به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ در جهان کنونی، بحران محیط زیست، در حقیقت، بحرانی اخلاقی است که به تعهد و بی تعهدی ومسئولیت شناسی و مسئولیت ناشناسی انسان بازمی گردد. ازاین رو، با به وجود آمدن بحران، نخست، باید به دنبال راه حل اخلاقی گشت؛ یعنی بشر امروز، نیازمند اصول و اخلاقی است که چگونگی دخالت وی در محیط زیست را مشخص کند؛ اصولی که هم از نظر طبیعی، مناسب باشد و هم از نظر انسانی و اجتماعی، مسئولیت آفرین.
در نگاه قرآن کریم، تمام اجزای هستی دارای صفاتی همچون هدفمند ، تسلیم، سنجیده، نشانه، تسبیح گو و سجده کننده در برابر پروردگار هستند. درک هر کدام از این اوصاف می تواند آثار قابل توجهی در ایجاد و ارتقای اخلاق زیست محیطی انسان که خود نیز مشمول همین اوصاف است فراهم آورد؛ چراکه این اوصاف گویای آن هستند که همه هستی دارای شعور و در پی کمال خویش بوده، دارای حقوق ویژه خود هستند. بین انسان که مانند سایر اجزای هستی هدفمند آفریده شده است و طبیعت که در مسیری هماهنگ با سیر کمال انسانی درحرکت است ارتباط معنا داری حاکم است.
طرح مسئله
شناخت محیط زیست از آن جهت که به عنوان طرف ارتباط اخلاقی انسان است حائز اهمیت است.
مراد از محیط زیست در اینجا، محیطی فراگیرنده و طبیعی است که انسان در آن زندگی می کند. هر انسانی در طول حیات خود، شایسته بهره مندی از محیط زیست سالم و در شأن خود است تا با زندگی در محیط سالم و شاداب بتواند وظایف دینی و اجتماعی خود را به بهترین صورت انجام دهد.
قرآن به هستی و به ویژه محیط زیست که در تعامل و مواجهه انسانی قرار دارد جایگاه ویژه ای قائل است و هستی را چون انسان دارای شأن اخلاقی می داند لذا انسان را در برابر آن مسئول و مکلف می داند.
رویکرد قرآن در مواجهه با محیط زیست
یک. توجه به اخلاق زیست محیطی
از دیدگاه قرآن، اخلاق زیست محیطی علاوه بر توجه به سلامت انسان، شامل حفاظت از طبیعت و محیط زیست و ضرورت توجه انسان به استفاده صحیح و متعادل از محیط زیست بدون خسارت و تخریب آن می شود. در قرآن وظایف انسان در برابر بهره برداری از طبیعت و نعمت های خداوندی همراه با عدالت و در جهت تأمین نیازهای خود ذکر شده است.
آیه 10 سوره نیز می تواند گویای توجه خدا به مسئولیت اخلاقی انسان در قبال محیط زیست باشد: و همانا شما را در زمین سکونت دادیم و برای شما در آن اسباب زندگی نهادیم و شما اندک سپاسگزاری می کنید.
قرآن کریم در برخی از آموزه های خود، باید و نباید را در کنار هم مطرح کرده و به بهره مندی از محصول طبیعت امر نموده است؛ در مقابل عدم تعادل در مصرف آن و اسراف را عامل از دست دادن محبت خداوند می شمرد: «وَ کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرفُوا إنَّهُ لَایحِبُّ الْمُسْرفِینَ»(اعراف/31) و مسرفان را اهل آتش دانسته است: «وَأنَّ الْمُسْرفِینَ هُمْ أصْحَابُ النَّار». (مؤمن/43) بنابراین انسان می تواند تمام نیازمندی های خود را از طبیعت استخراج کند؛ ولی باید در بهره وری از نعمت های الهی، تعادل را رعایت کند.
دو. اوصاف عمومی هستی در قرآن
خداوند جهان هستی را با برخی ویژگی های مشترک بدون در نظر گرفتن ویژگی های منحصر به فرد هر مخلوق آفریده است که بین تمام اجزای این جهان عمومیت دارند. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
1. هدفمندی
از نگاه قرآن، هر پدیده ای برای رسیدن به غایتی که برای آن آفریده شده، در حرکت است و مجموعه پدیدارهای جهان هستی به سوی مقصد نهایی خویش در حرکت هستند. از هدفمندی هستی برمی آید که تمام اجزای آن رو به سوی خالق خود دارند:
اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بغَیر عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْش وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ(رعد/2)
خداست آنکه آسمان ها را بدون ستون هایى که آنها را ببینید برافراشت، سپس بر عرش فرمانروایی تسلّط یافت و خورشید و ماه را رام ساخت. هر کدام تا سرآمدی معین در حرکتند. او کار جهان را تدبیر می کند، و موجودات را که نشانه های یکتایی اویند از هم جدا می سازد تا بدانید که مجرمان و نیکوکاران را نیز از هم جدا خواهد کرد، باشد که به دیدار خدا و برپایی قیامت یقین کنید.
در این میان، تنها انسان دارای اراده و اختیار است و می تواند با انتخاب خود، در مسیر حرکت به سمت مقصد غایی آفرینش که برآورنده سعادت اوست، گام بردارد.
از این آیات استنباط می شود که خداوند هر شیئی را به بهترین حالت ممکن و برای آسایش و بهره گیری انسان در جهت پیمودن راه کمال آفریده است. انسان نیز باید با استفاده از درایت و شعور خود در جهت استفاده صحیح از این نعمت ها تلاش کند. بهره گیری صحیح از نعمت های خداوند و منابع طبیعی محیط زیست، تمام آن چیزی است که به عنوان یک رفتار صحیح و الگوی کاربردی اخلاق زیست محیطی در جهت حفظ و استفاده متعادل از منابع و نعمت های خدا معرفی می شود. پس با توجه به آیات قرآن کریم، نظام آفرینش در مقام پیدایش، بیهوده آفریده نشده است و در مقام بقا نیز رها نیست تا انسان هرگونه که بخواهد و نیازش اقتضا کند، از آن بهره بگیرد و به آن آسیب برساند.
2. تسلیم (فرمانبرداری)
قوانین حاکم بر طبیعت، چیزی جز سنت های خداوند برای عالم مخلوقات نیست. هستی همراه با این قوانین الهی، نظامی هماهنگ و تحت فرمان اوامر الهی است. ازاین رو درجهان بینی هایی که طبیعت را تحت سنت های خداوند دارای هماهنگی بنیادین می بینند، همواره نمونه اعلای تسلیم را یادآور می شوند. (نصر، 1379: 201 و202)
برخی آیات قرآن کریم که ارتباط مستقیمی با موضوع تسلیم دارند، بیانگر آن هستند که هستی از سر شعور، تسلیم پروردگار خویش گشته است.
طبق بیان قرآن کریم، خداوند بر همه چیز قادر است (طلاق/12) و همه هستی فرمان بردار بی چون و چرای اوست. با این حال، فرمان اختیار هستی به دست انسان است یا در جهت منافع انسان حرکت می کنند: «وَذَلَّلْنَاهَا لَهُمْ فَمِنْهَا رَکُوبُهُمْ وَمِنْهَایأکُلُونَ؛ و دام ها را مسخر آنان کردیم، پس از آنهاست وسیلة سواری آنان و از گوشت آنها می خورند.»(یس/72) در آیه ای دیگر می فرماید: وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَوَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بأمْرهِ إنَّ فی ذَلِکَ لَآیات لِقَوْم ٍیعْقِلُونَ. (نحل/12) و برای شما شب و روز و خورشید و ماه را رام ساخت و ستارگان به فرمان او رام شده اند. براستی در اینها نیز برای مردمی که تعقل می کنند نشانه هایی بر یگانگی خدا در تدبیر هستی است. یکی از ابعاد اخلاقی این گونه آیات آن است که انسان در عین بهره مندی از طبیعت، باید به حق خود قانع باشد و حق طبیعت را نیز با بهره برداری درست و عدم ویرانگری بلکه با احترام به آن ادا کند. به هر روی، تمام هستی از سر شعور تسلیم خالق خویش است. پس آدمی خود را در برابر محیطی می بیند که از روی آگاهی، تسلیم پروردگار شده و خود را در اختیار انسان نهاده است.
3. انسجام و سنجیدگی
از نگاه قرآن، یکی از ویژگی های بارز و مهم آفرینش آن است که خداوند آن را براساس حکمت، حساب شده و نظام یافته آفریده است. قرآن کریم درباره همه اجزای هستی به طور عام می فرماید: «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدْرًا؛ (طلاق/3) و خدا برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است.» و «وَخَلَقَ کُلَّ شَیءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدیرًا؛ و هر چیزی را او آفریده و چنان که باید برای آن اندازه معین کرده است.» (فرقان/2) خداوند، محیط زیست و طبیعت را به دقت هرچه تمام تر، هماهنگ، با ثبات و از روی اندازه و حساب آفریده است. (سعدالدین، 1378: 40)
قرآن همچنین به طور خاص درباره برخی از اجزای آفرینش توجه خاصی به هماهنگی و انسجام در خلقشان می کند به عنوان مثال در خلقت آسمان می فرماید: «وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمیزَانَ؛ (الرحمن/7) و آسمان را برافراشت و هرگونه ابزار سنجش را در میان نهاد (تا باورها، گفتارها، کارها و دیگر چیزها با آن سنجیده شود»، در مورد خورشید و ماه آورده: «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بحُسْبَان ؛ (الرحمن/ 5) خورشید و ماه بر طبق حسابی که از سوی او مقرر شده است، پیوسته در حرکت اند».
اینها حاکی از آن است که هستی موجود است از سر دقت و حکمت آفریده شده اند؛ پس انسان ها باید این نظم شگفت انگیز طبیعت را که حیات آدمیان و دیگر حیوانات زنده در گرو آن است، بزرگ بشمارند و آن را پاس بدارند و از هرگونه فساد در کشاورزی و نسل آدمیان و اسراف در بهره وری از طبیعت بپرهیزند که پیامدهای بس وخیم و زیان بار آن دامن گیر خود آنان خواهد شد. این هشدار در بیان قرآن به شکل بسیار جدی تری بیان شده است: «از روزی خدا بخورید و بیاشامید و فسادگرانه در زمین تباهی مکنید.» (بقره / 60) حاصل آنکه انسان باید با درک درست از قرآن و نظام هستی، الگوی اخلاق زیست محیطی برآمده از قرآن را که بیانگر سنجیده بودن نظام هستی است با بهره گیری شایسته و تعامل متناسب با محیط زیست رعایت نماید.
4. نشانه بودن
یکی از اصول اساسی تعلیمات قرآن، تحقیق در طبیعت برای شناختن خدا و ماورای طبیعت و توجه دادن فکر بشر به طبیعت و پدیده های خلقت به عنوان آیات معرفت الهی است. انسان بینا، فاعلیت خداوند در هستی را مشاهده می کند و از اشیای عالم عبور کرده، کُنه مخلوق و صنع بودن آنها از ناحیه خداوند را در می یابد. بنابراین وجود گسترده آیات الهی در طبیعت، هر انسان عاقلی را به این فکر می اندازد که آفرینش مخلوقات خداوند هدفمند، سنجیده و زیباست و هر جزء هستی تسبیح گوی خداوند بوده، حفظ حقوق و رعایت عدالت در بهره گیری از آن بر هر انسانی واجب است.
قرآن می گوید اگر آدمی پیش فرض های نادرست، تعصّب ها، گرایش های غیر منطقی و فاقد دلیل را که در اعماق ذهن و اعتقاد او ریشه دوانیده و چونان حجابی وی را از دیدن حقایق و درک واقعیت های نظام هستی بازداشته اند، به کنار نهد، به روشنی درمی یابد که در پس پرده این جهان مادی، پروردگاری وجود دارد که آفریننده و تدبیرکننده آنهاست. (حسینی، طبیعت، مخلوق خدا، 1380: 138 ـ 137)
5. تسبیح
از منظر قرآن کریم، همه موجودات جهان، خدا را تسبیح می گویند؛ تسبیح یعنی پیراستگی خداوند از عیب و نقص که بازگشت آن به توصیف خدا با صفات سلبی او می باشد. (سبحانی، 1364: 170 و171) چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید: تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَنْ فِیهنَّ وَإنْ مِنْ شَیءٍ إلَّا یسَبِّحُ بحَمْده وَلَکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ . (اسرا/44) آسمان های هفت گانه و زمین و هر که در آنهاست، او را تسبیح می گویند و هیچ چیزی نیست مگر اینکه خدا را همراه با ستایش او تسبیح می گوید؛ ولی شما تسبیح آنها را در نمی یابید .
همه موجودات حتی جمادات زنده و آگاه و گویای تسبیح حق هستند و کاملاً به خالق و مبدع خود آگاهی دارند. قرآن مجید به همین امر اشاره می کند که می گوید هیچ چیز نیست که تسبیح خدا نگوید و لکن خودشان به تسبیح خود آگاهی ندارند. (شیرازی، بی تا: 6 / 105) بنابراین از نگاه قرآن کریم، عالم هستی، یکپارچه زمزمه و غوغاست. هر موجودی به حمد و ثنای حق مشغول است و نوایی خاموش در پهنة عالم هستی طنین افکنده که بی خبران، توانایی شنیدن آن را ندارند؛ اما اندیشمندانی که قلب و جانشان به نور ایمان زنده و روشن است، این صدا را از هر سو به گوش جان می شنوند و می بینند. (مکارم شیرازی و دیگران، 1371: 12 / 155) الگوی اخلاق زیست محیطی برآمده از قرآن کریم، هستی را مسبِّح خدا معرفی و آدمی را به رعایت حقوق هستی از جمله: رعایت حق تسبیح و عبادت جهان هستی با بهره برداری شایسته و بدون تخریب محیط زیست ملزم می کند. وقتی انسان بداند هستی تسبیح گوی حق است، رابطه او با محیط فقط برای تأمین نیازهای خود نخواهد بود؛ بلکه آن را موجودی زنده می نگرد و در زندگی خود شریک می داند؛ گویی یکی از اعضای خانواده او شده است و به عنوان یک موجود زنده و برخوردار از حقوق با آن مواجه می شود.
6. سجود
براساس آیات قرآن، تمام موجودات جهان در برابر خدا سجده می کنند. واژه «سجده» در لغت به معنای تذلّل، خضوع و اظهار فروتنی است؛
قرآن درباره سجده می فرماید: إنَّ الَّذینَ أوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إذَا یتْلَى عَلَیهمْ یخِرُّونَ لِلْأذْقَان سُجَّدًا. (اسرا/107) قطعاً کسانی که پیش از نزول قرآن از معارف الهی برخوردار شده اند، هنگامی که قرآن بر آنان تلاوت شود، سجده کنان با تمام صورت خود بر زمین می افتند.
در آیه ای دیگر، سخن از سجده موجودات در برابر ذات مقدس پروردگار به میان آمده است:
ألَمْ تَرَأنَّ اللَّهَ یسْجُدُ لَهُ مَنْ فی السَّمَاوَات وَمَنْ فِی الأَرْض ِوَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجبَالُ وَالشَّجَرُ... (حج/18) آیا ندانسته ای که هر که در آسمان ها و هر که در زمین است و نیز خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان در برابر عظمت و شکوه خدا خضوع می کنند؟ و آیا ندانسته ای که بسیاری از مردم پیشانی به خاک می سایند و برای او سجده می کنند و بسیاری هم از سجده به درگاه او خودداری می ورزند و به همین سبب عذاب بر آنها حتمی شده است؟ اینانند که خدا خوار و حقیرشان می دارد و هر که را خدا خوار دارد، گرامی دارنده ای برای او نخواهد بود. قطعاً خدا هرچه بخواهد، انجام می دهد.
درنتیجه الگوی اخلاق زیست محیطی برآمده از قرآن، احترام به هستی است که در برابر پروردگارش از سر شعور و احساس خاضع است و آدمی را نیز به خضوع فرا می خواند تا طغیان را فرو نهد و طبیعت را بر اثر حرص و طمع خود ویران نسازد. چنین نگاهی حفاظت از محیط زیست را ضروری می سازد.
تحلیل اوصاف پیش گفته و رابطه آن با اخلاق زیست محیطی
بهره مندی انسان از رفتار و اخلاق پسندیده در مرحله استفاده از مواهب الهی محیط زیست، در پی نگرش صحیح او به عالم هستی حاصل می شود. این نگرش صحیح، نتیجه آگاهی از هدفمند بودن، فرمانبرداری، سنجیده بودن ، نشانه الهی بودن، تسبیح و تقدیس هستی برای خالق هستی است. بیان حضرت علی(ع) درباره ایجاد این نگرش و حس مسئولیت در برابر پدیده های طبیعی و موجودات پیرامون آن درخور توجه است: اتّقوا الله فِی عبادِهِ و بِلادِه فَإنَّکم مسئُولوُن حتّی عَن البِقاع و البَهایم. تقوای الهی را در بندگان و شهرها رعایت کنید؛ زیرا شما در پیشگاه خداوند حتی درباره خانه ها و حیوانات مسئول هستید. (نهج البلاغه، ترجمه دشتی، 1389: خطبه 167 / 228)
بنابراین آدمی باید خود را جزئی از طبیعت و در برابر آن مسئول و نه تافته جدابافته بداند. در این صورت نباید خود را برتر از طبیعت بداند و به بهره کشی نابجا با آثار غیر قابل جبران روی آورد. (جان بنسون، 1382: 294)
انسان یکی از پدیده های هستی است که سرنوشتی جدای از سایر پدیده های جهان ندارد. در عین حال، ویژگی های مختص به خود را دارد. (شیخ الاسلامی و مزیدی، 13/10/1388: 7) انسانی که عاقل، آزاد، مختارآفریده شده است، باید برای نیل به هدف غایی آفرینش خویش، خود را ملزم به رعایت اخلاق زیست محیطی بداند؛ زیرا آنچه مردم انجام می دهند، از اعتقادات آنها سرچشمه می گیرد و هر اعتقادی انسان را مکلف به انجام وظایفی مشخص می کند.
انسان ها باید نگرش خود به طبیعت را دگرگون کنند؛ زیرا با توجه به قرآن، مناسبات ناپسند انسان ها موجب ظهور فساد در دریا و خشکی می شود: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ». (روم/41) درحالی که مناسبات پسندیده اخلاقی انسان ها، موجب گشایش درهای برکات آسمان و زمین به روی آنان می گردد: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ». (اعراف/96)
بنابراین بین مناسبات انسانی و محیط زیست، رابطه مستقیمی برقرار است. از نگاه قرآن، طبیعت در برابر اعمال آدمی عکس العمل نشان خواهد داد. در نتیجه انسان ها باید در برخورد با طبیعت، رفتاری را برگزینند که منجر به آبادانی زمین، بدون بر هم زدن نظم طبیعی و سازوکارهای زیست محیطی باشد. (بنگرید به: هود /61)
نتیجه آنکه، از آن جهت که خداوند هستی را هدفمند آفریده و عالم دارای ویژگی های تکوینی است و هماهنگ با انسان در مسیر کمالش حرکت می کند، برای انسان حقی ایجاد می کند که در برابر آن مکلّف است. ازاین رو مسئولیت اخلاقی انسان در برابر محیط زیست شکل می گیرد. از طرف دیگر، خداوند این جهان هدفمند را که دارای سنجش و اتقان و زیبایی منحصر به فرد است، تسلیم خود و آدمی ساخته است. ازاین رو آدمی در برابر نظامی سراسر فرمان بردار و سنجیده قرار می گیرد و از رهگذر آن در کنار استفاده بهینه از منابع طبیعی با حفظ زیبایی هستی و اتقان آن، مسئولیت اخلاقی انسانی شکل می گیرد.
تسبیح و سجده جهان هستی در برابر خالق بی همتا از دیگر اوصافی می باشند که در شکل گیری مسئولیت اخلاقی انسان در برابر محیط زیست تأثیرگذار هستند. آدمی با درک این مسئله با حفظ حق هستی در نیایش با پروردگار، به مسئولیت اخلاقی خود رهنمون می گردد.
نتیجه
نظام هستی شناختی قرآن می تواند در ارتقای اخلاق زیست محیطی نقش چشمگیری داشته باشد. هستی از دیدگاه قرآن هدفمند، فرمان بردار، سنجیده، ، نشانه الهی، تسبیح گو و سجده کننده در برابر حق تعالی است.
توجه به چنین اوصافی با توجه به دلالت صریح آیات قرآن و روایات معصومین(ع) که به منزله شرح و تفسیر حقائق آیات هستند در انسان انگیزه مواجه خردمندانه و اخلاق مدارانه را با محیط زیست فراهم می سازد. این نوع نگاه و تلقی شعورمندانه از هستی که همراه با ایجاد میل و انگیزه در انسان است می تواند زمینه ظهور و بروز افعال اخلاقی و ارتباطی حق مدارانه را با محیط زیست سبب شود که در آن حق محیط زیست به عنوان یکی از ارکان هستی که کمال آدمی وامدار آن است، استخدام و بهره مندی درست از آن است.
در این نوع رفتار است که محیط زیست و مواهب طبیعی از تصرفات قهرآمیز و ویرانگر انسان در امان است و در شکوفایی و رونق آن تلاش صورت می گیرد. این مقاله با ذکر آیات قرآن و تشریح اجمالی از آن، الگویی توحیدی از نحوه مواجهه اخلاقی انسان با محیط زیست و ارتقاء اخلاق زیست محیطی را ارائه می کند.
120/704/د