به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه بیست و پنجم درس خارج فقه رسانه که در روز یکشنبه مورخه 5 دی سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به یکی دیگر از اهداف رسانه دینی که تظلم خواهی و پیگیری مطالبات مظلومان است اشاره کرد و گفت: رسانه دینی طبق آیات قرآن کریم که صریحاً در بحث دفاع از مظلومان سخن می گوید باید مراقب باشد که اگر در جامعه اسلامی مسئولینی به مردم ظلم کردند یا فرد دیگری به شخص یا عده ای ظلم کرد صدای مظلومیت او را به گوش حاکم اسلامی برساند و حاکم نیز وظیفه دارد با ظالم برخورد کند.
ایشان در ادامه گفت: علاوه بر آیات شریفه قرآن، با سه دسته از روایات می توان ضرورت تظلم خواهی و پیگیری مطالبات به حق مردم توسط رسانه دینی را به اثبات رساند که در اغلب موارد وجوب و در پاره ای موارد حمل بر استحباب می شود.
استاد در پایان گفت: حضرت عیسی علیه السلام ظلم را به آتشی تشبیه کرده است که اگر در خانه ای روشن شد باید سریعاً آن را خاموش کرد و گرنه به خانه های همجوار نیز سرایت می کند و باید دانست که ظلم به یک شخص نیز همین طور است و اگر با آن برخورد نشود دامن همه جامعه را خواهد گرفت.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
پیگیری مطالبات به حق و رفع ظلم و تبعیض از مردم از اهداف دیگر رسانه دینی است که باید آن را مقداری توضیح دهیم.
همان طور که گفتیم گسترش فضای معنوی و تزریق معنویت از اهداف است گفتیم که نمی خواهیم رسانه مسجد شود، در این مورد نیز می گوییم که منظورمان این نیست که رسانه، قوه قضائیه یا سازمان تعزیرات یا بازرسی کل کشور و قوه مجریه باشد.
آحادی از مسئولین وقتی در حکومت به مسئولیت می رسند، فراموش می کنند که یکی از اهداف حاکمیت و وظایف آنان رفع ظلم و اقامه عدل است که امیرالمومنین علیه السلام فرمودند که من برای رفع ظلم این مسئولیت را پذیرفتم.
گاهی خود مسئول فراموش نمی کند و لی در زیر مجموعه او، برخی افراد به مردم ظلم می¬کنند و او وظیفه دارد که رفع ظلم کند.
این رسانه است که باید در این زمینه با اطلاع رسانی رسانه به مسئولین و کسانی که این مسئولیت رفع ظلم را به عهده دارند، وارد عمل شود و مردم را به صحنه مطالبه گری بیاورد.
یکی از وظایف بر عهده رسانه این است که مسئولین را متوجه کند که چه ظلمی در جامعه محقق می شود تا ظلم را از جامعه بردارد.
امیرالمومنین علیه السلام می فرماید: «لایدرک الحق الا بجد» حق با جدیت گرفتنی است و این گونه نیست که به شما تحویل دهند.
باید به مصادیق ظلم توجه ویژه داشت که رسانه به عنوان بلندگوی مدعی العموم جار می زند.
قال رسول لله صلی الله علیه وآله وسلم: «من أخذ مظلوم لظالم کان معی فی الجنة مصاحباً»
بنابراین شما که مظلوم واقع شدید می توانید افشاگری خودتان را رسانه ای کنید.
مقام معظم رهبری تاکید کرد که باید با مساله حقوق های نجومی در مورد هر شخص از هر جناح که باشد باید مقابله شود. هرچه ظلم گسترده باشد رسانه به عنوان صدای مدعی العموم و مردم باید وارد عمل شود.
بر اساس بحث امروز باید رسانه ملی، شبکه صدای مردم بگذارد و حداقل باید برنامه یک شبکه سه ساعت در روز مطالبات مردم را پیگیری کند. بخش کوچکی از برنامه خبر بیست و سی پیگیری مطالبات به حق مردم است و به همین خاطر بیننده زیادی دارد.
هشت هزار میلیارد اختلاس یا وام معوقه از صندوق فرهنگیان به جیب سی نفر رفت و این ظلم به قشر عظیمی از جامعه است که باید پیگیری شود.این کار بسیار ظریف و دقیق است و اگر رسانه ملی این کار را انجام نداد، شبکه های اجتماعی وارد عمل می شوند و دروغ هایی را نیز نسبت می دهند و کاربر این شبکه نیز نمی داند کدام سخن راست و کدام دروغ است.
اگر خود نظام رسانه ای را تحت عنوان صدای مردم راه اندازی کند تا مطالبات به حق مردم را پیگیری کند، به بازرسی کل کشور، دیوان عدالت اداری، قوه قضاییه و حاکمیت اسلامی کمک می کند و نظارتشان قوی تر می شود.
بررسی ادله نقلی در اثبات این هدف
در بحث گذشته به یکی از اهداف و وظایف ججزئی تر رسانه های دینی پرداختیم که پی گیری مطالبات به حق مردم و رفع ظلم و تظلم خواهی مظلوم است.
به تعبیر دیگر رساندن صدای مظلومیت به حاکم و مسئولین است. عرض شد که این از وظایف رسانه است.
در برخی از موارد پیگری مطالبات به حق و احقاق آن واجب است که از وظایف واجب رسانه می شود و در بعضی از موارد پیگیری و یاری تظلم و یاری مظلوم برای گرفتن حق و رفع ظلم مستحب است. نمی توانیم بگوییم که یاری مظلوم جایز است بلکه از ادله این چنین استفاده می شود که واجب است و در مواردی یاری مظلوم از اعمال مستحب و دارای فضیلت بالایی است. اما از ادله نمی توان استفاده امر مباح از این عمل سفارش شده داشت.
از ادله اربعه می توانیم استفاده کنیم که یاری مظلوم در رفع ظلم امر مطلوب و محبوب مولاست و در بسیاری از موارد واجب است.
به آیه ای در جلسه قبل اشاره مختصری داشتیم.
اصل این که مظلوم باید مورد یاری قرار گیرد و رفع ظلم شود از مسلمات است و نیاز به استدلال در اینجا نیست ولی در عین حال برای این که بسیاری از مباحث در جای دیگری بحث نشده است و نیاز هست که مفصل بیان شود اما اگر در مواردی بحث شده باشد ما به صورت مختصر بدان می پردازیم.
فریاد مظلوم به این خاطر است که توسط دیگران یاری شود و برای همین امر ما مبسوط بحث می کنیم.
به آیه 48 سوره نساء اشاره داشتیم:
(لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمیعاً عَلیماً)
این آیه را توضیح دادیم که بحث رسانه ای کردن فریاد مظلوم است و در مباحث فقهی دقیقاً بررسی کردیم.
آیه دوم که امروز در این بحث بیان می¬کنیم شاید رساتر باشد و ظهور و دلالت بیشتری داشته باشد اما آیه قبل را بخاطر رسانه ای کردن و جهر آن مقدم دانستیم.
قرآن کریم در سوره انفال آیه 72 می فرماید:
(إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتَّى یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلى قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ میثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ)
اگر مومنین از شما کمک خواستند طلب یاری کردند چون تحت ظلم کفار و مشرکین قرار دارند پس بر شما واجب است که این مومنین مظلوم را یاری کنید و از زیر یوق مشرکین رها کنید و سایه ظلم را از سر این ها بردارید.
ظهور و وجوب این آیه در یاری اقوای از آیه قبلی است. «علیکم» برای وجوب به کار می رود و به این معناست که به عهده و گردن شماست که آنان را یاری کنید.
یاری مسلمانان در اینجا واجب است که رسانه باید این کار را انجام دهد و ممکن است ظالم در خود حکومت اسلامی باشد و یکی از مسئولین این ظلم را انجام می دهند یا یکی از افراد جامعه ظلم می کند و در قالب اختلاس و یا شرکت های مضاربه ای مردم را فریب دهد.
گاهی تظلم خواهی و یاری مظلوم به این روش رسانه انحصار دارد تا به مطالبه عمومی و خواست تبدیل شود زیرا آنان از افشا شدن می ترسند و رفتن آبرویشان می ترسند.
در این موارد اگر آبروی شخص ریخته شود اشکالی ندارد تا ظلم از جامعه زدوده شود.
آیه سوم
در سوره مبارکه شوری آیه 39 می فرماید:
(وَ الَّذینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُون)
این آیه در دنباله آیه 38 از انسان های والایی تجلیل می کند که دعوت الهی را اجابت کردند و در قرآن بارها به این مهم سفارش کرده است.
(وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُون)
از این دعوت به نماز و فراز بعدی مشخص می شود که این افراد در جامعه از رده های بالا و حاکم هستند و در کارهای اجتماعی با مشورت امور را انجام می دهند و در آخر نیز از انفاق حکومتی سخن می گوید.
در آیه 39 کلمه «بغی» آمده است که به معنای ظلم و تجاوز است؛ یعنی با زور و خشونت ظلم می کنند و از حد تجاوز می کنند و به همین جهت «بغاة» نامگذاری شده اند که با زور می خواهند سلب امنیت کنند.
این افراد به هنگام ظلم به یاری می شتابند و یا درخواست کمک می خواهند که باید مسلمانان به یاری آنان بیاند تا بغی، ظلم و مسائلی که به ناهنجاری های اجتماعی می شود، رفع شود.
از این سه آیه می فهمیم که یاری مظلوم وظیفه اجتماعی است که خداوند برای مسلمین قرار داده است که باید یاور مظلومین باشند و در این مسیر تلاش کنند تا حق را از ظالم بستانند.
وقتی این وظیفه شد، از کارکردهای رسانه همین است که بدین مهم بپردازد.
به همین جهت پیشنهاد دادیم که برنامه یا شبکه ای به نام صدای مردم باشد که این موارد تحقق ظلم را به گوش مسئولان برساند و از کارکردهای وظیفه ای است که از آیات الهی استفاده می شود و نمونه هایی را در اخبار شاهد بوده ایم که مردم نیز رضایت داشته اند.
بررسی روایات
روایاتی که در رابطه با وجوب و لزوم یاری مظلوم داریم بیان می کنیم و اشاره شد که هیچ یک از ادله دال بر جواز نیست و بحث وجوب و استحباب مطرح است.
روایات را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
دسته اول ضرورت یاری مظلوم را به عنوان وظیفه اجتماعی برای مسلمین تعیین می کند که واجب است مظلوم را یاری کنید.
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم: مَنْ أَخَذَ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ کَانَ مَعِی فِی الْجَنَّةِ مُصَاحِباً وَ مَنْ کَثُرَ عَفْوُهُ مُدَّ فِی عُمُرِهِ وَ مَنْ عَمَّ عَدْلُهُ نُصِرَ عَلَى عَدُوِّهِ وَ مَنْ خَرَجَ مِنْ ذُلِّ الْمَعْصِیَةِ إِلَى عِزِّ الطَّاعَةِ آنَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَیْرِ أَنِیسٍ وَ أَعَانَهُ بِغَیْرِ مَالٍ. بحارالانوار ج 72 ص 359
کسی که به نفع مظلوم و به داد او برسد و از ظالم حق مظلوم را بستاند در بهشت با من مصاحبت دارد.
درجه آن قدر رفیع است که همراه حضرت قرار می گیرد.
روایت دیگر
پیامبر گرامی اسلام فرمودند: إنّ النّاس إذا رأوا الظّالم فلم یأخذوا على یدیه أوشک أن یعمّهم اللَّه بعقاب منه. نهج الفصاحه
اگر مردم ظالمی را ببینند و جلوی ظالم نایستند و یاری مظلوم نکنند و دست ظالم را باز نگه دارند، خیلی نزدیک است که خداوند عقاب خویش را بر این مردم نازل کند و آنان را در بر بگیرد.
فقها درمواردی که وعده عقاب داده می شود استفاده حرمت و گناه می کنند و می فرمایند از کبائر است.
پس تظلم خواهی و یاری مظلوم از وظایف است زیرا ترک آن عقاب دارد.
روایت دیگر
حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه در نامه ای که به فرزندشان توصیه می فرماید:
« وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً»
این دستور صریح است و امر دال بر وجوب است. باید دشمن ظالم و برای مظلوم عون باشید؛ یعنی اگر یک نفر نیز باشی باید کمک کنی و این غیر از تعاون است که گروهی است. نباید گفت که به تنهایی کاری از دستم بر نمی آید و وظیفه تک تک افراد جامعه است/.
باز حضرت در غرر الحکم می فرمایند:
«أَحْسَنُ الْعَدْلِ نُصْرَةُ الْمَظْلُومِ»
بهترین شیوه عدل یاری مظلوم است که ظلم را از سر او برداریم.
بعض این روایات طایفه اول امر به عدل می کند و برخی وعده عقاب و خذلان در صورت عدم یاری مظلوم دارد ولی بحث همه آن ها در یاری مظلوم است.
روایت دیگر
امام صادق علیه السلام: « عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یُعِینُ مُؤْمِناً مَظْلُوماً إِلَّا کَانَ أَفْضَلَ مِنْ صِیَامِ شَهْرٍ وَ اعْتِکَافِهِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَام وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَنْصُرُ أَخَاهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى نُصْرَتِهِ إِلا وَ نَصَرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَخْذُلُ أَخَاهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى نُصْرَتِهِ إِلَّا خَذَلَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.» ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ص 147
شاید بگویید این روایت دلالت بر استحباب و فضیلت دارد اما باید بدانیم چه ظلم و چه دادخواهی باشد و اگر مربوط به شخص خاصی نباشد رسانه به صورت مدعی العموم باید وارد شود و این وظیفه شرعی می شود.
قسمت دوم روایت بدین مطلب مهم می پردازد که اگر کسی مظلومی را یاری کند خداوند او را نصرت می کند و اگر مومنی برادر مومنش را ذلیل بگذارد و توان و قدرت بر نصرت داشته باشد، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار و ذلیل می کند.
خذلان اجتماعی در دنیا و عقاب اخروی در پیش روی چنین شخصی است و یاری نکردن برادر دینی که تحت ظلم واقع شده است، حرام است.
باید احساس کنیم که یاری مظلوم به ادله اربعه واجب است که دلیل عقل و اجماع را نیز بیان خواهیم کرد.
فلسفه یاری مظلوم در فرمایش حضرت عیسی علیه السلام است که فرموده است:
« بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْحَرِیقَ لَیَقَعُ فِی الْبَیْتِ الْوَاحِدِ فَلَا یَزَالُ یَنْتَقِلُ مِنْ بَیْتٍ إِلَى بَیْتٍ حَتَّى تَحْتَرِقَ بُیُوتٌ کَثِیرَةٌ إِلَّا أَنْ یُسْتَدْرَکَ الْبَیْتُ الْأَوَّلُ فَیُهْدَمَ مِنْ قَوَاعِدِهِ فَلَا تَجِدَ فِیهِ النَّارُ مَعْمَلًا وَ کَذَلِکَ الظَّالِمُ الْأَوَّلُ لَوْ یُؤْخَذُ عَلَى یَدَیْهِ لَمْ یُوجَدْ مِنْ بَعْدِهِ إِمَامٌ ظَالِمٌ فَیَأْتَمُّونَ بِهِ کَمَا لَوْ لَمْ تَجِدِ النَّارُ فِی الْبَیْتِ الْأَوَّلِ خَشَباً وَ أَلْوَاحاً لَمْ تُحْرِقْ شَیْئا» تحف العقول
حضرت ظلم را تشبیه می کند به آتشی که اگر در یک خانه صورت گرفت به اتاق های دیگر و ساختمان های همجوار نیز سرایت می کند. اگر آتش نشانی جلوی سوختن یک خانه را نگیرد تا جایی که خانه ها به هم پیوسته اند همه چیز را می سوزاند.
مردم به هم پیوسته هستند و اگر جلوی ظلم به شخص واحدی گرفته نشود این ظلم به همه سرایت می کند و همه را در بر می گیرد.
وقتی ظالم شیرینی ظلم را در نفس خویش چشید و کسی با او مقابله نکرد سعی در توسعه ظلمش خواهد داشت.
حضرت می فرمایند باید پایه های آتش را از بین برد تا سرایت نکند. ایشان ظالم را به آتش تشبیه کرده است و سوژه های متفاوتی می توان از آن استفاده کرد.
اولین کسی که به خاندان اهل بیت علیهم السلام ظلم کرد پایه ظلم را قرار داد و این آتش را روشن کرد. اگر دست ظالم اول را کوتاه کرده بودند دیگر امام ظالم درست نمی شد که به تمامی جامعه ظلم کند.
بحث ظلم با گناهان دیگر این گونه تفاوت فاحش دارد. تجاوز به مال، حق، ناموس و آبروی مردم و احکام الهی چیزی نیست که بتوان به سادگی از آن گذشت و نباید در مقابل ظالم کرنش کرد.
(وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون) سوره هود آیه 113
این آیه را به مناسبت فرمایش حضرت عیسی بیان کردم که اگر از روی ترس در مقابل ظالم کرنش کردید گرفتار آتش شده اید.
پس از مجموعه روایات استفاده می شود که باید ظالم را رها نکرد و مظلوم را یاری کرد و اگر این کار توسط رسانه دینی صورت نگیرد شبکه های اجتماعی از آن سوء استفاده خواهند کرد.
این تظلم خواهی قطعاً تضعیف حکومت نیست بلکه تقویت حکومت است.
به دو دسته دیگر از روایات مراجعه کنید: 1- روایات تظلم خواهی 2- روایات امربه معروف و نهی از منکر
« عَنْهُ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَمِّهِ عَاصِمٍ الْکُوزِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ النَّبِیَّ ص قَالَ: مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ.» کافی ج 2 ص 164
اگر فریاد مظلومی را شنید که می گوید مسلمانان به داد من برسید و گوش نکرد مسلمان نیست و از این روایت کفر و حرمت فهمیده می شود.
کمک به مسلمانان به صورت کلی بیان شده که مربوط به احقاق حق مسلمانان است که شامل پیگیری مطالبات به حق مردم است.
این وظیفه حاکم و رسانه را مشخص می کند که باید رسانه منادی شود و حاکم نیز وقتی فهمید که ظلم در مرکز حکومتش تحقق می یابد به داد مظلوم برسد و اگر نرسد مسلمان نیست.
دسته سوم از روایات که از آن وجوب فهیمده می شود روایات نهی از منکر است که از ظلم منکری بالاتر سراغ نداریم و باید تمام منکرات را به ظلم برگردانیم که برای نمونه به عدم اطاعت از پروردگار اشاره می کنیم که در واقع نوعی ظلم است.
ظلم از مستقلات عقلیه است یعنی همه بدی ها مانند دروغ، غیبت، شرک و غیره به ظلم بر می گردند.
ظلم مراتبی دارد که شرک از مراتب عظیم آن است.
در این صورت ادله نهی از منکر می گوید که باید جلوی ظلم را بگیرید و ما دیگر به بیان تک تک روایات آن نمی پردازیم و از عمومات استفاده می کنیم .
رسانه باید ظلم ستیز باشد و سه دسته از روایات در بیان ادله نیز ما را در این امر خطیر یاری کرد که ان شاء الله به بحث عقل و اجماع می رسیم./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر