به گزارش سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، شاید بتوان گفت در تاریخ و قلمرو اندیشه و کنش انسانی، هیچ امری به اندازه عدالت دور از دسترس و دست نیافتنی نبوده است. عدالت چه برای توده مردم و چه برای دولت ها و حکومت ها همیشه حاضرِ غایب بوده است و این یا به جهت فقدان نظریه های کارآمد برای تحقق عدالت است یا عزم جدی برای آن وجود ندارد. اما به نظر می رسد که سرگردانی در وادی عدالتخواهی و عدالت طلبی به جهت نبود نظریه عدالت است از این رو دکتر علی اکبر علیخانی و همکاران در کتابی با عنوان «درآمدی بر نظریه سیاسی عدالت در اسلام» که به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به زیور طبع آراسته گردید، نگاهی سیاست شناسانه به مسأله عدالت از منظر اسلام در حوزه های مختلف پرداخته اند با این فرض که نظریات غربی عدالت به همان میزان که شناخت شان ضروری است، قابلیت کاربرد تمام عیار در دیگر جوامع را ندارند، که در ذیل گزارشی اجمالی از آن را تقدیم شما می کنیم.
معرفی اجمالی
کتاب در سه فصل با عناوین «عدالت در قرآن و سنت»، «عدالت در سیره امام علی(ع)» و «عدالت در متون و میراث اسلامی» تنظیم شده است.
فصل اول: عدالت در قرآن و سنت
در این فصل به مباحثی مانند؛ عدل و قسط در قرآن از منظر سیاسی، خوانش کلاسیکی از قسط، عدالت انتقالی در قرآن مجید، عدالت سیاسی در سیره نبوی، عدالت در اندیشه و سیره پیامبر اسلام(ص) پرداخته شده است که بیان اجمالی برخی از آن موارد در ذیل می آید:
الف ـ عدل و قسط در قرآن از منظر سیاسی
اصول خاص عدل
1ـ از بین بردن زمینه ها و بسترهای بی عدالتی
2ـ ضرورت عمل به عدالت با دشمنان
اصول خاص قسط
1ـ شاخص سازی و تعیین ابزارهای سنجش
2ـ تهذیب نفس و خودساختگی مجریان قسط
3ـ مراتبی بودن قسط متناسب با واقعیت های اجتماعی
اصول مشترک عدل و قسط
1ـ عدم تأثیر وابستگی های فامیلی، مذهبی، سیاسی، فکری، ملی و ... در عدل و قسط
2ـ توجه بیشتر به محرومین
ب ـ عدالت در اندیشه و سیره پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)
اصول عدالت سیاسی در دیدگاه پیامبر(ص)
1ـ برابری همگانی انسان ها در آفرینش و خلقت
2ـ آزادی و اختیار
3ـ ایمان و باور راستین به عدالت سیاسی
4ـ اندیشه و اراده (انتخاب)
الزامات عدالت سیاسی در اندیشه و سیره پیامبر (ص)
برخی از الزامات و نتایج و مصادیق کاربردی و عملی عدالت و قسط در جامعه عبارتند از:
1ـ توزیع خیر عمومی که دربردارنده قدرت، مقامات و پست های سیاسی و نیز دارایی های عمومی و امکانات رشد و توسعه است.
2ـ عدالت در رهبری و حکومت بر مردم که پیامبر رهبران و پیشوایان جامعه را به عادل و جائر تقسیم کردند.
3ـ مشارکت عمومی در سیاست
4ـ مردم داری و نوع دوستی
5ـ زیست عادلانه و برابری عمومی در برابر قانون
6ـ مواجهه با رهبران جائر و نفی ستم و ستمگری
فصل دوم: عدالت در سیره امام علی(علیه السلام)
مهمترین مباحث این فصل عبارتند از: عدالت در سیره سیاسی امام علی(ع)، برابری و نابرابری سیاسی در اندیشه امام علی(ع)، درآمدی بر مبانی عدالت سیاسی در نهج البلاغه، نگاهی تطبیقی به نظریه عدالت امام علی(ع).
الف ـ عدالت سیاسی در سیره سیاسی امام علی(ع):
نویسنده در این بخش از فصل دوم سعی کرده است که اهتمام امام علی(ع) را به مسأله عدالت سیاسی در دو بعد نظری و عملی نشان دهد و نمونه عینی تحقق عدالت در سیره علی(ع) تلاش آن حضرت برای رعایت تساوی همه اتباع حکومت اسلامی در برابر قوانین اعم از حقوقی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و همچنین برخورداری همه مردم صرف نظر از دین، نژاد، رنگ، پوست و ملیت آنان از حقوق اساسی در جامعه بوده است که این شیوه از حکومت و حکمرانی در جامعه می تواند الگو و مدل عملی مطمح نظر قرار بگیرد.
ب ـ درآمدی بر مبانی عدالت سیاسی در نهج البلاغه
تحقق عدالت سیاسی در پرتو نهج البلاغه منوط به تحقق الزاماتی به شرح ذیل است:
1ـ شناسایی شأن عامه و تمهید امکان مشارکت آنها؛ به ویژه از طریق نفی هرگونه رانت و برتری طبقاتی، قومی و حرفه ای.
2ـ تأکید بر اهمیت امنیت عامه و تلاش برای تضمین آن.
3ـ پرهیز از خودکامگی و استبداد و اجتناب از خودشیفتگی و خود برتربینی.
4ـ تأکید بر ضرورت وجود حکومت و قاطعیت آن در اجرای عدالت.
5ـ تأکید بر اهمیت موازنه و مراقبه قضایی و قانونی و ضرورت کنترل اداری.
نویسنده در ادامه توسعه عدالت سیاسی را منوط به تحقق موارد ذیل است:
1ـ عدالت توزیعی
2ـ عدالت مراوده ای
3ـ عدالت رویه ای
4ـ عدالت اطلاعاتی
5ـ عدالت احساسی
6ـ عدالت مشاهده ای
7ـ عدالت زبان شناختی
فصل سوم: عدالت در متون و میراث اسلامی
برخی از مباحث این فصل از این قرار است؛ پی جویی مؤلفه های عدالت سیاسی در نصوص دینی، عدالت در الهیات و نظام اجتماعی، سیر تطور عدالت سیاسی در فقه شیعه، عدالت در فقه سیاسی شیعه و اهل سنت
الف ـ پی جویی مؤلفه های عدالت سیاسی در نصوص دینی
نویسنده در این بحث به این مطلب اشاره دارد که قید سیاسی، در دو طبقه قرار می گیرد؛ آنجا که قید تخصیصی است و بحث از عدالت را به حوزه ای محدود می کند که بتوان آن را با هر تعریفی سیاسی دانست؛ دوم آنجا که قید توضیحی است و درصدد بیان آن است که عدالت اساسا امری سیاسی است.
در ادامه نویسنده به مؤلفه های عدالت سیاسی اشاره کرد که عبارت باشد از:
1ـ بازکاوی رابطه حاکم و تابع که دارای دو رکن اساسی است؛ 2ـ همه افراد جامعه و گروه های اجتماعی باید از حق برابر در دستیابی به حاکمیت برخوردار باشند. 3ـ حاکم در مسند حاکمیت نمی تواند منافعی بیش از حق قانونی خود برای خویش جلب نماید.
4ـ بازکاوی رابطه برابری و برتری با عنوان «عدالت به مثابه یک نظام تعاملی» قابل پی گیری در نصوص دینی می باشد.
ب ـ عدالت در الهیات و نظام اجتماعی اسلام
به اعتقاد نویسنده یکی از مؤلفه های اصلی عدالت اجتماعی که در آموزه های اصیل اسلام مثل قرآن و سنت بدان اشاره شده است، پاسداشت کرامت انسانی است. بر این اساس لازم است کرامت انسانی در تمام تعاملات سیاسی، اجتماعی و از جمله حوزه قضاء مورد توجه قرار گیرد و اصولی که می تواند در رفتارهای اجتماعی و قضایی این کرامت را تضمین کند به روشنی در اسلام قابل ردیابی است.
ج ـ سیر تطور عدالت در فقه شیعه
مسأله عدالت در چهار مرحله تحول و تطور یافته است؛
1ـ از شیخ مفید تا محقق دوانی به عبارت دیگر تا ظهور صفویان و محقق کرکی
2ـ از محقق کرکی تا وحید بهبهانی
3ـ از دوره قاجار با تکیه بر زمان مشروطه تا امام خمینی(ره)
4ـ از امام خمینی(ره) تا حال
د ـ عدالت در فقه سیاسی شیعه و اهل سنت
اهمیت سیاسی جایگاه فقهی عدالت و ارتباط آن با مباحث مهم اقتدار، مشروعیت، امنیت و همچنین شرایط منصب خلافت، امامت و قضاوت از مصادیقی است که به خوبی بیانگر تعاملات گسترده فقه اسلامی با سیاست و اصل عدالت است.
برخلاف فقه حکومتی اهل سنت که شاهد تنزل شأن و جایگاه عدالت در قبال امنیت و اقتدار هستیم، در فقه حکومتی شیعه در طول تاریخ فضیلت و آرمان عدالت جایگاه عالی و ممتاز خود را حفظ کرده است و همین امر سبب شده که شیعه با اعتقاد به عصمت و ضرورت عدالت خلفاء و نواب ایشان هیچ گاه از اصل عدالت عقب ننشست و تا عصر غیبت بر نا مشروعی قدرت های غیر منصوص و غیر معصوم تأکید دارد.
چاپ اول کتاب «درآمدی بر نظریه سیاسی عدالت در اسلام» در سال 1388 در 2000 نسخه توسط انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در 576 صفحه به زیور طبع آراسته گردید602/229/ر/.