به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل در مشهد، حجت الاسلام علی الهی خراسانی، استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد، در کارگاه منبع شناسی فقه با گرایش کلام که در مدرسه عالی خواهران جامعه المصطفی مشهد برگزار شد، به ضرورت پیوند فقه و کلام اشاره کرد و بر مبنای کتاب جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، مباحث فقهی و کلامی و منابع مرتبط با آنها را بیان کرد.
وی خطاب به طلاب گفت: اینکه صرفا کلام و فقه بخوانید، خوب است، اما این دو، باید یک جایی با هم پیوند برقرار کنند، آن هم در بحث فلسفه فقه است. در فلسفه فقه، آن هم در واقع بحث مبانی کلامی اجتهاد و مبانی کلامی فقه است.
کتاب جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: کتاب «جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد» که نویسنده آن سعید ضیائی فر است، این کتاب همان پیوند فقه و کلام شماست. یعنی اگر شما می خواهید پیوند فقه و کلام را در یک کتاب ببینید، این کتاب مناسب است و تنها کتابی است که به زبان فارسی موجود است و دیگر کتابی در این زمینه به زبان فارسی نیست، اما به عربی شاید باشد.
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: مبانی کلامی اجتهاد را در کتاب دیگری به صورت تفصیلی و منسجم ندارید؛ بنابراین این کتاب را زیاد بخوانید و در آینده بتوانید این را تدریس و نقد کنید.
وی گفت: نویسنده در مقدمه بحث فلسفه علم را مطرح کرده است. امروزه فلسفه علم یک رشته علمی در حد ارشد و دکتری است. بیشتر فضای فلسفه علم، ناظر به علوم تجربی است، اما از فلسفه علوم انسانی هم در آن بحث می شود.
فلسفه علم فقه
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: در این کتاب فلسفه علم فقه این گونه تعریف شده است که فلسفه علم فقه به حسب تعریف، دانشی است که عهده دار پاسخ گویی به پرسش هایی کلی است که رویاروی علم فقه قرار دارد، پرسش هایی نظیر موضوع علم فقه چیست؟ تعریف آن چه بوده است؟ و قلمرو آن تا کجاست؟ مرز جدایی آن با علومی نظیر اخلاق و کلام کدام است؟ با چه علومی در ارتباط و تعامل بوده و از چه تغذیه می کند؟ بر چه مبانی و پیش فرض هایی استوار است؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: یکی از مباحث مهم فلسفه فقه این است که این علم بر چه مبانی و پیش فرض هایی استوار است؟ از مهم ترین این مبانی، مبانی کلامی است.
وی گفت: نویسنده بعد از مقدمه، وارد مبانی کلامی اجتهاد می شود، دفتر اول مباحث عقلی است، در فصل اول مباحث حسن و قبح عقلی است. فصل دوم مربوط به بحث حسن عدل و قبح ظلم است، عدالت یکی از بحث هایی است که شدیدا هم به مباحث کلامی و هم به مباحث فقهی مرتبط است. این پژوهشگر فقه اجتماعی افزود: چند کتاب خوب در حوزه عدالت با نگاه فقهی داریم؛ مفصل ترین کتاب در واقع کتاب «عدالت در فقه امامیه» است که مجموعه گفت و گوهای تفصیلی با اساتید حوزه و دانشگاه است.
کتاب قاعده فقهی عدالت
حجت الاسلام الهی خراسانی ادامه داد: کتاب دیگری به نام «قاعده فقهی عدالت» است که نویسنده آن بنده هستم و به همت بنیاد پژوهش های اسلامی چاپ شده است. در این کتاب مباحث فقهی پر رنگ تر است، اما در واقع خودِ بحث عدالت از جمله بحث هایی است که هم شدیدا به مبانی کلامی گره دارد و هم تاثیر فقهی مهمی دارد.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: بحث حجیت قطع جز مباحث مهمی است که هم ریشه های کلامی دارد و هم نتایج مختلفی در فقه و اصول فقه دارد.
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: فصل سوم مربوط به آزادی و نفی ولایت است، ولایت از مباحث مفصلی است که هم در مباحث کلامی به آن پرداخته شده است و هم تاثیرات زیادی در مباحث فقهی دارد.
کتاب کاووشی نو در مسئله حضور اجتماعی زنان
وی به مباحث ولایت فقها و ولایت زن اشاره کرد و گفت: حوزه ولایت فقها، بحث های فقهی و کلامی دارد. اما در حوزه ولایت المراه، یعنی ولایت زن در امور اجتماعی و سیاسی، کتاب ها و مقالاتی نوشته شده است. اینکه ولایت زن اینجا به چه معناست؟ آیا اصل عدم ولایت هنوز حاکم هست یا خیر؟ مباحث مختلفی وجود دارد.
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: یک کتاب مفصل درباره ادله فقهی مناصب اجتماعی سیاسی زن وجود دارد که آیا زن می تواند رییس جمهور شود؟ می تواند رییس قوه قضاییه شود؟ عنوان کتاب «کاووشی نو در مسئله حضور اجتماعی زنان» است که نوشته آقای مهدی نریمانی زمان آبادی است و به بررسی فقهی مناصب اجتماعی سیاسی زن می پردازد.
وی ادامه داد: این کتاب چاپ بنیاد پژوهش های آستان قدس است و بسیاری از مباحث آن فقهی و تفسیری است. این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: بحث ولایت زن، بحث خصوص ولایتش به مباحث کلامی گره می خورد.
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: علامه عبدالهادی فضلی کتاب های مفصلی در مباحث رجالی، تفسیری، فقهی و کلامی و اصولی دارد. وی مقاله ای در مجله المنهاج دارد به نام «ولایت المراه فی الاسلام» که می توانید در اینترنت سرچ کنید. وی گفت: اینکه زن ولایت سیاسی اجتماعی دارد یا خیر، در اهل سنت هم مفصل کار شده است.
نظر اسحاق فیاض درباره ولایت زن
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: آقای اسحاق فیاض که از مراجع نجف است، مفصل به این موضوع پرداخته است. او از جمله مراجع تقلید هست که اتفاقا ولایت سیاسی اجتماعی زن را قبول دارد و اجازه می دهد که زن بتواند وزیر و حتی رییس جمهور شود.
وی گفت: نظر آقای اسحاق فیاض در کتاب «کاووشی نو در مسئله حضور اجتماعی زنان» آمده است؛ اگر نرم افزار کتابخانه فقه اهل بیت را سرچ کنید، نظر آقای اسحاق فیاض را در کتاب آقای نریمانی آمده است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ادامه داد: علامه طباطبایی و آقای خویی نگاه انتقادی دارند و گزارش تمام این مباحث در کتاب آقای نریمانی آمده است
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: بحث ولایت زن از جمله بحث هایی است که جای کار دارد و هم به مباحث کلامی گره می خورد و مباحث فقهی مفصلی دارد.
ولایت زن در امور اجتماعی و سیاسی
وی در پاسخ به این پرسش که نظر آقای نریمانی در این مساله چیست؟ گفت: آقای نریمانی ادله کسانی که ولایت سیاسی اجتماعی زن را قبول ندارند، نقد کرده است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: نویسنده در این کتاب شرایطی را برای مناصب اجتماعی سیاسی زن ها ذکر می کند و در آخر به این نتیجه می رسد که ادله برای اینکه بگوییم زن ولایت سیاسی و اجتماعی ندارد، کافی نیست.
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: آقای حیدر حبّ الله، اصالتا لبنانی است و در قم ساکن است، چندین سال است که درس خارج فقه و اصول دارد، ایشان کتاب های متعددی دارد و کتابی به نام دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر دارد.
این محقق و پژوهشگر حوزوی با اشاره به اینکه بحث امر به معروف از جمله مباحثی است که هم قرآنی و کلامی مفصلی دارد، افزود: مفصل ترین کتاب در این باره از آقای حیدر حب الله است به نام «فقه الامر بالمعروف و النهی عن المنکر» که 600 صفحه است. Pdf آن در سایت ایشان قابل مراجعه و دسترس است. این کتاب کتاب خوبی است و ترجمه شده است.
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد گفت: مفصل ترین کتاب در امر به معروف است، کتاب مایکل کوک است که متاسفانه ما کار نمی کنیم و مستشاران غربی کار می کنند. او 12 سال برای این کتاب زحمت کشید و اندیشه امر به معروف را در تمام مذاهب اسلامی، مالکی، شافعی، حنبلی، حنفی، زیدیه و همچینین امامیه را آورده است.
امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی؛ مفصل ترین کتاب در امر به معروف
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: این کتاب در دو جلد است، به نام «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» که به همت بنیاد پژوهش های اسلامی چاپ شده است. مایکل کوک از اول فقه امامیه تا حال حاضر را بررسی کرده است که حتی نسبت به خطبه های رهبر در امر به معروف استنادات دارد. این کتاب را آقای نمایی ترجمه کرده است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: مایکل کوک، جز اساتید مطرح در حوزه مطالعات اسلامی امریکاست و کتاب و مقالات مفصل دارد.
وی گفت: غیر از کتاب ایشان، مفصل ترین کتاب در امر به معروف با نگاه فقهی و اجتهادی که درس خارج آقای حیدر حب الله بوده است، همین «فقه الامر بالمعروف و النهی عن المنکر» است که ترجمه آن در آینده آماده می شود.
نظریه حق الطاعه شهید صدر
حجت الاسلام الهی خراسانی با اشاره به این که قاعده لطف یکی از قواعد بسیار مهم کلامی است که به بحث شکر منعم گره می خورد، افزود: یکی از مباحث مطرح شده در کتاب"جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد" شکر منعم است که قاعده لطف به شکر منعم گره می خورد.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: شکر منعم، نتایج فقهی بسیاری دارد. قاعده لطف از جمله مباحث اصولی است که شدیدا به شکر منعم گره می خورد. شیخ طوسی به شدت این قاعده را قبول داشت.
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: یکی از بحث های اصولی که به شکر منعم گره می خورد، بحث نظریه حق الطاعه شهید صدر است که یک نظریه قابل توجه و تامل در اصول فقه است.
وی گفت: دفتر اول کتاب جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، مباحث عقلی است و دفتر دوم افعال و صفات الهی است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: اگر شما می خواهید تبحر داشته باشید، اول این کتاب را بخرید، دوم اینکه این کتاب را کامل بخوانید. سوم اینکه به منابع مباحث مطرح شده مراجعه کنید و شروع به نوشتن و مقاله نویسی کنید.
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: اگر این گونه کار کنید، بعد 5 سال مجتهد در مبانی کلام اجتهاد می شوید. مساله عجیب و غریب و دور از ذهن نیست، دانش را فرا می گیرید و متبحر می شوید.
وی گفت: منابعی را متناسب با بحث های مختلف عرض کردم. شما در واقع باید در طول همین دوره که مشغول به تحصیل هستید، متناسب با مبحثی که فکر می کنید مهم است و علاقه دارید شروع به خواندن و مباحثه کنید.
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: به طور نمونه کتاب « فقه و مصلحت » آقای علیدوست که فارسی هم است را تهیه کنید و حلقه مباحثاتی تشکیل بدهید و این را بخوانید و مباحثه کنید.
ضرورت پیوند بین فقه و کلام
وی با تاکید بر این که شما به شدت به مباحثی که هم فقهی است و هم کلامی است نیاز دارید، گفت: شما باید به شدت این مباحث ها را به هم یپوند دهید و الا اینکه صرفا کتاب های فقهی و صرفا کتاب های کلامی بخوانید، حاصل آن می شود یک فقیهی که از مباحث کلامی بسیار مطلع است یا یک متکلمی که از بسیاری مباحث فقهی اطلاع دارد. این خیلی خوب است، اما اگر می خواهید میان رشته ای کار کنید، میان رشته ای این نیست که شما صرفا مباحث کلامی را بخوانید و صرفا کتاب های فقهی را بخوانید.
حجت الاسلام الهی خراسانی گفت: میان رشته ای یعنی اینکه این مباحث به هم پیوند بخورد، یعنی آن عناوینی که در واقع هم در کلام به آنها پردازش می شود و هم تاثیرات فقهی دارد یا در اصول فقه به آن پردازش می شود. این محقق و پژوهشگر حوزوی با خاطر نشان کردن این که شما در عناوین متعدد کار کنید، افزود: اگر 5 سال کار کنید، مجتهد در همین عناوین می شوید.
اهمیت مقاله نویسی در مباحث فقهی کلامی
حجت الاسلام الهی خراسانی خطاب به طلاب غیر ایرانی گفت: به طور نمونه شما با مبحث «کل ما حکم به العقل، حکم به الشرع» کار دارید، باید هر کتابی که در مورد این قاعده نوشته شده است، بخوانید؛ چرا که این بحث به شدت در اصول فقه کاربرد دارد و ماهیت آن کلامی است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: بحث عقل عملی است و باید تمام تفسیر های مرتبط با عقل عملی را بدانید. تمام 4 دیدگاه هایی که اصولیون معاصر نسبت به عقل عملی مطرح کردند، باید بدانید. آیا این قاعده درست است یا خیر؟ اگر عقل شما حکم داد، شارع حکم می دهد؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: هر کدام از شما باید 5 سال آینده یک کتاب در مورد این قاعده بنویسید یا حداقل 3 مقاله در مورد «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» بنویسید.
وی گفت: مفصل در بحث های اصول گفته شده است و همه هم اشکال کردند، شما هیچ اصولی شیعی سراغ ندارید مگر اینکه به این «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» اشکال گرفته باشد.
مقایسه بین آرای فقه شیعه و آرای اصول اهل سنت
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: در کتاب «عقل و استنباط فقهی»، یک مقایسه بسیار خوب در مقایسه بین آرای فقه شیعه و آرای اصول اهل سنت حول مباحث عقلی وجود دارد. این کتاب مفصل است که به همت بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس چاپ شده است و رساله دکتری آقای دکتر حسین صابری است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: آقای صابری، مقالات بسیار متعدد دارند و اکنون استاد تمام رشته فقه و مبانی در دانشگاه فردوسی هستند.
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: آقای صابری در بحث مصلحت کتاب خوبی به نام «فقه و مصالح عرفی» دارند که بوستان کتاب چاپ کرده است.
وی با بیان این که متاسفانه ما به آرای اهل سنت در مباحث کلامی توجه نداریم، گفت: شاید بشود گفت بهترین شخص در تسلط بر مبانی اصولی و اندیشه ای اصول فقه و فقهی اهل سنت آقای دکتر حسین صابری است و کسی به اندازه ایشان کار نکرده است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد:حسین صابری انسان نو اندیش و توانمندی است و کتب بسیار متعددی تالیف و ترجمه دارد.
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: «کتاب عقل و استنباط فقهی» کتاب خوبی است که هم مباحث کلامی و اصول فقهی دارد و هم مفصل آرای اهل سنت را دارد.
وی گفت: فضل به شاذان کتاب مفصلی به نام الایضاح دارد که حسین صابری این کتاب را به نام روشنگری ترجمه کرده است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی ابراز کرد: فضل به شاذان جز سران و بزرگان رشته شماست. این هم بحث مفصلی است که فضل بن شاذان امام رضا را دیده است یا خیر؟ آیا کتابش را عرضه کرده است یا خیر؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: مساله نبوت، از جمله مباحثی است که در کتاب جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد به آن پرداخته شده است. بحث عصمت پیامبر به شدت به فعل معصوم گره می خورد.
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: این مباحث مطرح است که دایره عصمت پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) تا کجاست؟ آیا فقط شامل گناهان کبیره یا صغیره است؟ سهو چطور؟ سهو النبی بحث مفصلی است که هم در بحث های اصول فقه کاربرد دارد و هم مفصل در بحث های کلامی.
شیخ صدوق به سهو النبی اعتقاد داشت
وی ادامه داد: شیخ صدوق از جمله کسانی است که به سهو النبی اعتقاد داشت. اینکه مثلا پیامبر در نماز می تواند دچار سهو شود.
این پژوهشگر فقه اجتماعی با اشاره به این که درباره سهو النبی مقالات و کتاب های متعددی نوشته شده است، ابراز کرد: شیخ صدوق قائل بود که هر کسی که به سهو النبی قائل نباشد، غالی است و از اسلام و شیعه خارج است.
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: «اشهد انّ علیا ولی الله» که مورد اتفاق شیعه است، اماشیخ صدوق معتقد بود هر کسی «اشهد ان علیا ولی الله» را جز اذان بداند، او غالی و دچار غلو است و از اعتقادات صحیح شیعه بر کنار است.
حجت الاسلام الهی خراسانی با بیان این که بحث حجیت سنت، به شدت بحث کلامی و فقهی است، افزود: بهترین کتاب در باب حجیت سنت از آقای حیدر حب الله است.
وی گفت: بحث اجتهاد پیامبر، بحث بسیار مهم، مفصل و پر دامنه ای است که آیت الله سبحانی مفصل به آن پرداختند. حجیت سنت صحابه نیز، از بحث های مورد اختلاف جدی ما با اهل سنت است.
این پژوهشگر فقه اجتماعی با خاطرنشان کردن این که بحث اجتهاد پیامبر، هم بحث کلامی است و به شدت در بحث های فقه و اصول فقه تاثیر دارد، ابراز کرد: ما به اجتهاد پیامبر اعتقاد نداریم، اما اهل سنت به شدت به آن اعتقاد دارند. کتاب های اجتهاد النبی و اجتهاد الرسول را اهل سنت تالیف کردند.
این محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: آیه 78 و 79 سوره انبیا، از جمله دلایل قرآنی که اهل سنت می گویند ما به اجتهاد اعتقاد داریم. آنها به اختلاف حکم داوود و سلمیان در این دو آیه اعتقاد دارند و در کتب تفسیری و فقهی خود مطرح کردند که شیعه این اختلاف را به تفسیر روایات قبول ندارد.
حجت الاسلام الهی خراسانی افزود: یک کتابی است به نام منع تدوین الحدیث که از سید علی شهرستانی است. ایشان کتب متعددی دارد. ایشان اجتهاد پیامبر را یکی از عوامل مهم منع تدوین حدیث را اجتهاد پیامبر می دانند. اینکه خلفا به اجتهاد پیامبر اعتقاد داشتند.
نظر صحیح این است که پیامبر اکرم(ص) حق تشریع داشتند
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: یک بحث دیگر بحث شئون پیامبر است که آیا پیامبر حق تشریع داشت یا خیر؟ اگر حکمی در کتاب نبود آیا پیامبر می توانست آن را تشریع کند؟ حق تشریع پیامبر هم جز بحث های بسیار مفصلی است که اختلافاتی وجود دارد.
وی گفت: آیت الله سبحانی و عبدالهادی فضلی آن را قبول ندارند. برخی دیگر قبول دارند. نظر صحیح هم این است که پیامبر حق تشریع داشتند.
این پژوهشگر فقه اجتماعی با طرح این پرسش که آیا امام معصوم(ع) حق تشریع داشت یا خیر؟ اظهار کرد: تقریبا اتفاق وجود دارد که ائمه حق تشریع نداشتند، ائمه سه حق دارند؛ حق تبیین و ابلاغ احکام، حق کتمان احکام (یعنی می توانند احکام را نگویند که بحث تقیه، در این بحث مفصل می آید) و حق دیگر ائمه، حق صدور احکام الهی است.
حکم ولایی حضرت علی(ع)
عضو شورای سردبیری سایت اجتهاد افزود: بسیاری از مباحث فقهی که شما فکر می کنید، ائمه شریعت را بیان می کنند، اصلا بیان شریعت نیست؛ بلکه بیان حکم ولایی طبق مصالح همان زمان و دایره در همان زمان است که بسیاری از فقها قائل به استحباب هستند.
وی گفت: کاری که حضرت علی کردند و به اسب زکات بستند. برخی به استحباب قائل بودند، در صورتی که قول صحیح این است که این از جمله احکام ولایی حضرت علی(ع) بوده است و آیت الله سیستانی به این موضوع پرداختند.
استاد سطح عالی حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: بنابراین بسیاری از احکام که ما فکر می کنیم بیان ائمه نسب به شریعت بوده است. در صورتی که بیان ائمه نسبت به شریعت نبوده است؛ بلکه احکام ولایی نسبت به متغیرات زمان و نسبت به جامعه بوده است.
کاربرد نظریه منطقه الفراغ در فقه و اصول فقه
این محقق و پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: بحث حکم ولایی به نظریه منطقه الفراغ گره می خورد. این نظریه از شهید صدر است که شما در کتاب اقتصادنا می توانید ببینید. مقالات متعددی هم نسبت به این موضوع نوشته شده است که این نظریه به شدت در فقه و اصول فقه کاربرد دارد.
این پژوهشگر فقه اجتماعی اظهار کرد: این کتاب باید، کتاب اصلی و سیر مباحث شما نسبت به مبانی کلامی در اجتهاد باشد و بعد به منابع دیگر مراجعه کنید تا این پیوند کلام و اجتهاد را ببینید./502/930/ر