به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله مقتدایی، در جلسه چهاردهم درس خارج ولایت فقیه که روز یک شنبه مورخه4مهر سال 95 در مدرسه مبارکه دارالشفاء برگزار گردید به ادله تفویض ولایت الهی به انبیاء در قرآن کریم پرداخت و در بررسی آیه مربوط به پیامبر گرامی اسلام گفت: شأن نزول آیه 6 سوره احزاب در مورد جنگ تبوک بود اما خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بارها به همین آیه استشهاد فرمودند و ولایت امیرمومنان علیه السلام را به اثبات رساندند که نمونه های آن در جریان غدیر خم و اعزام حضرت علی علیه السلام به یمن بیان شده است و در منابع شیعه و اهل سنت بیان شده است.
این استاد حوزه در ادامه با بررسی روایات اولی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: ولی امر مسلمین موظف است دَین مدیون بدون وارث و مال را بپردازد و یا اگر زن و فرزندانش بی سرپرست مانده‌اند حاکم و ولیّ امر مسلمین باید زندگی آنها را تأمین کند و همین روایت نشان از اولی بودن ولیّ مسلمین است.
ایشان در پایان تصریح کرد: پیامبر گرامی اسلام در ماجرای غدیر خم با سه مرتبه اقرار گرفتن از مردم به اولویت داشتن خود، ماجرای ولایت جانشینی حضرت امیرمومنان علی علیه السلام را برای مردم به دستور پروردگار بیان کردند و بدین ترتیب اتمام حجت نمودند.
تقریر
خلاصه ای از مباحث گذشته
آیت الله علم الهدی گفت: نمونه هایی از تفویض ولایت الهی به انبیاء در قرآن کریم مطرح است که به طور مثال حضرت ابراهیم علیه السلام بعد از طی مراحل سخت و آزمایشات متعددی که صورت گرفت از مراحل عبد، نبی و رسول به مقام امامت ارتقا پیدا کرد و تقاضا داشت همین منصب در ذریه اش باقی بماند که خداوند فرمود این منصب به ظالمین نخواهد رسید.
وی با بیان اینکه تمام انبیاء در یک درجه و مقام نبوده اند اظهار داشت: انبیاء به اندازه ای که قلوبشان از غیر خدا خالی می شده و به عظمت الهی نزدیک تر بوده اند مقامات عالیه کسب می کردند که ماجرای حضرت موسی و ابراهیم علهیما السلام نمونه بارزی از این جریان است و در آیات زیبای قرآن کریم بیان شده است.
این استاد حوزه علمیه افزود: پیامبر گرامی اسلام نیز مانند سایر انبیای الهی دارای این مقام ولایت کلی بوده است و همین مقام در ائمه علیهم السلام نیز ثابت است و در عصر غیبت می توان به ولی فقیه نیز تسری داد.
آیت الله مقتدایی در ادامه گفت: مرحوم طبرسی در مجمع البیان در بیان و توضیح کلمه «امام» می‌گوید: «الذی یقوم بتدبیر الأمة و سیاستها و القیام باُمورها و تأدیب جناتها»: یعنی تدبیر امور و سیاست و قیام به امور آنها و جاری کردن حد و معین نمودن والی را امامت می‌گویند.
استاد درس خارج در پایان با بیان اینکه حضرت ابراهیم(ع) هم که امام شد در یکی از نمونه‌ها حضرت لوط را به عنوان والی یک منطقه مأمور کرد و پیامبرانی را نیز در موارد دیگر مشخص کرد، اظهار داشت: پس امامت، «ولایت کلی» است که برای اداره امور مردم و کشور برای خداوند بود و این امر به حضرت ابراهیم واگذار شده بود و با ارتقای رتبه به مقام امامت رسید.
بررسی آیات
با دلیل عقل و نقل ولایت الهی را به اثبات رساندیم. آیا خداوند این ولایت را به کسی تفویض کرده یا خیر؟ از آیات و روایات ثابت است که به بعض از انبیاء اعطاء فرموده است و راجع به حضرت داود(ع) فرموده است: ﴿یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الْأَرْض﴾ و نسبت به ابراهیم(ع) می فرماید: ﴿وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماما)
بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، خداوند چهار مرحله برای حضرت ابراهیم قرار داد تا به مقام امامت رسید:
1- مقام نبوت
2- رسالت
3- خُلّت
4- امامت
پس در مورد حضرت داوود و حضرت ابراهیم علیهما السلام این ولایت را به اثبات رساندیم.
آیه سوم در رابطه با پیامبر گرامی اسلام است: النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُهاجِرینَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُورا/ سوره مبارکه احزاب آیه 6
مومنین در رابطه با خودشان نسبت به امور شخصی مانند خرید و فروش و همچنین نسبت به امور اجتماعی که مربوط به دیگران است، اختیاراتی دارند.
هر ولایتی که شخص بر مال و امور متعلق خودش دارد، پیامبر نسبت به آن اولی است و قرآن پیامبر را در داشتن این اختیارات سزاوارتر می‌داند. این معنای جامع و وسیع و به معنای ولایت کلی است.
البته روایات و آیات دیگر نیز هست، مانند: ﴿ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالى عَمَّا یُشْرِکُون(سوره مبارکه قصص آیه 68
سوال: این که می فرماید پیامبر به شما از خودتان نزدیک تر است ممکن است به معنای ولایت نباشد همانطور که در ذیل آیه در مورد همسران پیامبر این مطلب را می فرماید.
پاسخ: بحث ما فعلاً در صدر آیه است و هر آیه ذیل و صدری دارد که ممکن است مرتبط نباشند و هر یک در جای خود باید مورد بحث قرار گیرد.
اشکال: نمی توان گفت که صدر و ذیل آیه به هم ارتباطی ندارد!
پاسخ: اختصاص دادن به مورد دلیل می خواهد.
سوال: شاید این مورد نیز مانند آیه تطهیر باشد که مفسرین در جای خود بررسی کرده اند و به اشکال پاسخ گفته اند.
پاسخ: در آیه تطهیر مورد متفاوت است و مانند جمله معترضه ای است که بیان شده است؛ یعنی در وسط احکام، آیه «انما یرید الله» آمده است و مساله با این مورد متفاوت است.
این آیه مواردی را بیان می کند که هر یک جداگانه باید مورد بررسی قرار گیرد و دلیلی نداریم که تمام آیه می خواهد یک مطلب را بیان کند بلکه دلیل بخلاف آن است.
پس این آیه را دلیل می گیریم که همان ولایتی که خدا بر عِباد دارد به پیامبر می دهد و این عباد در زندگی خویش اختیاراتی دارند اما ولایت نبی از ولایت خود مردم اولی است.
شخصی که چنین ولایتی دارد و همه امور انسان در اختیار اوست، لازمه اش این است که زمام تمام امور در ید اوست که همان ولایت است. در موارد متعددی هم پیامبر به این آیه استشهاد کردند و از آن اموری که استشهاد کردند معنای بیشتری برای ولایت می‌فهمیم.
در روایتی از ایوب بن عطیه دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ عَطِیَّةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَقُولُ أَنَا أَوْلَى بِکُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِلْوَارِثِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَإِلَیَّ وَ عَلَیَّ. الکافی، کلینی، ج1، ص406، اسلامیه.
من اولی هستم به هر مومنی از خودش و کسی که مالی به جای گذارد برای وارث اوست و کسی دَینی از او بماند و یا ضیاع و افراد بی سرپرست از او بماند به عهده من است چون من اولی هستم و خداوند چنین ولایتی به من داده است.
ولیّ امر مسلمین موظف است دَین مدیون بدون وارث و مال را بپردازد و یا اگر زن و فرزندانش بی سرپرست مانده‌اند حاکم و ولی امر مسلمین باید زندگی آنها را تأمین کند.
بنابراین پیامبر با این آیه استشهاد می‌کند که اولی به مومنین است و روایات دیگر هم در این زمینه داریم همین روایت که خواندیم در کتب عامه ادعای تواتر شده است.
در مسند احمد مانند همین روایت آمده و ادعای تواتر شده است به هر حال این استشهاد اولی بودن و ولایت داشتن را توضیح می‌دهد.
در جریان غدیر نیز پیامبر با استناد به این آیه فرمود: «ألست اولی بالمومنین من أنفسهم» و بعد ولایت امیرمومنان علیه السلام را بیان فرمودند.
در مجمع البیان در شأن نزول آیه شریفه ﴿النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾ آمده است: إن النبی لمّا أراد غزوة تبوک و أمر الناس بالخروج قال قوم نستأذن آباءنا و أمهاتنا فنزلت هذه الآیة: وقتی پیامبر(ص) اعلان جنگ تبوک را دادند و دستور دادند رزمندگان از شهر خارج شوند گروهی گفتند: اجازه بفرمایید برویم از پدران و مادرانمان اجازه بگیریم که آیه شریفه نازل شد ﴿النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾
وقتی پیامبر(ص) دستور می‌دهد خود شخص هم حق اظهار نظر ندارد چه رسد به پدر و مادرش و این ولایت نسبت به سایر ولایت ها اولویت دارد.
روایتی نیز نقل شده که موید این مطلب است که ﴿اولی بالمؤمنین﴾ به معنای سرپرستی است: «روی عن الباقر فی تفسیر الآیه انّها نَزَلَتْ فِی الْإِمْرَةِ» الکافی، کلینی، ج1، ص288، اسلامیه
مراد از ولایت در اینجا ولایت به معنای فرمانروایی، ولایت امر و سرپرستی امور است که در این مساله اولی است.
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به این آیه استشهاد دیگری کرده اند که در قضیه اعزام علی بن ابیطالب علیه السلام به یمن است و ارتباطی به قضیه غدیر نیز ندارد.
«اخرج ابن ابی شبیه و احمد و نسائی عن بریدة قال: غزوت مع علی علیه السلام الیمن فرأیت منه جفوة فلما قدمت على رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم ذکرت علیا علیه السلام فتنقصته فرأیت وجه رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم یتغیر قال: یا بریدة ألست أولى بالمؤمنین من أنفسهم؟ قلت: بلى یا رسول الله فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه» روضة المتقین، علامه مجلسی، ج13، ص246
با علی به غزوه‌ای در یمن رفتم و در آن غزوه یک حرکتی دیدم که احساس کردم از طرف حضرت علی علیه السلام به من جفا شد. بعد از غزوه خدمت پیامبر (ص) رسیدیم و قضیه امیرالمومنین (ع) را نقل کردم و یک نقصی برای حضرت علی(ع) ذکر کردم. وقتی این نقص را گفتم دیدم صورت پیامبر (ص) تغییر کرد و فرمود: آیا قبول نداری که من از شما به خودتان اولی هستم؟
گفتم: بله
پیامبر فرمود: هرکه من مولای او هستم علی مولای اوست.
معلوم می‌شود که این قضیه در غیر از روز و واقعه غدیر هم بیان شده است و مخصوص غدیر نبوده است.
نتیجه این است که مولی و اولی به یک معنی است و هر دو به معنای سرپرستی است. پس خداوند همان ولایت را برای امیرمومنان علیه السلام قرار داده است.
در قضیه غدیر نیز به نحو متواتر از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده است که به همین آیه استناد کرده اند: « زید بن ارقم عنه فی قصة الغدیر انی تارک فیکم امرین لن تضلوا ان اتبعتموهما و هما کتاب الله و اهل بیتی عترتی. ثم قال أتعلمون أنی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قال ثلاث مرات قالوا نعم قال من کنت مولاه فعلی مولاه» المستدرک علی الصحیحین، الحاکم، ج3، ص118، ح4577، دار الکتب العلمیة، بیروت.
دو چیز بین شما می‌گذارم اگر متابعت کردید گمراه نمی‌شوید که آن دو چیز قرآن و اهل بیت من است.
سپس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند آیا نمی‌دانید من اولی به مومنین از خودشان هستم؟ و این اقرار را سه مرتبه گرفتند و سپس فرمود: هرکه من مولای اویم علی مولای اوست.
بنابراین در موارد متعدد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به این آیه استشهاد کردند که اولی به مومنین هستند و با توضیحی که عرض کردم معلوم می‌شود که مراد همان ولایت، سرپرستی و فرمانروایی است.
اشکال: خیلی از مفسرین و علما گفته اند که اساس دستور غدیر آیه «یا أیها الرسول» است.
پاسخ: درست است اما در واقعه غدیر خم آیات دیگری نیز نازل شده است و منافاتی با این بحث ندارد. اساس این بود که می خواست ولایت امیرمومنان علیه السلام را بیان کند اما با فرمایش «ألستُ اولی بالمومنین من أنفسهم» همان ولایت را برای علی علیه السلام نیز بیان فرمودند.
پس خداوند ولایت کلی و تام بر عِباد دارد که این را به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم داده و بعد در قضیه غدیر پیامبر آن را به حضرت علی علیه السلام داده است؛ یعنی همین ولایتی که خدا به پیامبر داده به ائمه علیهم السلام نیز داده است.
پس با یک آیه ثابت کردیم که ولایت کلی به پیامبر داده شده است و آیات دیگری نیز هست که به جهت رعایت اختصار آنها را در بحث بعدی که ولایت ائمه اطهار علیهم السلام است، بررسی خواهیم کرد و از آن آیات نیز ولایت خدا، پیامبر و امامان استفاده می شود./904/926/ر
تقریر: محسن جوادی صدر