به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه بیست و سوم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 29آذر سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، در آستانه شب یلدا به اهمیت جایگاه رسانه دینی در تبیین این آیین کهن پرداخت و گفت: برای بررسی مبحث فقهی این مساله باید به ریشه شب یلدا و این مراسم بپردازیم تا متوجه جایگاه آن شویم و برنامه هایی که رسانه دینی در این رابطه دارد همسو و هم جهت با آرمان های اسلام باشد و سنت های حسنه آن را ترویج نماید.
ایشان در ادامه گفت: رسانه ای که دینی است باید برنامه های حرام و خلاف شرع نداشته باشد و الزامی نیست که تمام برنامه های آن واجب یا مستحب باشد و در این شب ارائه برنامه های مباح برای این که مردم در حرام یا مکروه نیفتند جایز است که نوعی مقابله با مروجین امور حرام در این شب نیز محسوب می شود.
استاد در پایان گفت: اگر شب یلدا را با همین وضعیتی که امروزه می بینیم که مردم به دیدن یکدیگر می روند، تنقلات استفاده می کنند، فال حافظ می گیرند و شاهنامه می خوانند، فی نفسه نه حرام، نه واجب و نه مستحب و نه مکروه است و امر مباحی است و البته سنت های حسنه و مستحبی نیز دارد که باید این موارد توسط رسانه دینی بیشتر ترویج شود.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
حکومت لائیک اهدافی را دنبال می کند و حکومت دینی و اسلامی اهداف و مقاصدی بر اساس این ماهیت دارد که جهت نیل به آن اهداف باید تلاش کند، اینجا رسانه وظیفه دارد که این اهداف را دنبال کند.
باید بر اساس حکومت اسلامی این کار را تبیین کند و گرنه رسانه حاکمیت دینی نیست و اگر تلاش رسانه نباشد با توجه به این که مردم بر اساس حکومت دینی و اسلامی عادت نکرده اند بستر و زمینه تحقق این اهداف فراهم نیست و باید این کار را رسانه انجام دهد تا این اهداف تحقق یابد.
حکومت دینی و اسلامی می تواند هم دغدغه تامین سلامت جامعه و هدف دغدغه معنوی آنان را داشته باشد.
حال که حکومت اسلامی تشکیل شد قطعا مقاصد و اهدافی دارد اما ما به دنبال این نیستیم که ببینیم حکومت مشروعیت دارد یا خیر؟
بحث ما در پی گیری و تحقق اهداف حکومت دینی است که باید به آن اهداف برسیم.
در دین تکامل فردی نداریم و تکامل اجتماعی و فردی به یکدیگر وابسته هستند. بخش عمده احکام حقوق مدنی و اساسی است.
رسانه ای که بخشی از دین را به نمایش بگذارد و برخی را رها کند مانند مواردی که جنگ اعتقادی و رسانه ای نیاز باشد به وظیفه خویش عمل نکرده است.
درست است که حکومت اسلامی برپا شد اما در اثر جاه طلبی¬ها فراموش شد که باید به اهداف تاسیسی حکومت برگشت.
دومین هدف این است که باید آبادانی اقتصادی و مادی به همراه داشته باشد. توسعه وضع اقتصادی مردم که در عهدنامه مالک اشتر به عبارت دیگر همین عبارات آمده است.
سومین هدف برپایی عدالت اجتماعی و رفع تبعیض و ظلم است. افراد مظلوم و توسری خور جامعه در امنیت باشند.
بررسی ریشه ای یلدا و وظیفه رسانه دینی
با توجه به این که در آستانه شب یلدا هستیم بعضی از اعزه خواستند که نسبت به وظیفه و تطبیق در این اهدافی که گفتیم، وظیفه رسانه را نسبت به برنامه سازی در رسانه های دیداری و شنیداری و غیره تبیین کنیم.
به تعبیر دیگر این وظایف و اهدافی که گفتیم یک رسانه دینی باید داشته باشد در شب یلدا چگونه است؟
این مناسبت خارجی را به خاطر زمان و به منظور صرف تئوری بحث نکردن بیان می کنیم.
این جلسه استثنائاً بحث را عوض می کنیم شبیه همان کاری که در اصول در مورد قواعد انجام می دهند.
درخواست شد که بدانیم برنامه سازی در مورد شب یلدا چه حکمی دارد؟ آیا لازم و ضروری است و یا مستحب و یا مکروه و حرام است؟ باید بررسی کنیم که برنامه در این مورد با چه حکمی سازگار است.
برای بحث فقهی ابتدا باید شب یلدا را بشناسیم.
واژه یلدا ریشه عربی و سریانی دارد و از «ولد یلد» اخذ شده است و به معنای زایش است.
چرا به شب اول دی ماه شب یلدا گفته می شود و روز اول دی را یلدا می گویند؟ غالبا مردم به ریشه و اعتقاد آن کاری ندارند اما باید موضوع شناسی شود.
چرا به شب آخر این برج و شب اول دی ماه، شب یلدا می گویند؟
زیرا معتقدند که خورشید که نماد مبارک، نور و روشنایی است با ظلمت و تاریکی مبارزه می کند و در این شب اوج تاریکی است که طولانی ترین شب سال است و روز اول دی ماه خورشید دو مرتبه متولد می شود؛ یعنی در این مبارزه در ایام پاییز آسیب دیده است و تاریکی بر روشنای غلبه پیدا کرده و روز اول دی ماه روز زایش خورشید است. (ابوریحان این مطلب را در کتاب آثار الباقیه مطرح می کند.)
این اصل و ریشه تفکر شب یلدا است که تاریکی بر خورشید غلبه پیدا کرده است و فردای آن روز خورشید دوباره متولد می شود.
به همین جهت روز اول سال را اول دی قرار می دادند که الان نیز در غرب این چنین است و شروع سال میلادی از اول فصل زمستان است و در ایران نیز ابتدای سال در اول فصل زمستان بود و بعد نوروز را تغییر دادند.
گاهی نوروز متغیر بود و کبیسه را محسوب نمی کردند و مدتی در زمستان و بعد در ابتدای فصل بهار قرار دادند و این ذوق ایرانی بود که این تغییر به ابتدای فصل بهار را در مورد سال شمسی انجام داد.
به همین جهت شب یلدا شب غم و عزا بوده و نه شب جشن؛ زیرا ظلمت بر نور غلبه پیدا کرده بود و پاییز غلبه شب بر روز است و بنابراین داشتند که در آیین زردشت زمانی که انحرافاتی به وجود آمد که خدایی اهریمن و یزدان، شب ها و روزها و خیر و شر جداست. همانطور که در سایر ادیان اختلاف و انحراف به وجود آمده است در زردشت نیز اگر از ادیان باشد و پیامبر الهی داشته باشد پس از او اختلاف به وجود آمد که در تضاد هستند و این شب را بیدار بمانند تا سپیده دم که خورشید بدمد و انتظار زایش خورشید را داشته باشند تا خورشید متولد شد.
وقتی خورشید روز اول دی ماه طلوع می کرد آن روز را عید می گرفتند و تعطیل بود؛ زیرا درشب قبل نخوابیده بودند و به انتظار بودند.
در آن زمان غالب کشور ما نیز زرتشتی بودند.
رفته رفته این بیدارباش به دور کرسی بود که در شبهای زمستان طولانی بود و برای این بیدار ماندن تنقلاتی داشتند که اعم از میوه های خشک و میوه های تری بود که در آن روزگار استفاده می کردند، مانند انار که پوست هایش تازه بماند یا هندوانه که ماندگاری طولانی تری دارد.
رفته رفته برای بیدار ماندن در این شب، مواردی اضافه شد مانند جمع شدن دور همدیگر که به منزل بزرگترها می رفتند تا انتظار زایش خورشید را داشته باشند و با تاریکی مبارزه کنند و با ظلمت شب مقابله کنند.
برخی از مواردی که اضافه شده مربوط به استان ها و اقوام است، مثلاً برای تازه عروس هدیه می برند و رفته رفته نحسی این شب و ناراحتی آن از یاد رفت هرچند که فردای آن روز زایش خورشید است اما از ابتدا برای بیدارباش و کمک به زایش خورشید این کار را انجام می دادند، ولی اهریمن در آن شب بر یزدان غلبه دارد.
این موارد تطوراتی است که در آیین باستانی یلدا به وجود آمده است و چیزی نیست که در آیین های دینی ما مسلمانان باشد و آداب و رسوم خاصِ مربوط به ایرانیان قدیم و زرتشتیان است و سایر امور نیز همین گونه است.
خوشبختانه مردم از این تاریخچه و خرافات مربوط به شب یلدا خبری ندارند و فقط موارد خوب آن را انجام می دهند و شعرهای حافظ را می خوانند و نزد بزرگترها می روند و این امر در گذشته به خاطر نداشتن رسانه های دیداری و شنیداری بوده است تا بتوانند بیدار باشند.
اگر شب یلدا را با همین وضعیتی که امروزه می بینیم و به دیدن همدیگر می روند، تنقلات استفاده می کنند و شاهنامه می خوانند، فی نفسه نه حرام، نه واجب و نه مستحب و نه مکروه است و امر مباحی است.
رسانه ای که دینی است باید برنامه های حرام و خلاف شرع نداشته باشد و الزامی نیست که تمام برنامه های آن واجب یا مستحب باشد. ارائه برنامه های مباح برای این که در حرام یا مکروه نیفتند جایز است.
پرداختن به شب یلدا بدون حواشی معصیتی جایز است. اگر ترویج اختلاط زن ومرد و اعتقادات خرافی نباشد، هیچ مانعی ندارد.
با پیشرفت علم مشخص شده است که جنگی بین خورشید و اهریمن نیست و این دوئیت شرک است و اگر این موارد را بخواهیم تزریق کنیم از خرافه و شرک سر در می آورد .
اگر بدون این پیرایه ها باشد فی نفسه امر مباحی است.
نکته دیگر این است که رسانه های دینی می توانند این آداب و رسوم که «لو خلی و تبعه» حلال است را تبدیل به امر مستحب کند و سنت های حسنه را در آن اشراب کنند.
پیامی که رسانه می رساند باید آن اهداف والا را داشته باشد که ارتقای علمی در این شب یلدا توسط رسانه دینی ممکن است که در جلسات قبل به اهمیت آن پرداختیم که باید معلومات عمومی جامعه را افزایش دهد. سنتهای نبوی و دینی را مانند صله رحم رایج و گسترش دهد.
به جای این که به خوردن میوه ( هندوانه و انار) سوق دهیم به این مطلب راهنمایی کنیم که اگر با کسی مدت هاست ارتباطی نداشته اند در این شب صله رحم انجام دهند و احیای سنت ها از اهداف میانی است.
اگر شبکه قرآن و غیره بخواهد برنامه دینی برای این شب یلدا بگذارد که مستحب باشد، باید سمت و سو وآداب را به سمت سنت های حسنه ببرند.
تمام مباحثی که داشتیم می توانیم در اینجا تطبیق بدهیم.
رسانه می تواند آداب و رسومی که خوب نیست بزداید مانند زیاده روی در خوردن و اسراف که باید آن را کنار بگذاریم.
به صورت اتفاقی یکی از برنامه های صبحگاهی رسانه ملی را می دیدم که سراسر تبلیغ هندوانه بود و به گونه ای بود که این کار از آداب شب یلدا است، در صورتی که خوردن میوه در غیر فصل خودش مضر است.
پس پیام رسانه در شب یلدا می تواند تبدیل به حواشی محرّم یا مکروه باشد، مانند این که در مصرف دنیایی زیاده روی باشد و اگر تبلیغ اسراف و غیره باشد که حرام است.
فرهنگ انتظار صحیح در شب یلدا
این که گفتم وظیفه رسانه فرهنگ سازی است این است که مردم انتظار زایش خورشید را می کشیدند و این شب را به شب انتظار امام زمان تبدیل کنیم که خورشید تابان عالم اسلام ظهور امام زمان (عج) است.
(افضل الاعمال انتظار الفرج)
اگر این را از آداب و رسوم قرار دادیم که با آیات و روایات نیز قابل تطبیق است نه به این معنا که در این مورد آیات و روایات داریم مانند برخی که می خواستند نوروز را امری دینی قرار دهند.
اما در قرآن کریم مواردی داریم که می توان از آنها بهره برد که باید آرزو کرد شب طولانی را از بین برود.
(ألیس الصبح بقریب)
روزی بوده که قرار بود قوم لوط و پیامبرش نجات پیدا کنند و اشاره به ماجرای حضور فرشتگان دارد که به صورت زیبایی بروز و ظهور کردند و امت لوط به فکر گناه بودند.
آنان شب را بیدار بودند و انتظار صبح فرج را می کشیدند. بناست که امام زمان (عج) بیایند و عالم را روشن کنند پس اشکالی ندارد که برنامه هایی با این عنوان درست کنیم. برنامه ای به عنوان این که می خواهیم در این شب بیدار بمانیم تا از ظلمت معنوی و جهلی که در این عالم وجود دارد بیرون بیاییم.
«یملاء الله قسطا و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً»
می شود رسانه ها پیام را به سمت حرام ببرند و اگر هیچ حاشیه حرامی نداشته باشد، می تواند مباح باشد.
این مورد ریشه خرافی دارد ولی امروزه خودش فی نفسه از ریشه خرافی بهره مند نیست. رسانه در مسائل مکروه پیاز داغ را زیاد می کند.
این شب را بیشتر بیدار می مانند و دور هم می نشینند ولی به عبادت نمی گذارند در صورتی که قدیم احیا می گرفتند زیرا فردای آن شب تعطیل بود. الان این مسائل خرافی ندارد و صرفا بیدار می مانند و تنقلات بیشتری می خورند و فی نفسه امر مباحی است.
شبکه های ماهواره ای مسائل محرم را بسیار تبلیغ می کنند، این شب در اصل شب جشن نبوده است و ناراحتی به خاطر امری بوده که بیان شد.
در فرهنگ های کهن می گویند شب یلدا شب میلاد اکبر(خورشید) است که در این زمستان، خورشید مغلوب شده و از بین رفته و تولد و زایش جدید پیدا می کند.
بر اساس این دیدگاه غلط نجومی یلدا می گفتند و امروزه علم نجوم این سخن را نمی گوید و متوجه گردش خورشید شده اند که در دو نیم کره متفاوت است و هیچ کم و زیادی متوجه خورشید نشده است.
ما از همین ریشه یلدا الهام بگیریم که در آیین ما انتظار خورشید عالم تاب، انتظار ظهورمهدی (عج) است و سمت و سوی این برنامه های رسانه را می توان به این سمت برد که مانند انتظار روز روشن تر باید این حقیقت ظهور را ترویج کنیم.
یکی از اهدافی که رسانه باید دنبال کند این است که سنت سازی کند و نباید مناسک سازی کند.
سنت حسنه یعنی روش و آداب و رسومی را در جامعه ترویج کند و در برنامه های شب یلدا پخش کند و می تواند به این سمت سنت سازی کرد.
برنامه شب یلدا از رسانه دینی برنامه مستحب می¬شود که در برابر بدعت های غلط سنت سازی می کند.
بستگی به این پیام رسانه دینی دارد که اگر این گونه باشد برنامه مفیدی است که ارزش و ثواب دارد./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر