارد. ایران به تعداد زیادی از این عهدنامه‌ها قانوناً ملحق شده است.
دوم: در همه کشورها از جمله ایران برای جلوگیری از تخریب محیط زیست قوانین خاصی تصویب شده است و سیاست تقنینی جز سیاست و مدیریت جامعه محسوب می‌شود. بنابراین، ابتدا عهدنامه‌های بین‌المللی و سپس تقنینی داخلی ایران بررسی خواهد شد.
2-1. راهبردهای سیاسی
در عرصه بین‌المللی احساس خطر از بروز مشکلات زیست محیطی روزبه‌روز در تزاید است؛ به‌همین علت، از پنجاه سال پیش تا سال 1388 بیش از 180 اجلاس توسط مجامع بین‌المللی برگزار شده است و می‌توان گفت که کمتر جلسه‌ای-حتی جلسات سیاسی-بین سران یا وزرای خارجه کشورهای جهان برگزار می‌شود که مسئله محیط زیست، به مناسبتی جزو دستور کار نباشد. حتی در آخرین جلسه‌ای که اخیرا در ایتالیا از سران کشورهای صنعتی جهان تشکیل شد، مسئله محیط زیست جزو دستور کار جلسه مزبور بود. تاکنون 208 معاهده، موافقت‌نامه و پروتکل بین‌المللی درباره حفاظت از محیط زیست تصویب شده که ایران به 81 معاهده از این معاهدات با تصویب مجلس شورای اسلامی ملحق شده است؛ از اجلاس‌های مهم درباره محیط زیست، اجلاس «استکهلم» در سال 1972 م است. این اجلاس موفق شد در اصول بیست و شش گانه خود برای حفظ محیط زیست قواعدی را تدوین و تصویب کند. بیست سال بعد در سال 1992 م. اجلاس دیگری با حضور سران 136 کشور در شهر «ریو دوژانیرو» برزیل تشکیل شد. در این اجلاس بیش از ده هزار شرکت‌کننده و خبرنگار و عکاس از سراسر جهان حضور داشتند. این اجلاس اعلامیه‌ای شامل 27 اصل را با عنوان «دستو رالعمل قرن 21» تصویب کرد. در این اعلامیه به ویژه در اصل هشتم آن روی اصلاح الگوی مصرف تأکید شده است. به اختصار متذکر می‌گردد که در اجلاس «ریودوژانیرو» عناصر مخرب محیط زیست در سه عنصر اصلی دیده شده است:
یک. الگوی مصرف غیر صحیح؛
دو. افزایش جمعیت؛
سه. کثرت ماشین‌آلات و شهرک‌های صنعتی.
درباره الگوی مصرف ذکر نکته‌ای ضروری است:
تخریب محیط زیست در ارتباط با الگوهای مصرف نامناسب، تنها در عملکرد خانواده‌های اسراف‌گر متبلور نیست بلکه بخش عمده و اصلی که نقش محوری در تخریب محیط زیست دارد، در عملکرد دولت‌هاست. عملکرد دولت‌ها در تخریب محیط زیست تنها در بهره‌برداری بی‌رویه از معادن نیست بلکه در مدیریت غیر کارشناسانه از این منابع و در مدیریت صنایع نیز کاملا دیده می‌شود و در این مورد، خواه بهره‌برداری از معادن و خواه در مدیریت، مسئولیت اصلی برعهده دولت‌هاست؛ زیرا دولت‌ها مدیریت ارشادی همه جامعه را در اختیار دارند و هیچ نهادی جز با تصویب و تأیید صریح و یا ضمنی دولت نمی‌تواند کاری انجام دهد؛ خواه این اقدام در جهت خیر باشد و یا در جهت خلاف منافع جمع و جامعه. با این توضیح مختصر و با توجه به مسئولیت اساسی و مهم دولت، نیازی به توضیح بندهای دوم و سوم یعنی کثرت جمعیت و زیادی ماشین‌آلات و شهرک‌های صنعتی نیست؛ زیرا هردوی این عوامل نیز در محدوده مسئولیت دولت‌ها قرار می‌گیرد.
درهرحال، در کشورهای مختلف دنیا حرکت‌های خودجوش مردمی در جهت حفظ و حمایت از محیط زیست تشکیل شده و بعضی از این انجمن‌ها به صورت حزب درآمده و در عرصه سیاست هم فعال شده‌اند و در نتیجه این احزاب (معمولا با نام حزب سبز و. . . ) و در مجالس و نهادهای قانون‌گذاری هم نفوذ کرده‌اند و امکان از قوه به فعل درآوردن آرمان‌های خود را در زمینه حفظ محیط زیست به دست آورده‌اند.
روشنگری‌های این جمعیت‌ها همراه با ملموس بودن واقعیت‌های موجود، دولت‌ها را نیز به آگاهی نسبی رسانده و احساس خطر نسبت به آینده محیط زیست فراگیر شده است؛ در نتیجه، در قرن بیستم اسناد بین‌المللی زیادی در زمینه حفظ محیط زیست تصویب شد.
اسناد بین‌المللی نتیجه توافق سازمان‌های بین‌المللی است و سازمان‌های بین‌المللی را نیز دولت‌ها به وجود می‌آورند، اگرچه بعدا حیات مستقل پیدا می‌کنند. دراین‌باره، جمهوری اسلامی ایران نسبت به عضویت در بسیاری از عهدنامه‌های بین‌المللی اقدام کرده و این عهدنامه‌ها در حکم قانون است:
به موجب ماده 9 قانون مدنی ایران: مقررات عهودی که بر طبق قانون اساسی بین دولت ایران و سایر دول منعقد شده باشد، در حکم قانون است.
طبق اصل هفتاد و هفتم قانون اساسی:عهدنامه‌ها و مقاوله‌نامه‌ها، قراردادها و موافقت نامه‌های بین‌المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.
مهم‌ترین عهدنامه‌های بین‌المللی زیست محیطی که دولت جمهوری اسلامی عضو آن‌هاست، عهدنامه‌های زیر است:
-عهدنامه مربوط به مداخله در دریاهای آزاد در مواردی که آلودگی نفتی پیش می‌آید
-عهدنامه مربوط به تالاب‌های بین‌المللی به ویژه، تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی
-عهدنامه مربوط به میراث فرهنگی و طبیعی جهان
-عهدنامه جلوگیری از آلودگی دریایی از طریق دفع مواد زائد و مواد متفرقه
-عهدنامه تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوران و گیاهان وحشی در معرض نابودی
-عهدنامه منطقه‌ای کویت برای همکاری در مورد حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی ساحلی در برابر آلودگی، بین کشورهای حاشیه خلیج‌فارس
-عهدنامه وین برای حفاظت از لایه ازون
-عهدنامه«بازل»درباره کنترل انتقال برون مرزی مواد زائد زیان بخش و دفع این مواد
-پروتکل مداخله در دریاهای آزاد در صورت بروز آلودگی ناشی از مواد غیر نفتی؛
-عهدنامه بین‌المللی نجات دریایی
-عهدنامه بین‌المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی
-عهدنامه سازمان ملل متحد در مورد بیابان‌زدایی
-عهدنامه ساختاری تغییرات اقلیمی
-پروتکل«کیوتو»در مورد عهدنامه تغییرات اقلیمی
-پروتکل کنترل انتقالات برون‌مرزی مواد زائد خطرناک و دیگر ضایعات در دریا
-عهدنامه تنوع زیستی
-پروتکل ایمنی زیستی
این عهدنامه‌ها و پرتکل‌ها قبل از انقلاب اسلامی یا پس از انقلاب اسلامی توسط قوه مقننه تصویب شده، لذا حکم قانون پیدا کرده و لازم الاجر است.
همان‌طور که معلوم است، انگیزه تشکیل این اجلاس‌ها و تصویب این عهدنامه خطراتی بوده که انسان از تخریب محیط زیست احساس می‌کرده و در کنار این نگرانی کلی بعضی حوادث تأسف بار زیست محیطی نیز از قبیل حادثه «بوپال» در هند و حادثه چرنوبیل در شوروی سابق (اوکراین) نیز مزید براین نگرانی شده است.
اگرچه حمایت از محیط زیست در منشور ملل متحد درج نشده، سازمان ملل متحد نیز بنا به وظیفه جهانی خوند در حفاظت از محیط زیست نقش مهمی ایفا کرده است. شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل که یک رکن آن کمیسیون اقتصادی اروپاست، در حفظ محیط زیست تلاش فراوان دارد. این شورا در مجمع عمومی سازمان ملل پیشنهاد داد تا اجلاسی جهانی درباره محیط زیست تشکیل شود و همین پیشنهاد بود که به تشکیل اجلاس«استکهلم» منتهی شد.
به دنبال اجلاس «استکهلم»، اجلاس دیگری در سال در «ریودوژانیرو» تشکیل شد که از مهم‌ترین اجلاس‌های مربوط به حفاظت محیط زیست به حساب آمده است (که پیشتر از آن‌ها نام برده شد). بعضی نهادهای برخاسته از اجلاس‌های بین‌المللی عبارت است از:
یک. سازمان یونپ
سازمان یونپ بعد از اجلاس «استکهلم» تشکیل شد و برنامه‌ای راجع به ساختار و امور مالی «حوزه محیط زیست» تدوین کرد. هزینه‌های «یونپ» توسط سازمان ملل متحد تأمین می‌شود و دبیرخانه آن در شهر «نایروبی» پایتخت کنیا است.
یونپ شورای 59 نفره‌ای دارد که دبیر کل آن توسط دبیر کل سازمان ملل متحد به مدت 5 سال انتخاب می‌شود. کنترل جهانی محیط زیست بر عهده یونپ گذاشته شده و به عنوان «طرح نظارت بر کره زمین» شناخته می‌شود. دیدگاه‌های عمده این طرح عبارت است از:
الف. مسائل بهداشتی با همکاری سازمان بهداشت جهانی؛
ب. مسائل مربوط به منابع جانشین که به سازمان خواروبار و کشاورزی«فائو» سپرده شده است؛
ج. مسائل مربوط به آب‌وهوا که به سازمان هواشناسی واگذار شده است.
از جمله وظائف و مسئولیت‌های مهم«یونپ»، فشار به دولت‌ها برای پیوستن به عهدنامه‌های بین‌المللی و گنجاندن اصول مربوط به محیط زیست در قوانین داخلی است
دو. کمیسیون توسعه پایدار
سازمان ملل متحد بعد از اجلاس «ریو» ، «کمیسیون توسعه پایدار» را تشکیل داد، با این هدف که «توسعه پایدار» با «حفظ محیط زیست» همراه باشد. این کمیسیون امور مربوط به جنگل‌ها، کویرزدایی، کوه‌ها، کشاورزی، توسعه روستایی و حفظ تنوع گونه‌ها را وجهه همت خود قرار داد