به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، کتاب «دفاع پیش دستانه با بررسی فقهی و حقوقی شیوه های آن: منازعات مسلحانه (جهاد)، ترور و عملیات انتحاری (استشهادی) که چاپ اول آن در سال1393 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در تهران به چاپ رسید. این کتاب 228 صفحه و از 167 منبع بهره برده است.
این کتاب مبتنی بر 5 فصل می باشد. آنچه در این کتاب مورد بررسی قرار می گیرد جایگاه دفاع پیش دستانه در فقه امامیه و حقوق بین المللی کیفری خواهد بود که منجر به یافتن پاسخی در برابر امکان یا عدم امکان بکارگیری چنین اقدامی از لحاظ دو حوزه مذکور می گردد. دراین کتاب روش هایی که کشور مورد تجاوز می تواند از آن بهره ببرد سه شکل ترور، عملیات انتحاری و منازعات مسلحانه مورد بحث قرار خواهد گرفت تاضمن تبیین جایگاه آن در هریک ازدو حوزه فقهی و حقوقی، نسبت به بکارگیری آن در مقام دفاع نیز تحلیل شود.
فصل اول با عنوان «مبانی نظری پیش دستی در دفاع» می باشد. که نویسنده ابتدا به مفهوم شناسی دفاع و شرایط فقهی و حقوقی دفاع و همچنین مفهوم شناسی دفاع پیش دستانه و تحلیل فقهی و حقوقی امکان پیش دستی در دفاع و تفاوت پیش دستی و پیش گیری پرداخته است. در ادامه به بررسی به تحلیل فقهی و حقوقی ادله قائلین به غیرقانونی بودن دفاع قبل از وقوع تجاوز پرداخته است. نویسنده در جمع بندی این فصل می نویسد: دفاع مشروع در همه نظام های حقوقی پذیرفته شده است و مفهوم آن در حقوق بین الملل تفاوت چندانی با حقوق داخلی ندارد و هر دو استثنایی برقاعده می باشند که طی شرایطی با عنوان حق برای شخص یا کشور مورد تهاجم منظور شده است. از جمله شرایط دفاع، قطعی یا قریب الوقوع بودن تجاوز می باشد. اصولاً تجاوزی که صورت می گیرد در یکی از حالات ذیل متصور است: 1ـ درآینده محقق می شود 2ـ در شرف وقوع است 3ـ در حال وقوع است. 4ـ تجاوز به پایان رسیده و خطر تمام شده است. بین حقوق دانان و فقها هیچ اختلافی در وجود حق دفاع در حالت سوم و عدم حق دغاع در حالت نخست و چهارم وجود ندارد. دفاع صورت گرفته در حالت نخست که متضمن یک فاصله زمانی با تهاجم می باشد، دارای وصف پیش گیرانه بوده و دقیقاً همین امر منشأ تفاوت پیش گیری با پیش دستی خواهد بود لذا دفاع پیش گیرانه از دیدگاه فقهی و قانونی موجه نیست. اقدامات تدافعی صورت گرفته در حالت چهارم نیز مشمول عنوان اقدامات تلاقی جویانه و خارج از بحث دفاع مشروع می باشد. اما محور اصلی بحث در مورد حالت سوم یعنی تجاوز در شرف وقوع است همانند حالتی که فرد، یکبار مورد تهاجم و تیراندازی قرار گرفته و برای بار دوم وقتی همان مهاجم قبلی را دربرابر خود می بیند که دست در جیب خود می برد، با تصور تهاجمی مجدد، پیش دستی کرده و به او تیراندازی می کند. تحرکات نظامی و لشگرکشی کشوری به پشت مرزهای کشور دیگر و آماده کردن موشک هایش برای حمله به آن کشور نیز چنین است. اصل امکان دفاع در این حالت از لحاظ حقوقی بر طبق اساس نامه دادگاه کیفری بین المللی که در آن، دفاع در مقابل توسل به زور قریب الوقوع اشاره شده و نیز از لحاظ فقهی بر اساس نظرات فقها مبنی بر دفاع با خوف از خطر تهاجم لحاظ شده است، لکن به هرحال از آنجا که دفاع مشروع یک استثنا بوده و تفسیر مضیق آن اجتناب ناپذیر است، از همین رو تحلیل وصف قریب الوقوع با دقت و موشکافی صورت می گیرد تا بعد زمانی و عدم فوریت را شامل نشده و از گستره ی پیش دستی وارد محدوده ی پیش گیری نگردد. لذا دفاع پیش دستانه در حالت مذکور را می بایست موجه اما با ضابطه ی عینی برای مدافع دانست. یعین صرف تصور ذهنی برای تهاجمی قریب الوقوع کافی نبوده و وقتی واقعیات خارجی دال بر قریب الوقوع بودن تجاوز بود، حق پیش دستی برای دفاع شناخته می شود. چنین تحلیلی مانع بسیاری از تجاوز های غیر قانونی به بهانه دفاع پیش دستانه در عرصه بین الملل خواهد شد و اصول (منع توسل به جنگ) و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات خالی از معنا خواهد بود.
فصل دوم با عنوان «ترور» می باشد. نویسنده ابتدا به مفهوم شناسی واژه ترور پرداخته است معادل واژه تروریسم در فرهنگ و حقوق اسلامی معادل فتک، اغتیال و ارهاب می باشد. فتک به معنی شخصی آمده که فردی را بی خبر و از سوی غفلت بکشد. اغتیال به معنی پنهانی و به شکلی که مقتول با خبر نشود کسی را از پای در آوردن آمده است. ارهاب به معنای ترساندن و به وحشت انداختن است. سپس به مفهوم سیاسی و اجتماعی ترور اشاره کرده است در یک تعریف کامل از واژه تروریسم می توان تروریسم را این طور تعریف کرد: «توسل به زور و اقدام های خشونت آمیز با انگیزه ها و اهداف سیاسی یا غیر سیاسی که به طور پراکنده و مخفیانه انجام می پذیرد به گونه ای که عنوان دفاع مشروع بر آن قابل صدق نباشد.در ادامه نویسنده به بررسی پیشینه ترور و تروریسم پرداخته و موضع جامعه بین الملل نسبت به تروریسم را بیان کرده است و به اقدامات ضد تروریستی سازمان ملل متحد و شورای اروپا اشاره کرده است. مهم ترین مشکل جامعه بین الملل از منظر حقوقی عدم اجماع بر تعریف تروریسم است. شورای امنیت در قطعنامه شماره 1390 در 16 ژانویه سال 2001 اقدام طالبان برای استفاده از افغانستان به عنوان مبانی برای آموزش و فعالیت های تروریستی را محکوم کرد.برای بررسی موضع دین اسلام نسبت به ترور، ابتدا نظریات قائلین تجویز ترور در اسلام مطرح شده و در ادامه به نقد و بررسی آنها و تشریح نظرات قائلین به عدم جواز ترور در اسلام پرداخته شده است. در ادعای تجویز ترور در اسلام دلایل مختلفی مطرح شده که برخی از آنها بر اساس ادله فقهی و برخی دیگر با توجه به پیشینه سیاسی دین اسلام مطرح شده است. ادله فقهی تجویز ترور در اسلام شامل: 1ـ شاهد قرآنی: (آیه 191 سوره مبارک بقره)، 2ـ شاهد از سنت و سیره معصومین: (دستور پیامبر اکرم (ص) در هنگام فتح مکه، ترورهای سازمان یافته یهودیان در صدر اسلام، عکس العمل امام صادق (ع) نسبت به ترور مخالفین، ترور خلیفه دوم توسط ابولؤلؤ و سکوت امیر المؤمنین (ع)می باشد که نویسنده به نقد و بررسی هریک از موارد پرداخته است.
ادله سیاسی تاریخی تجویز ترور در اسلام شامل: 1ـ فتوای اعدام سلمان رشدی توسط امام خمینی(ره)، 2ـ فتوای اعدام رافق تقی لی توسط آیت الله فاضل لنکرانی.سپس نویسنده این ادله را بررسی کرده است.
در ادامه نویسنده به بررسی دلایل نفی تجویز ترور در اسلام پرداخته است. با نگاه به قرآن کریم و در کنار آن رویات معصومین (ع) به روشنی آشکار می شود که پایبندی به اصول اخلاقی از منظر دین مانند تکالیف شرعی الزام آور است و تعدی از آن اصول مستوجب توبیخ و کیفر الهی است و از طرف دیگر پایبندی به اصول مزبور لازمه ارتقاء از نردبان ایمان محسوب می شود. گاهی اوقات این بحث مطرح می شود که هدف مقدس است و حال آنکه هدفی مقدس و موجه را پیش رو داریم باید برای رسیدن به آن از هر وسیله ای بهره برد و به بیان دیگر هدف، وسیله را توجیح می کند. در ادامه نویسنده نظریه ماکیاولی را در ابطه با موضوع بیان می کند. رویکرد اسلام و تعالیم آن کاملاً در تضاد با نظریات ماکیاولی و به تبع آن اخلاق تمدن مدرن است. رویکرد اسلام به توجیح وسیله توسط هدف این است که اصل عدم به کارگیری وسایل نامشروع برای رسیدن به هدف مشروع اصل بسیار مهم و کلیدی در سیاست اسلام ست. هدف هم هرچه قدر هم که مقدس باشد بنابر موازین اسلامی نمی توان از هر راهی برای رسیدن به آن بهره جستو لذا خود وسیله و مشروعیت آن موضوعیت دارد. در ادامه نویسنده به بررسی جایگاه مکر و حیله و دورغ در اسلام به عنوان یکی از رذایل مهم اخلاقی پرداخته است حتی به کارگیری این شیوه نسبت به دشمنان و مشرکان منع شده است. سپس نویسنده به بررس رابطه خشونت و ترور پرداخته و می نویسد رابطه این دو عموم و خصوص مطلق است بدین معنا که چه بسا رفتارهای خشونت آمیزی در دنیا زخ می دهد که به هیچ عنوان سنخیتی با مفهوم و تعاریف حقوقی ترور نداشته باشند، الکن هر تروری که صورت می گیرد قطعاً مصداقی از اعمال خشونت آمیز خواهد بود در ادامه به بررسی اقسام خشونت و مغالطه مخالفان در انتساب خشونت به اسلام پرداخته است. با توجه به اینکه اسلام با خشونت های عریان و تجاوزبه حقوق انسان ها و آزار و اذیت افراد به هر شکلی حتی کمترین مقدار ممکن مخالف است در نتیجه اصل ترور هم در اسلام جایگاهی ندارد. در رابطه با محاربه باید گفت: قانون مجازات اسلامی در ماده 183 به تبعیت از فقه امامیه محاربه را چنین تعریف کرده است: «هرکس برای ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت مردم دست به اسلحه ببرد، محارب و مفسد فی الارض است» رابط محاربه و تروریسم از نوع عموم و خصوص مطلق است؛ زیرا دامنه شمول محاربه بسیار گسترده از ترور بوده و در طول زمان مفهوم ترور خاص تر شده است.عنصر مشترک محاربه و ترور، خشونت آمیز بودن است.
فصل سوم با عنوان «عملیات انتحاری (استشهادی)» می باشد. استشهاد به معنای عام آن طلب شهادت کردن است. اما معنای خاص آن تحت عنوان عملیات استشهادی، شیوه نوین دفاعی است که درحال حاضر توسط جوانان فلسطینی به کار می رود. عملیات انتحاری به معنای لغوی خودکشی و اصطلاحی رایج کمربند انفجاری بستنو یا حمله با ماشین پراز مواد منفجره به سمت نیروهای دشمن، با علم به کشته شدن خود است که در شرایط عادی به عنوان اقدامی تروریستی و در نتیجه مجرمانه محسوب می شود اما اگر در مقام دفاع از کشور مورد تجاوز صورت گیرد، طبق قوانین بین المللی به لحاظ جواز دفاع، مجازاتی برای مدافع منظور نمی گردد و از آن به عنوان امکان به کارگیری هر وسیله ای جهت اجرای حق قانونی دفاع یاد می شود. عملیات استشهادی به لحاظ شکلی، مصداقی از عملیات انتحاری است با این تفاوت که صرفاً در مقام دفاع از کشور اسلامی مورد تعدی صورت می گیرد و به لحاظ فقهی با سه شرط متوقف بودن دفاع از اسلام و مسلمین بر آن، اجازه حاکم شرع و کشته نشدن افراد بی گناه، جایز می گردد. آنچه موجب جواز چنین اقداماتی با وجود نهی شارع از خودکشی شده است، اصل تزاحم و ارجحیت دفاع از اسلام و کشور اسلامی نسبت به حفظ جان است یعنی برتری مصلحت عمومی و اجتماعی بر مصلحت فردی اشخاص. لذا اگر عملیات انتحاری در مقام دفاع در مقابل تجاوز به کشوری صورت بگیرد به موجب وجود حق قانونی و فقهی دفاع مشروع در صورت رعایت شرایط آن، مجازاتی در پی نخواهد داشت. عملیات استشهادی یک کار جهادی است و مجاهد مسلمان برای ضربه زدن به متجاوزان و دفاع از دین و ناموس و آبرو و وطن که هم از لحاظ دین و هم از لحاظ مقررات بین المللی مشروع و دارای مجوز است، این عملیات را انجام می دهد و با دست خود کشته می شود و شهید محسوب می شود. نویسنده در بیان تفاوت فقهی انتحار و استشهاد به سخن آیت الله مؤمن اشاره می کند که می فرمایند: انتحار خودکشی بیجهت شرعی است و عملیات استشهادی ملاک جهاد را دارد. برای یپیشینه عملیات استشهادی می توان به مواردی مانند: 1ـ امیرالمؤمنین (ع) و لیله المبیت 2ـ امام حسین (ع) و عاشورا 3ـ محمد حسین فهمیده 4ـ احمد جعفر قیصر 5ـ علی منیف اشمر، اشاره کرد.
فصل چهارم با عنوان «منازعات مسلحانه (جهاد)» می باشد. جهاد به معنی مبارزه و پیکار و تحمل مشقت برای دفاع از اسلام در برابر دشمن متجاوز، دارای جایگاه فضیلت بالایی دراسلام است. جهاد بر دو قسم دفاعی و ابتدائی تقسیم شده که وجه دفاعی آن کاملاً مشروع، بدیهی و عقلانی است یعنی لزوم دفاع از سرزمین اسلامی در برابر تجاوز بیگانه و وجه ابتدائی آن نیز ماهیتاً دفاعی است به لحاظ دفاع از مظلومانی که تحت سیطره ی ظالمان به عقاید و آزادی آنها هستند در راه کسب معارف و توحید. البته جهاد ابتدائی با دفاع پیش دستانه متفاوت است چراکه در پیش دستی در دفاع، وضعیتی تحت عنوان خطر قریب الوقوع وجود دارد و شرایط به دور از وضعیت صلح می باشد اما در جهاد ابتدائی، خطر و تهدیدی از سوی بیگانه مطرح نیست و لزوم دفاع از مظلومان در بند شده از لحاظ عقیده، باعث اقدام جهادی در جهت نجات آنها می باشد. در حقوق کیفری بین الملل نیز از جنگ به منازعات مسلحانه تعبییر شده که برای کنترل و جلوگیری از آن، اصل منع توسل به زور را جاری ساخته اند. اصلی که به موجب قوانین بین المللی دو استثنا یعنی حق دفاع مشروع و نیز دخالت زورمدارانه ی شورای امنیت برآن وارد شده است.نویسنده برای این منظور ابتدا جایگاه جنگ در حقوق بین الملل و مفهوم توسل به زور را توضیح می دهد. جنگ یکی ازشیوه های اعمال قدرت و توسل به زور در مناسبات بین المللی است که در حقوق بین الملل از آن به منازعات مسلحانه تعیبر می شود. حقوق بین الملل در مواردی استفاده از زور و مبادرت به جنگ را مشروع و قانونی دانسته است از جمله دفاع مشروع و عملیات نظامی برای حفظ صلح و امنیت بین المللی. در ادامه نویسنده به مفهوم شناسی جهاد و دیدگاه فقه امامیه نسبت به جهاد و فضیلت آن در قرآن اشاره کرده است. در آخر نیز به آیات جهاد در قرآن کریم نیز اشاره شده است.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 228 صفحه که چاپ اول آن در سال 1393 روانه بازار شد.
ناشر: تهران: بزرگراه شهید چمران، پل مدیریت، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
120/601/د