به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل، کتابی توسط عارف خلیل ابوعید با «عنوان روابط بین الملل در فقه اسلامی» که چاپ اول آن در سال 1391 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) در تهران به چاپ رسید. مترجم این کتاب سید عدنان محققمی باشد. این کتاب دارای 384 صفحه می باشد.
این کتاب به مهم ترین اصول روابط میان حکومت اسلامی با سایر دولت ها و مباحثی چون جنگ و صلح، بررسی حکومت و ارکان آن، ایجاد روابط بین الملل در اسلام، جهاد و حکم جهاد و علل آن، مسائل مربوط به درگیری ها، نحوه خاتمه جنگ و تأثیرات آن بر مردم، پیمان و روابط درونی کشورهای اسلامی و بسیاری از موارد دیگر پرداخته است. این کتاب مشتمل بر پنج بخش می باشد.
بخش اول با عنوان «کلیات» شامل 7 فصل می باشد. فصل اول با عنوان «حقوق بین الملل از نگاه فقهای مسلمان» به بررسی حقوق بین الملل عمومی، حقوق بین الملل در نگاه فقهای اسلام، دولت و ارکان آن و حاکمیت اسلام پرداخته است. اصول حقوق بین الملل عمومی از ریشه، به خود دولت ها و آنچه که در ارتباط بدانهاست مربوط است اما محور اصول حقوق بین الملل خصوصی بر روابط و اوضاع خاص افراد در دول مختلف می چرخد طوری که مشخص کردن جنسیت آنها و بیان کیفیت به دست آوردن تابعیت خاص و ویژه، همچنین چگونگی از دست رفتن آن و بیان قانون واجب الاجرا و قانون مختص در دعاوی و درگیری ها که طرف های آن ملیت های متفاوت است، اینها همه مسائلی است که در چارچوب حقوق بین الملل خصوصی صورت می پذیرد. ارکان دولت عبارت است از:
1ـ حکومت
2ـ ملت (مردم)
3ـ سرزمین
فصل دوم با عنوان «رکن اول: دولت، حاکمیت، ولایت و حکومت» به بررسی قدرت داخلی و قدرت خارجی می پردازد. قدرت داخلی به معنی آزادی دولت در دخل و تصرف در امور داخلی خود از لحاظ سازماندهی حکومت و منافع عامه و عزل و نصب قوای تحت امر حکومتی و اختیار دادن به اشخاص برای رفع و رجوع امور بدون دخالت هیئت حاکمه و یا گروه دیگری با حفظ قدرت و صلابت حکومت در تمامی نقاط کشور. منظور از قدرت خارجی آزادی دولت در اداره و سازماندهی روابط بین المللی بدون هیچ گونه سلطه پذیری است.
فصل سوم با عنوان «رکن دوم: ملت» به مباحثی مانند: مسلمانان در دولت اسلامی، غیر مسلمانان در دولت اسلامی، پناهندگان، تفاوت بین دولت، ملت و امت اسلامی می پردازد. مسلمانان در دولت اسلامی پایه و اساس حکومت و بالاترین نقش و احترام را دارند آنان خود را در برابر شریعت مسئول دانسته و از آن دفاع می کنند. امت اسلامی را می توان این گونه تعریف کرد: جمعیت انبوهی از مردم که اسلام را دین خود قرار داده اند. مسلمانانی که در خارج از یک دولت اسلامی زندگی می کنند خوب است که به کشورهای اسلامی بیایند و بودن هیچ مجوزی وارد یا خارج این کشور ها شوند. اهل ذمه آنهایی هستند که در سرزمسن اسلامی زندگی می کنند و از آن رهگذر جزء هموطنان تحت حکومت اسلامی به حساب می آیند.برای اینکه شخص ذمی از تمام قوانین و حقوق مقرر شده توسط دولت اسلامی بهره مند شود می باید چندین اصل را رعایت کند که عبارتند از:
1ـ قرآن را به سخره نگیرند و آن را تحریف نکنند.
2ـ به رسول الله (ص) دروغ، و تهمت نبدند.
3ـ دین اسلام را به بدی یاد نکنند.
4ـ هیچ زن مسلمانی را به زنا و یا به نکاح دعوت نکند.
5ـ مسلمانی را از دینش خارج نکنند.
6ـ به موقع جنگ یاور جنگجویان باشند. امان نامه پیمانی است امنیتی و صلح جویانه که در مواقع جنگ پیش می آید و به موجب آن شخص یا جنگجو مورد نظر از حمایت حکومت اسلامی در زمان اقامت در حکومت اسلامی برخوردار می شود.
فصل چهارم با عنوان «سرزمین» به مباحثی مانند نظریه اسلامی ماهیت بین المللی دولت، دارالاسلام ـ سرزمین اسلامی و تقسیم بندی آن، دارالحرب، دارالعهد (سرزمین عهد و پیمان) می پردازد. فقهای اسلامی تقسیم بندی دارالاسلام یا تجزیه حکومت اسلامی یا تبعیض قائل شدن بین مسلمانان براساس نژاد را قبول ندارند. شریعت اسلام تنها امت واحده ای را می شناسد، امت واحده ای که هرکسی که اسلام را دین خود انتخاب کرده باشد، شامل آن است. لیکن برخی از مناطق بنابر تقدس و جایگاه دینی آنها این گونه تبعضات را قائل هستند. ماوردی و ابویعلی داراالسلام را به سه بخش تقسیم کرده اند:
1ـ حرم
2ـ حجاز
3ـ سایر سرزمین های اسلامی که هر یک توضیح داده شده اند.آنچه که از دایره سرزمین های اسلامی خارج می شود یا دارالحرب نامیده می شود یا دارالعهد و این برحسب روابط مسالمت آمیز انه بین حکومت اسلامی و سایر دول یا عدم آن شکل می پذیرد.
فصل پنجم با عنوان «رکن چهارم: حاکمیت اسلام» می باشد که به این نکته توجه می کند که: دولت اسلامی یک دولت دموکراتیک یا سوسیالیستی یا سرمایه داری نیست، هرچه هست همین واژه کوتاه و مختصر و مفید است و هیچ اصطلاح دیگری برآن اطلاق نمی شود.
فصل ششم با عنوان «تحولات تاریخی روابط بین الملل» به بررسی ملل آسیایی و آفریقایی و یونان، دیدگاه رومیان، دیدگاه اعراب پیش از اسلام، قرون وسطی در اروپا، عصر جدید و عصر سازماندهی بین الملل پرداخته است. یونانیان خود را از سایر دول برتر می دانند چراکه خودشان را مرمدمی متمدن و بزرگوار حساب می کنند و دیگر ملت ها را بربر و وحشی که زبانی جز زور و اسلحه نمی دانند. می توان گفت ملل باستان چیزی به نام برابری و مساوات بین خود و سایر ملل دیگر را اصلا به رسمیت نمی شناسند و اساس روابط بین الملل در آن زمان قدرت بازدارنده بود.اراده غالب بر مغلوب برهمه چیز سایه افکنده و بنا به خواسته هایشان توضیح و تفسیر می شود. درمیان اعراب پیش از اسلام هر دولتی بر دولت دیگر تجاوز می کرد و هیچ مانعی برسر این مسأله نبود، خواه طرف در این جنگ ضعیف باشد یا نباشد و.... .
فصل هفتم با عنوان «پیدایش روابط بین الملل اسلامی» می باشد و بر این نکته توجه می کند که: از آنجا که دین اسلام گرایشات جهانی داشته و دورنمای خود را ایجاد یک جامعه بشری واحد که مطیع نظام حقوقی واحدی باشد، قرار داده است. این امور به طور سریع در تمام جهان تسری پیدا نمی کند و بدین خاطر مشکلاتی سر راه دولت اسلامی وجود دارد اینکه چه طور روابط خود را با سایر کشورها هماهنگ کند و چگونه با آنها در تعامل و همکاری باشد.
بخش دوم با عنوان «روابط خارجی اسلامی در زمان جنگ» می باشد. فصل هشتم این بخش با عنوان «تعریف جهاد» به بررسی موضوعاتی همانند: تعریف لغوی جهاد، تعریف شرعی جهاد و تعریف جنگ در حقوق بین الملل عمومی می پردازد. جنگ از دیدگاه فقهای حقوق بین الملل، درگیری مسلحانه بین دو دولت یا بیشتر است که قوانین بین المللی آن را تنظیم کرده اند و هدف، در چارچوب دفاع از منافع ملی برای دولت های در حال جنگ شکل می گیرد.
فصل نهم با عنوان «حکم جهاد» به بررسی موضوعاتی همچون: آیاتی که دال بر وجوب جهاد دارند، بررسی روایاتی از اهل سنت که بر وجوب جهاد تأکید دارد، و جهاد از دیدگاه می پردازد. باور های شیعه در باب جهاد همچون باورهای اهل سنت است فقط آنها موضوع را منوط و در ارتباط با اعتقاد ولایی امام می دانند. پس جهاد در اتقاد شیعه بدون ولایت امام، ایمان محسوب نمی شود چراکه ولایت در اعتقاد آنان، شرطی از شروط نجات است و جهاد هم عملی از اعمال امام. اما به تنهایی کسی است که می تواند اعلان جنگ کند و همچنین در موردی دوری از جنگ .... تصمیم گیری کند.
فصل دهم با عنوان «جهاد زن» به این نکته توجه می کند که: طبق آیات قرآن باید گفت که فریضه جنگ در راه خدا شامل زنان هم می شود و همچون نماز، روزه و زکات و حج بر زنان واجب است درد ادامه به بررسی روایتی در این مورد پرداخته است. به اجماع فقها جهاد برای مردان مستطیع قرار داده شده است.
فصل یازدهم با عنوان «جایگاه جهاد در قانون گذاری اسلامی» به نشانه های توجه قرآن کریم به جهاد می پردازد مثلا از نشانه های توجه به جهاد، تشویق به آن است و هشدار سرزنش برای متخلفین و...
فصل دوازدهم با عنوان «علل آغاز جنگ» می باشد که شامل مباحثی مانند علل جنگ در اسلام، از نظریه تا عمل و علل شروع جنگ ها در حقوق بین المللی می باشد. علل جنگ در اسلام عبارتند از:
1ـ نشر دعوت اسلام و حمایت از آزادی عقیده
2ـ راندن دشمنان از سرزمین مسلمانان و رفع خطر از دارایی های آنان
3ـ پشتیبانی عمومی نظام از دولت اسلامی
4ـ حمایت از اقلیت های مسلمانی که در آن سوی مرزهای اسلام سکنا دارند.
5ـ پایبندی به عهود و توافقنامه ها(تفاهم نامه).
از جمله علل شروع جنگ ها در حقوق بین المللی عبارتند از:
1ـ تمایل و گرایشات سلطه گری و توسعه طلبانه
2ـ نظم پیمان های بین المللی و پافشاری های امنیتی و حساسیت های سیاسی و شخصی مورد تبادل
3ـ نشست ها و پیمان های خصمانه برآمده از وابستگی مشکلات تسلیحاتی
4ـ منافع مرتبط به صنایع تسلیحاتی
5ـ ناتوانی و ضعف نظام در سطح بین الملل
6 ـ توزیع ناهمگون و نامتوازن جمعیت و درآمدهای خدادادی (طبیعی).
7ـ ملی گرایی افراطی
8 ـ درگیری های استعماری
9ـ درگیری بر سرماندن
10ـ اختلافات سیاست های بازرگانی
11ـ تبعیض نژادی
12 ـ دوری از مراجعه به روح پاک انسانی در تعاملات بین المللی.
فصل سیزدهم با عنوان «منابع خارجی حقوق» ابتدا به بررسی (منابع خارجی حقوق اسلامی) می پردازد که عبارت است از:
1ـ قرآن کریم
2ـ سنت نبوی
3ـ گفتارها و کردارهای خلفای راشدین
4ـ برخی از این اصول در پیمان نامه هایی است که مسلمانان با غیرمسلمانان امضا کرده اند از جمله عهدنامه ای است که پیامبر(ص) با کفار قریش بسته است.
5 ـ فتاوای فقها و اندیشمندان و تفسیرات آن در خصوص روابط خارجی یا دولت های اسلامی است.
آنگاه مؤلف به بررسی (منابع حقوق بین الملل عمومی) می پردازد و می نویسد: دو نوع منبع در این مورد هست؛ منابع اصلی که عبارت است از:
1ـ عهدنامه ها، منظور پیمان های رسمی است که بین دولت ها امضا می شودو دارای اثرات قانونی است که اصول حقوق بین الملل عمومی آن را مشخص می سازد.
2ـ عرف بین المللی، منظور مجموعه اصول قانونی استکه از تکرار التزام دولت ها بدان در نوع رفتار آنها با دیگر دول به وجود می آیند تا اینکه این عرف در همه جا جاری شده و سایر دولت ها به این باور می رسند که این اصول الزامی است، یعنی ضروری است.
3ـ اصول حقوق عمومی اصول اساسی است که بدانها استناد شده و سازمان های حقوقی در دولت های متمدن مختلف، آن را به رسمیت می شناسند مانند پایبندی به قوانینی که در آن هرطرفی که با رفتار خود موجب ضرر و زیان به دیگری شود باید آن را جبران کند.
منابع فرعی حقوق بین المللی عمومی عبارتند از:
1ـ احکام محاکم (دادگاه ها)
2ـ گفته های حقوق دانان بین الملل
3ـ اصول عدالت و انصاف که هر مورد توضیح داده شده است.
بخش سوم با عنوان «جنگ و رعایت موازین آن» می باشد. فصل چهاردهم این بخش با عنوان «دعوت قبل از مبارزه» به این نکته توجه می کند که: اگر جنگ به خاطر نشر دعوت اسلامی باشد، جایز نیست به خاطر آن قبل از دعوت کفار به اسلام و بیان حقیقت برای آنان به جنگ پرداخت. در درجه اول باید غیر مؤمنان را به اسلام دعوت کرد تا برای قبول اسلامی یا جنگ یا جزیه آمادگی یابند. در ادامه مؤلف به روایاتی در این زمینه اشاره کرده است. سپس نویسنده به بررسی موضع خیانت به عهد در اسلام و در قوانین بین المللی پرداخته است.
فصل پانزدهم با عنوان «در زمان جنگ» که به مباحثی مانند شناخت اخبار دشمن و هوشیاری در مقابل جاسوسان دشمن پرداخته است و به ذکر روایاتی در این زمینه پرداخته است. در این میان جاسوسان سه نوع هستند:
1ـ جاسوس جنگی
2ـ جاسوس هم پیمان و ذمی
3ـ جاسوس مسلمان مؤلف احکام هریک از جاسوان را تبیین کرده است.
فصل شانزدهم با عنوان «مشخص کردن دشمن» می باشد. در این فصل موضع دین اسلام در خصوص گروه های غیرمبارز (مانند: زنان و کودکان، پیرمردان و پیرزنان و بیماران و امثال آنها، راهبان، کارگران و کشاورزان، پیام رسان (پیک)) را بیان شده است.
فصل هفدهم با عنوان «سلاح های به کار رفته» به بررسی روایاتی در این زمینه پرداخته است.
فصل هجدهم با عنوان «فریب و نیرنگ در جنگ» پس از بررسی روایات به این نتیجه می رسد که: شریعت اسلام بین آنچه که خیانت حساب می شود و آنچه که نیرنگ است، فرق می گذارد، نقض عهد و خیانت چیز دیگری است.
فصل نوزدهم با عنوان «تخریب و صدمه زدن» می باشد. این فصل به تشریح روایاتی که به کشتن حیوانات، تخریب خانه، قطع درختان ونظر فقها در این زمینه پرداخته است.
فصل بیستم با عنوان «نظم و مقررات جبهه مجاهدین» شامل مباحثی مانند: فرمانبرداری و انضباط، پایداری، حرام بودن اعمال غیراخلاقی، نهی از چپاول یا خیانت می باشد. در هر مبحثی به روایاتی اشاره شده است. جنگ با دشمنان اسلام مبتنی بر دو اخلاق است:
1ـ عدالت: با کسانی که با شما به مبارزه برمی خیزند، مبارزه کنید یعنی جنگ محدود به مبارزین می شود.
2ـ احسان و نیکویی حتی در کشتار طوری که نباید مثله کرد یا شکنجه به کار گرفته شود.
بخش چهارم با عنوان «پایان جنگ و تأثیر آن بر اشخاص و اموال» می باشد. فصل بیست یکم با عنوان «پایان جنگ» شامل دو مبحث: پایان جنگ در قوانین اسلامی و پایان جنگ در حقوق بین الملل می باشد. موارد پایان یافتن جنگ آن گونه فقها مشخص کرده اند بدین ترتیب است:
1ـ اسلام آوردن مبارزین
2ـ پیروزی ارتش اسلام با فتح سرزمین دشمن
3ـ قبول پرداخت جزیه (مالیات) و تمایل آنان به صلح
4ـ ترک جنگ و انصراف از جنگ
5ـ حکمیت یا کوتاه آمدن
6ـ پایان یافتن جنگ به نفع دشمن که هریک از موارد نامبرده به طور مختصر توضیح داده شده است. حقوق بین المللی هم علل مختلفی را در پایان دادن جنگ می شناساند، یکی از آن راه ها تسلیم بدون قید و شرط دشمن و همچنین توفق نامه های صلح آمیز است یک عامل دیگر هم در توقف جنگ، آتش بس است و توقف جنگ به خاطر انتقال زخمیان و دفن کشتگان که به طور مختصر توضیح داده شده است.
فصل بیست و دوم با عنوان «تأثیرات جنگ در نیروهای دشمن» مشتمل بر مباحثی مانند تعالیم اسلام در رفتار با اسرا و سرنوشت اسرا می باشد. اعراب جاهلی رفتاری به دور از لطف و رحمت و انسانیت با اسرا داشتند. قرآن کریم بر اطعام اسیران بسیار سفارش کرده و آن را از عوامل تقرب خدا و نزدیکی بنده ای به پروردگارش می داند.در مورد سرنوشت اسرا در برخی از مواقع دستور به کشتن دادند مثل دستور قتل ضر بن حارث و عقبه بن ابی معیط و برخی از مواقع هم به فدیه رضایت داده اند مثل معاوضه دو مسلمان با یک مشرک آن گونه که در حدیث عمران بن حصین آمده است.
فصل بیست و سوم با عنوان «جنگ و اموال دشمن» مشتمل بر مباحثی مانند: تعریف نفل، غنایم و فیء ، حکم اموال غیرمنقول، حکم موال منقول می باشد. فیء در اصطلاح فقها یعنی آنچه را مسلمانان از اموال کفار بدون هیچ جنگ یا جهادی به دست آورند. غنیمت بر آن دسته از اموال منقولی اطلاق می شود که مسلمانان از دشمنان به دست می آورند مثل حیوانات و اسلحه. فقها بر سر موضوع احکام سرزمین هایی که مسلمانان چه با جنگ و زور و چه با واسطه صلح یا پناه آوردن مردمان آن سرزمین به دامان اسلام بر آن ها سیطره پیدا کرده اند اختلافات زیادی دارند. که این موضوع را در ورایات بررسی شده است.
بخش پنجم با عنوان «صلح در اسلام» می باشد. فصل بیست و چهارم با عنوان «مبنای رابطه، صلح یا جنگ؟» شامل دو مبحث می باشد:
1ـ کسانی که جهاد را هجومی می دانند
2ـ کسانی که به جهاد به عنوان یک قضیه دفاعی نگاه می کنند. مؤلف پس از بررسی روایات در این زمینه به این نتیجه می رسد که: اگر مبنای روابط، صلح باشد باید معاهدات هم مطلق باشد ولیکن محدود کردن آنها در قالب زمان دلالت بر این دارد که اصل در روابط جنگ است. تمام این ادله، روشن و صریح بوده و بیانگر این است که منشأ روابط بین مسلمانان و سایر دول، جنگ است نه صلح، ولیکن بین این تصور و واقعیت روزگار ما و حقیقت موازین قدرت های جهانی خیلی فاصله است. اما گروه دوم کسانی هستند که ریشه ورابط بین دولت اسلامی و سایر دول را صلح می دانند. مؤلف پس از بررسی نظرات هر دو گروه به این نتیجه می رسد که: جهاد اسلامی هم یک عمل دفاعی است و هم یک عمل هجومی آن هم در یک آن واحد و ابزاری است در اختیار ولی امر برای نشر اسلام یا دفاع از مسلمانان. جهاد یک امر هجومی در زمان اوج امت اسلامی و ایجاد یک دولت اسلامی قدرتمند است همانگونه اوضاع در عصر فتوحات اسلامی در آغاز حکومت اسلامی بود و جهاد یک امر دفاعی است هنگامی که کشور ضعیف باشد و دولت اسلامی ناکارآمد ناتوان باشد.
فصل بیست و پنجم با عنوان «معاهدات در اسلام» شامل مباحثی مانند: مشروعیت عهدنامه ها، شرایط درستی پیمان ها، انوع عهدنامه ها، وفای به عهد و پایان مدت معاهدات می باشد. عقد نامه ها و آتش بس های بین دولت های اسلامی با دیگر ملل تنها در قالب شرایطی درست است:
1ـ با قوانین اسلامی دولت های اسلامی در تعارض نباشد و با متون شرعی یا قوانین عمومی هم مخالفتی نداشته باشد.
2ـ عقد پیمان ها با دشمنان اسلام را باید پیشوای مسلمانان یا جانشین او برعهده داشته باشد چراکه آتشی وصلح نیازمند به دید و باز و برآورد مصالح مسلمانان و تدبیر مسائل جنگی است.
3ـ در پیمان آتش بس (صلح) باید مصلحت مشروع مسلمانان در نظر گرفته شود.
4ـ مدت این عهدنامه ها مشخص و زمان بندی شده باشد.
شروط درستی معاهدات در قوانین بین المللی عبارت است از:
1ـ صلاحیت عهد بستن
2ـ رضایت
3ـ اینکه معاهده با قوانین عمومی در حقوق بین المللی مخالفتی نداشته باشد.
4ـ در درستی انعقاد پیمان ها باید موضوع آن مشروع و جایز باشد.
اسلام به قضیه امان دهی حتی در برهه جنگ و کشتار و در زمان درگیری شدید لشگرها، اهمیت می دهد.
معاهدات در اسلام این گونه پایان می پذیرد:
1ـ پایان یافتن مدت زمان شرط شده
2ـ اینکه در معاهدات، تعارض پیش آید و یا بر مصلحت اسلام باشد.
3ـ اگر در شرطی از شروط معاهده اخلال به وجود آیدو یا کفار عملی در نقض عهد صورت دهند.
4ـ ترس دولت اسلامی از خیانت دشمنان ونیرنگ آنان و اگر نشانه های نیرنگ از جانب دشمنان دیده شود.
فصل بیست و ششم با عنوان «نمایندگی سیاسی» می باشد. مؤلف ابتدا تعریف های متفاوتی از دیپلماسی ارائه داده است. در ادامه به ریشه نمایندگی سیاسی پرداخته و در آخر شکل گیری نمایندگی دیپلماسی در اسلام را توضیح داده است. روابط بین الملل دارای چندین مرحله است:
1ـ عصر قدیم
2ـ قرون وسطی
3ـ عصر سازماندهی بین المللی.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 384 صفحه که چاپ اول آن در سال 1391 روانه بازار شد.
مرکز پخش: تهران، بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت، دانشگاه امام صادق (ع).
120/601/د