به گزارش سرویس حقوق پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ مرکز انتشارات بنیاد فقه و معارف اهل بیت (ع) در راستای توسعه علمی و فرهنگی به نشر آراء و افکار و راهبردهای حضرت آیت الله هاشمی شاهرودی دام ظله پرداخته و سعی می کند کتاب ارزشمند صحیفه عدالت که مجموعه سخنرانی های و بیانات معظم له در دوره تصدی ریاست قوه قضاییه جمهوری اسلامی بوده و در ده جلد تنظیم و منتشر شده است را به شکل موضوعی و برحسب مسائل مورد نیاز جامعه تنظیم و جمع آوری نموده و با ذکر منابع و شیوه ی متناسبی منتشر کند.
بخشی از مهم ترین و کلیدی ترین سخنان ایشان در مورد «زندان زدایی» عبارت است از:
آیت الله هاشمی شاهرودی خواستار لزوم توجه به مفهوم زندان شده اند؛ در فقه ما عنوان حبس آمده است ولی با زندان به معنای متعارف آن تفادت دارد. بازدارندگی قطعاً یکی از اهداف مهم مجازات ها است. اسلام به زندان نگاه تربیتی دارد و باید شأن انسانی زندانیان حفظ شود. در اسلام جنبه های مجازاتی زندان بسیار کمرنگ بوده ودر اصل ضرورت زندان، برای پیشگیری است. زندانی کردن یک فرد علاوه بر آثار و عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، راه تکاملی و تعالی را از او می گیرد.
مدرنیته زادگاه زندان
من زادگاه زندان را عقلانیت حاکم در عرصه مدرنیته و زاییده فرهنگ و تفکر مدرنیته غرب می دانم اما با بهره گیری از مفاهیم اسلامی راه حل هایی را برای بهبود و اصلاح وضعیت زندان ها و کاهش زندانی در کشور پیشنهاد می کنم: 1ـ اصلاح قانون و سیاست های کیفری در راستای کاهش زندانیان 2ـ اجتناب قضات و دست اندرکاران قضایی در صدور احکام زندان. به اعتقاد من زندان آخرین راه مجازات است. از آنجا که مدیران و کارکنان زندان ها می توانند نقش مؤثری در اصلاح و بهبود زندانیان داشته باشند ایجاد نگرش اصلاحی در میان آنان گام مؤثری در جرم زدایی و پیشگیری از وقوع جرایم در کشور است.
برداشت نادرست از جرم
به اعتقاد من بسیاری از جرایم که به زندانی شدن افراد جامعه منجر می شود، ناشی از برداشت نادرست از مجرم و جرم است؛ به عنوان مثال با بازنگری مجدد به معتاد می توان بسیاری از زندانیان را که به علت استعمال مواد مخدر در زندان به سر می برند رهایی بخشید زیرا معتاد مجرم نیست. پس باید در مفهوم جرم بازنگری شود. زندان در اسلام مبتنی بر دیدگاهی است که با وضع فعلی فرق می کند؛ زندان به منزله یک مکان تربیتی مورد نظر اسلام بوده است. استفاده گسترده از مجازات زندان برخلاف شرع می باشد؛ امروز قوانین راجع به اعمال حبس و زندان در کشورما از خود کشورهایی که مؤسس زندان و حبس بوده اند بیشتر شده است به نحوی که در مواردی مانند تصادفات رانندگی که بیشتر آن خطای محض است مجازات زندان تعیین شده است. مدیریت صحیح قضایی، کوتاه ترین راه برای زندان زدایی است. قانون بازداشت موقت کسی که هنوز محکوم نشده و فقط متهم است باید عوض شود زیرا اگر فردا تبرئه شد چه کسی مسئول این چندماه زندانی شدن اوست؟ در اسلام اساسا زندان به عنوان یک مجازات رایج و دایم نیست، مواردی که مجازات زندان مقرر شده خیلی محدود است. فشار زندان کردن یک فرد به تمام بستگان او می رسد. ما اگر این را همیشه ملکه ذهن قرار دهیم که زندان از مواریث طاغوت است دیگر سراغ زندان و توسعه زندان نخواهیم رفت.در مجازات زندان، معمولاً هیچ یک از سیاست های کیفری اسلام رعایت نمی شود. کاهش زندان ها و تعداد زندانیان در حقیقت دلالت بر این دارد که مجرم در جامعه کم است. در بخشنامه ای که به تمام قضات گفتم که قاضی جایی که می تواند زندان ندهد حق ندارد زندان بدهد فقط جایی که الزام قانونی دارد زندان بدهد.ابزار زندان از ابزارهای جهنمی حکومت های استکباری است و تناسبی با کیفر اسلامی ندارد؛ حکومت های استبدادی همواره زندان های عریض و طویل داشته اند.از سیاست های کیفری مهمی که دنبال می کنیم سیاست مجازات های جایگزین زندان است.
مفاسد و وضع فعلی زندان ها
مفاسد عدیده زندان و آثار زیان بار اخلاقی اجتماعی آن و هزینه های گزافی که بر بیت المال تحمیل می کند برکسی پوشیده نیست. می دانید زندان چقدر تولید جرم می کند؟ چون زندان ضربه به روح زندانی و خانواده اوست و این خود خلاف حقوق بشر است، زندان هم زیان های اخلاقی و روانی و مفاسد اجتماعی در پی دارد وهم برای دولت و جامعه پرهزینه است، فلسفه مجازات های بدنی در حقیقت این بوده که کسی را زندان نکنند، متأسفانه امروزه اکثراً حکم به زندان می دهند. سرانجام این فردی که به زندان رفته چه می شود، خانواده او به کجا کشیده خواهد شد، چند نفر از خانواده این شخص ضد دین و ضد نظام می شوند؟ بازداشت موقت علاوه برپیامدهای ناگوار، حالتی از رانت را برای دستگاه قضایی ایجاد می کند که در هرجایی قاضی از کسی خوشش نیامد یا هرجا متهم اعتراضی به قاضی کرد، قرار بازداشت را طوری می نویسد که مجبور شود زندان برود. اساساً در باب کیفر و مجازات در اسلام مبنا و فلسفه انتقام جویی، حرمت شکنی و شکستن انسانها نیست. بعضی از جرایمی که در قوانین ما مجازات زندان برای آن مقرر کرده اند از نظر فقهی گناه نیست مانند خیلی از کسانی که به سبب مدیونیت های مالی فعلا در زندان اند و تعدادشان هم کم نیست. به نظر من زندان یک مجازات اسلامی نیست. بررسی های تاریخی نشان می دهد که در طول تاریخ زندان وسیله ای برای اعمال زور ظالمان و زورمندان علیه مظلومان، آزادگان و مبارزان با ظلم وجور بوده است. زندان یک ظلم است بستگان زندانی بیش از خود زندانی معذب می شوند، آبرویشان می رود، نان آورشان از دستشان گرفته می شود، ضد نظام می شوند و به همه چیز بدبین می شوند و همچین عقده ای می شوند. هیچ جای دنیا برای چک کسی را به راحتی زندان نمی فرستند ما برای چک زندان می کنیم. به نظر من وضع فعلی زندان های کشور معلول دو نوع علت است: یک نوع علت قانونی دارد و نوع دیگر علل اقتصادی و فرهنگی است که باعث شده جرایم زیاد شده و زندان ها پر شوند از جمله علل قانونی مقررات و قوانین موجود در خصوص مدیونیت و چک است.
ما معتقدیم شکل و ساختار زندان ها و احکام زندان نه با روح فقه سازگار است و نه با روح قانون اساسی، زندان در قانون اساسی به عنوان اصلاح مجرمین و امثال این تعبیر آمده است ولی عملاً به محل فساد تبدیل شده است. باید وضع زندان ها و زندانیان از نظر بهداشت، طبقه بندی شدن زندان، اشتغال و تربیت زندانیان با توجه به اینکه دیدگاه اسلام به زندان دیدگاه تربیتی است نه انتقام جویی، بررسی شود. نباید یک زندانی شرور و معتاد با یک زندانی تحصیل کرده کنارهم باشند. اصلاح قوانین موجب حبس زدایی، کاهش صدور حکم زندان و بازداشت موقت می شود. رفع مشکلات زندان نیاز به قانون دارد. ما وقتی که دیدیم که قانون چک به این سرنوشت دچار شد گفتیم در مورد زندان از اختیارات خودمان استفاده کنیم در آیین نامه مرخصی ها که در اختیار رئیس قوه قضاییه است تجدید نظر شد و از مرخصی در سطح گسترده تری استفاده کردیم، با این اقدام کسانی که به علت مدیونیت مالی و یا مسایل شبیه این در زندان هستند مرخصی های طویل المدت یک ماه داده شود. کسانی که مرخصی گرفتند توانستند شاکیان خود را راضی کنند و اصل مسئله تمام شد. افراد بازداشتی مثل بقیه زندانی ها باید لباس زندانی بپوشند و با آنان مثل سایر زندانیان رفتار می شود بعد از ده روز، بیست روز یا دو سه ماه، به بسیاری از آنان می گوییم: ببخشید جرمی ثابت نشد، یا مجازات شما زندان نبود.
زندان در قوانین و فقه
در قانون اعسار آمده که کسی که مدیون است اگر ادعای اعسار کند و برای محکمه ثابت شود که معسر است، باید آزاد شود این هم فتوا است و هم قانون، چرا به آن عمل نمی شود؟ چرا قاضی ناظر پیگیری نمی کند که ببیند چه کسی معسر است؟ طبقه بندی زندانیان مسأله مهمی است چه مجرمینی در کدام بند قرار بگیرند و هربند چه شرایطی داشته باشد؟ مرخصی زندانیانی که فقط به جهت مسایل مالی زندان هستند، به نفع طلبکارانشان است. حکم زندان بسیار بی برنامه و بدون مطالعه و کارشناسی فقهی و حقوقی در قوانین و نظام قضایی ما وارد شده است؛ زندان در فقه اسلام محدود به دو یا سه مورد است و حالت استثنایی و ضروری دارد، عنوانی که امروز به نام زندان وجود دارد در اسلام منظور نیست، بلکه زندان جایی است که شخص زندانی در آن تغییر کرده و اصلاح شود. در نظام حقوقی و جزایی اسلام موارد حبس خیلی محدود است. ایران همواره جزو کشورهای با آمار بالای زندانی است. ساختن زندان هنر نیست، تعطیل کردن زندان هنر است؛ کثرت زندان در یک شهر، نشان خوبی نیست. زندان زدایی و مجازات های جایگزین هدف اصلی است.
ما در سیاست ها و برنامه ریزی هایی که در اختیارمان بود و بخشنامه هایی که صادر کرده ایم سعی در زندان زدایی داشتیم. قضات باید روح قانون را اجرا کنند نه شکل قانون را؛ مثلا در بازداشت ها، روح بازداشت برای این است که متهم فرار نکند اگر احتمال فرار نیست، چرا قاضی بازداشت می دهد؟ در زندان ماندن افراد تحت «قرار»، شرعی نیست. قرار تامین نامناسب علت افزایش زندانیان است. برخی از قضات اگر در جای خود بمانند همه مردم را به زندان می فرستند؛ وضع فعلی زندان وضعی نیست که انسان کسی را به راحتی بتواند به زندان بفرستد. اگر اعمال کیفری موجب ضرر و زیان به خانواده مجرم باشد، حکومت ضامن است و باید از بیت المال آن را جبران کند. در برخی از کشورها فرد مجرم به ویژه کسی که اولین بار است که دست به جرمی زده به زندان نمی رود بلکه به کانون های تربیتی معرفی می شود ـ این کانون خیریه و مردمی است ـ در این کانون ها افراد خیر به صورت داوطلبانه متکفل اصلاح نجات فرد زندانی هستند.
«حبس زدایی»
سیاست موفق در حبس زدایی باید مبتنی بر اسلام ناب و احکام فقه اسلام باشد.سیاست جبس زدایی ما باید به یک فرهنگ غالب تبدیل و به جهان معرفی شود. زندان از جمله خشن ترین مجازات ها می باشد. در دین مبین اسلام مجازات زندان در موارد بسیار محدود و مختص اشرار و کسانی است که آبرو و ناموس جامعه را تهدید و به آن تجاوز می کنند یا امنیت و اقتدار نظام اسلامی را به خطر می اندازند. این مجازات خشن به هیچ وجه برای کسانی که تخلف های کوچک انجام داده اند یا مرتکب جرایم غیرعمد از جمله تصادف شده اند مناسب نیست و توصیه نشده است. فقها و صاحب نظران رشته های مختلف در جهت حبس زدایی پاسخ دهند و مدل سازی کنند. در خصوص حبس زدایی در کشور ضرورت همکاری و همدلی سازمان ها و مردم ضروری است. در شرایط فعلی حکم بازداشت دادن و قرار وثیقه سنگین در موارد کم اهمیت صادر کردن یا قرار کفالت و این قبیل سختگیری ها برای خانواده محکوم و برای جامعه فسادآور است و برای دولت هزینه آور و موجب فشار بر دستگاه قضایی است. لغو زندان های انفرادی، حذف لباس زندان و اعطای مرخصی های طویل به محکومان مالی از جمله تحولات اساسی در رستای حبس زدایی است. تعبیر اسلام حبس است نه زندان، حبس یک محدوده بازتر از زدان است که در آن شخص محبوس منزل و کار خود را دارد و خود و خانواده اش از حقوق و آداب خاصی برخوردار است و در اسلام فقط سه یا شش جرم وجود دارد که مجازات زندان برای آن تعیین شده است. نباید اگر علیه کسی شکایت شد، فورا قرار وثیقه صادر کرد و اگر نداشت او را به زندان فرستاد این کار حرمت انسان ها را ار بین می برد. یکی از مشکلات فعلی سازمان زندان ها نقل و انتقال زندانیان به دادگاه و بالعکس است چرا در زندان ها یک اتاق تله کنفرانس درست نکنیم تا متهم در آن بنشیند و قاضی یا بازپرس سؤالات خود را از او بکنند بدون اینکه نیاز به احضار اوباشد، در وضع فعلی زندانی را همراه با دو سرباز محافظ با غل و زنجیر و با وضع بد و ناهنجاری به دادگاه می برند و جلوی مردم در راهروها نگه می دارند یا در بعضی از جاها زندانی را در قفسی می گذارند. یکی از راه ها برای حبس زدایی افزایش مرخصی زندانی ها است. ضرورت توجه به نوجوانان و جوانان در صدور احکام زندان در راستای سیاست حبس زدایی. در راستای حبس زدایی ستاد دیه، نهادی خودجوش و پایدار است.
در پایان قابل ذکر است این کتاب «زندان زدایی و حبس زدایی» که چاپ اول آن در سال 1395 توسط مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی در قم به چاپ رسید دارای 205 صفحه می باشد.
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی