vasael.ir

به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل؛ کرسی ترویجی «چیستی کارآمدی و نظام مسائل سیاسی آن در جمهوری اسلامی ایران» به همت پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و اداره همکاری­های علمی و پژوهشی در مرکز همایش­های غدیر برگزار گردید. در این نشست علمی دکتر علیرضا زهیری پژوهشگر این پژوهشکده به ارائه بحث پرداخت و حجت الاسلام دکتر سیدغلامرضا موسوی عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و دکتر رضا عیسی نیا مدیر گروه علوم سیاسی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی به نقد مباحث ایشان پرداختند.

پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل گزارش کامل علمی این نشست را تقدیم خوانندگان عزیز می نماید.

مباحث ارائه دهنده:

دکتر علیرضا زهیری:

اهمیت و چرایی کارآمدی

دکتر زهیری در ابتدای مباحث خود ضمن بیان این مطلب که اساسا چرا کارآمدی در جمهوری اسلامی ایران مسئله شده است که باید به آن بپردازیم، بیان داشت: بعد از انقلاب، چند موج تحول را شاهد هستیم. دهه نخست از یک همنوایی میان نیروهای اجتماعی و سیاسی برخوردار بوده است و مسائل ما حول برخی موضوعاتی چون جنگ و نحوه اداره امور کشور در مسائل خاصی چون اقتصاد اسلامی دور می زد. با پایان جنگ، موج جدید تحول در کشور در پی شکل گیری دولت رفاه یا سازندگی رخ داد که برای ایجاد یک تحول به اقتضای شرائط پس از جنگ، اداره کشور را به گونه ای دیگر پیش برد و فرصتی پدید آورد که نیروهای اجتماعی اگر پیش از این در هویت مشروعیت بخش نسبت به نظام سیاسی قرار داشتند، تقاضای مشارکت در دولت و سیاست را پیدا کردند. موج سوم بیش از بقیه زمینه تحول در کشور را فراهم کرد. موجی که در پی پدیداری نسل سوم اتفاق افتاد. نسلی که در یک انقلاب انتظارات قرار داشت. توقع و انتظاراتش با نسل اول و دوم بسیار فاصله داشت و این امر باعث شد انتظارات متفاوت شود. اگر در دوران اول و تا حدودی دوران دوم بحث درباره دولت دینی بود، در دوره سوم سوال از توانایی دولت شد. اینکه دولت با چه پشتوانه ای تشکیل شده، مسئله نسل سوم نبود. مسئله این نسل توانایی دولت در اداره امور بود. و این باعث شد، نگاه به دولت تغییر کند و سطح انتظارات فزاینده شود. در موج چهارم که فاصله نسل ها مثل گذشته نبود، پرسش اینها باز هم متفاوت تر شد و حتی راجع به مسائل جزئی تری چون سبک زندگی، موسیقی، نوع پوشش و مسائل خرد پرسش هایی مطرح شد. بنابراین کارآمدی اکنون در جمهوری اسلامی ایران به مسئله تبدیل شده است.

الف:چیستی کارآمدی

در باب چیستی کارآمدی مجادلات فراوانی وجود دارد. ارائه تعریفی جامع از کارآمدی که مورد اجماع صاحب­نظران باشد، آسان نیست. برخی با ارائه یک تعریف و عده­ای نیز در قالب یک رویکرد و عده دیگری با تعیین شاخص ­هایی به توضیح و تبیین کارآمدی نظام سیاسی پرداخته­اند. بدین ترتیب برای تبیین کارآمدی سه دسته تعاریف، نظریه ­ها و تعیین شاخص ­ها دخالت داشته است.

1- تعاریف:

درباه کارآمدی تعریف­های متعددی ارائه شده است. این اصطلاح در سه قلمرو مدیریت، اقتصاد و سیاست کاربرد دارد. از طرفی به دلیل گرته­برداری از واژگان غیر بومی، پیچیدگی بیشتری می­یابد. کارشناسان فارسی زبان پیش از آنکه برای ارزیابی مطلوبیت دولت­ها و یا سازمان­ها از واژگان فارسی بهره گیرند به سراغ متن­ نتایج تحقیقات جوامعی رفتند که زبان و ادبیات متفاوتی با ما داشتند. به طور مثال در غرب به دلیل پدید آمدن فضاهای دموکراتیک، امکان نقد و ارزیابی نظام­های سیاسی فراهم آمد و فهرستی از واژگانی که توضیح دهنده و داوری کننده رفتار، ساختار و کارکردهای این گونه نظام­هاست ساخته شد. سپس در جوامع غیرغربی علاقمند شدند تا با بهره­گیری از همان روش و الگوهای غیر بومی، دولت­های خود را مورد مطالعه و ارزیابی قرار دهند. بنابراین در ابتدا مفاهیمی چون کارایی، اثربخشی، شایستگی، دارای توانایی و لیاقت، در مورد مطلوبیت دولت به کار گرفته شد و پس از آن، محققان ایرانی واژه کارآمدی را در مقابل آنها به کار گرفتند. به نمونه­ای از تعاریف و ترجمه متون اشاره می­کنیم:

اغلب کارآمدی را معادل کلمه لاتینEffectiveness)) قرار داده­اند، و آن را در معنای اثربخشی و کارایی به کار برده­اند همانگونه که در علم مدیریت به اثربخشی و تأثیرگذاری ترجمه شده است. در فرهنگ عمید، کارآمدی به معنای کاردانی، کارآزمودگی، شایستگی و آنچه سودمند باشد آمده است. ودهخدا آن را به انجام کارها به نیکویی معنا کرده است.

در فرهنگ توصیفی مدیریت، کارآمدی معادل اثربخشی و به درجه و میزانی که یک اقدام یا فعالیت به هدف پیش­بینی شده نایل می­شود تعریف شده است گاه نیز «به نسبت ستاده به نهاده­ها» تعریف کرده­اند. در حالی که در علم سیاست به کفایت، کارایی، نفوذ، قابلیت و لیاقت ترجمه شده­است.سیمور لیپست نیز کارآمدی را چنین تعریف می کند: تحقق عینی یا توان سیستم در تحقق کارکردهای اساسی یک حکومت، به گونه­ای که اکثریت مردم و گروه­های قدرتمند درون نظام مانند اصناف بزرگ یا نیروهای مسلح تحقق آن را به عینه مشاهده نمایند.

در برخی فرهنگنامه­ها، کارآمدی   (Effectiveness) به تأثیر، سودمندی، اثربخشی، کارایی و فایده ترجمه شده است. در جای دیگری برای تبیین کارآمدی، از مفهوم بهره­وری استفاده شده است. شایع­ترین تعریف از بهره­وری، تعریفی است که دو مفهوم کارایی و اثربخشی را در برمی­گیرد و با توجه با این دو تعریف می توان بهره­وری را درست انجام دادن کار درست تعریف کرد.اغلب صاحب­نظران، کارآمدی را با اثربخشی و نیل به اهداف مترادف می­دانند و همراه با کارایی به کار می­برند. گاهی نیز واژه کارایی به جای کارآمدی، به کار برده می­شود.

 2- نظریه­ ها:

اول: کارآمدی معطوف به هدف (نتیجه گرایی): تقرب به اهداف و میزان دستیابی به آنونیز توانایی کسب هدف­های تعیین شده ارتباط وثیقی با مفهوم کارآمدی دارد. برخی در قالب «نظریه توفیق» بدان اشاره دارند.

دوم: کارآمدی معطوف به وظیفه (وظیفه گرایی): برخلاف رویکرد پیشین که ملاک کارآمدی، رسیدن به هدف و غایتی بود که از پیش تصور و تصدیق شده بود، در این رویکرد حتی اگر نتایج اقدام انجام شده بهترین نتایج ممکن باشد الزاماً اقدام درست بشمار نمی­آید، بلکه درستی و اصالت وظیفه و تکلیف، ملاک داوری است، قطع نظر از اینکه چه نتایج و پیامدهای احتمالی دربر داشته باشد.

سوم: کارآمدی معطوف به تئوری ذاتی عمل: این نظریه از سوی محمد جواد لاریجانی ارائه شده است.وی معتقد است ریشه کارآمدی در ماهیت"عامل" بودنِ حکومت است؛ یعنی همان­طور که "فرد" عامل است و فعل اختیاری از وی صادر می­شود، حکومت هم به شکل جمعی، مصدر فعل است. بنابراین کارآمدی به نحوه صدور فعل از عامل مربوط است. به این نحو که هر عاملی (فرد یا جمع) که افعال درست­تر از او صادر شود کارآمدتر است. بدین ترتیب آنچه در باب کارآمدی حکومت باید گفته شود باید به ماهیت معقول (کار درست، عمل صالح) مربوط می­شود. به عبارتی دیگر درستی عمل مساویست با کارآمدی.

چهارم: کارآمدی معطوف به بهره­وری (اثربخشی و کارایی): شایع­ترین تعریف از بهره­­وری، تعریفی است که دو مفهوم کارایی و اثربخشی را دربر می­گیرد و با توجه به این دو تعریف می­توان بهره­وری را درست انجام دادن کار درست تعریف کرد که دو مفهوم فوق را در بردارد.

پنجم: کارآمدی معطوف به رضایتمندی: پیش­تر اشاره شد که کارآمدی ارتباط وثیقی با مشروعیت دارد تا جایی که آن را مترادف با مشروعیت ثانویه قلمداد می­کنند. ممکن است که یک نظام از لحاظ دینی و قانونی نظام مشروعی باشد و در چارچوب مقررات دینی و اسلامی و در چارچوب مبانی و اصول قانون اساسی فعالیت کند و از این منظر نظامی مشروع محسوب شود، اما این مشروعیت را می­توان مشروعیت اولیه نامید. اما بخش قابل توجهی از مشروعیت متوجه توانایی دولت در اداره امور عمومی است که چانچه مورد قبول و رضایت عمومی باشد رخ خواهد داد.

3- کارآمدی بر پایه تعیین کارویژه­ ها:

برخی رویکردها از جمله الگوی حکمرانی خوب با تعیین ویژگی­های هشتگانه، توفیق دولت­ها در اداره امور عمومی را از طریق تحولات ساختاری نظام سیاسی و دخالت دادن و مشارکت نهادهای مدنی در حکمرانی از یک سو و اقدام بر مبنای هشت کارویژه از سوی دیگر است.

همانگونه که از تعاریف و رویکردهای پیش­گفته آشکار است کارآمدی گاهی به ماهیت و گاهی به عناصر و ویژگی­ها، زمانی به اهداف و زمانی به نتایج و پیامدها تعریف شده است. اما همه اینها به جنبه­هایی از کارآمدی اشاره دارند و هرکدام به تنهایی برای توضیح کارآمدی کافی نمی­باشد. بنظر می­رسد در مسأله کارآمدی آن­چه اهمیت بیشتری دارد امکان سنجش و ارزیابی آن است. بنابراین تعیین شاخص ­های کارآمدی بیش از تعریف کلی کارآمدی اهمیت می­یابد. در اینباره توافق نخبگان در تعیین سنجه­هایی برای ارزیابی کارآمدی با تکیه بر شرایط زیست­بوم و آگاهی نسبت به تجربیات بشری ضروری است. بنابراین هر تعریفی از کارآمدی را بپذیریم دونکته در باب کارآمدی حائز اهمیت است.

نخست، آنکه کارآمدی امری نسبی است چرا که حکومت­ها در محیطی آکنده­ از ارزش­ها قرار دارند و ساختارهای معنایی چون فرهنگ، قواعد و هنجارهای تنظیم کننده و سودهنده کنش­های سیاسی، سبب می­شود که افراد متناسب با جهان فرهنگی خود به داوری درباره کارآمدی بپردازند. چارچوب­های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و همچنین شرایط و زمینه­های متفاوت، مفهوم کارآمدی را دچار نسبیت می­کند. بنظر می­رسد تنها راه حل برون رفت از آن پذیرش معیارهایی  بر پایه قرارداد اجتماعی است. البته برخی شاخص­ها و معیارهای بیناذهنی وجود دارد که بسیاری از جوامع درباره آن اجماع نظر دارند. مانند شاخص اشتغال، تولید ناخالص داخلی و بسیاری از معیارهایی که مبتنی بر قاعده سازی­های مورد قبول جوامع مختلف است. دوم، اینکه کارآمدی امری تشکیکی و دارای مراتب است. سخن گفتن از کارآمدی کامل یا ناکارآمدی کامل، سخن دقیقی نیست. اگر کارآمدی را توانایی دولت در اداره امور عمومی تلقی کنیم، بدین ترتیب طیفی از توانایی­ها داریم که هر یک از دولت­ها، با توجه به میزان کارآمدی­اش، موقعیت خود را در آن طیف مشخص می_­­کند.

ب: نظام مسائل

در سال‏هاى اخیر، ارزیابى نظام سیاسى از منظر جامعه‏شناسى سیاسى، اقبال بیش‏ترى یافته است و بیش از توجه به پشتوانه‏هاى دینى آن به کارویژه‏هایش توجه مى‏شود. بنابراین ارزیابی نظام سیاسی اهمیت می­یابد. این ارزیابی از طریق بررسی ساختارها و کارکردهای نظام­های سیاسی انجام می­گیرد. الگوی مطالعات نظام­ها (system)رایج­ترین و مفیدترین الگو در ارزیابی و مطالعه نظام­های سیاسی بشمار می­آید. پرکاربردترین رویکردها در الگوی سیستمی مربوط به رهیافت ساختاری- کارکردی پارسونز و ایستون و چارچوب مطالعه کارویژه­های آلموند می­باشد. با بهره­گیری از این الگوی ترکیبی در تحلیل کارآمدی نظام سیاسی نه تنها امکان کشف و تبیین اغلب مسائل و چالش­های کارآمدی وجود دارد بلکه ارائه راه­کارهای حل آنها نیز ممکن می­شود. 

مباحث ناقدین:

حجت الاسلام دکتر سیدغلامرضا موسوی

در ادامه جلسه، حجت الاسلام دکتر سیدغلامرضا موسوی به عنوان ناقد اول به ارائه نقد و مباحث خود پرداخت. مشروح مباحث دکتر موسوی به عنوان ناقد اول می آید:

دکتر موسوی ضمن بیان اشکال در تعریف مفهوم کارآمدی توسط ارایه دهنده بحث گفت: ارایه دهنده تعریف شفافی از کارآمدی ارایه نکرده است و مقداری بحثها درهم آمیخته شده است؛ چون لازم است اول، مفهوم کارآمدی را به طور شفاف تعریف کرده و بعد، شاخص­های کارآمدی را تعیین نمود. برای اینکه از بحثها بیشتر استفاده کنیم باید کارآمدی را تعریف کنیم و بعد بگوییم این نظام های سیاسی بر اساس چه شاخص هایی کارآمد هست یا خیر؟ اگرچه تعاریف متعددی از کارآمدی ارائه شد، اما شما تعریف مطلوب خود را بیان نکردید چون کارآمدی هم به کارآیی تعریف می شود و هم به اثربخشی و هم به جفتش. اگر منظور مشخص نشود وقتی می خواهیم بگوییم نظام سیاسی کارآمد هست مشخص نمی شود کدام منظور است. به نظر بنده کارآمدی به معنای بهره وری است. سیستمی سیستم کارآمد هست که بهره ور باشد، یعنی در کمترین زمان و هزینه به بیشترین نتیجه برسد. بنابراین کارآمدی به معنای Effectiveness نمی باشد.

دکتر موسوی در ادامه با مروری تحلیلی بر نظریه­های مختلف(نظریه توفیق در دستیابی به اهداف، نظریه رضایت مردم، نظریه ذاتی عملی و...) در خصوص کارآمدی، اظهار داشت که این نظریه­ها در پی تعیین شاخص برای ارزیابی نظام سیاسی از نظر کارآمدی یا ناکارآمدی هستند. ایشان بیان داشت: به نظر بنده، تعدادی از این نظریه­ها با یکدیگر قابل جمع است و می­توان نظریه بومی تولید کنیم. اما این شاخص های بهره وری نظام سیاسی چیست؟

دکتر موسوی در ادامه به چند ملاحظه اشاره کرد: اول آن که، بهره­وری به عنوان مشروعیت ثانویه تلقی می­شود؛ یعنی اگر نظامی کارآمد و بهره­وری نداشت، مشکل مشروعیت خواهد داشت؛ دوم آن که در مقام ارزیابی یک نظام سیاسی اگر یک جزء آن غیر بهره­ور و ناکارآمد بود نباید ناکارآمدی جزء را به کل سیستم تعمیم دهیم. سوم آن که، شاخص­های کارآمدی باید بومی­سازی شوند. چهارم آن که مهم­ترین ملاک مردم در کارآمدی و ناکارآمدی نظام، اندیشه و بعد نظری نظام سیاسی نیست بلکه بعد عملکردی و کارآمدی سیستم است. پنجم آن که در کارآمدی نظام سیاسی باید بین مراحل تأسیس نظام سیاسی فرق بگذاریم؛ یعنی ممکن است نظامی در تأسیس کارآمد ولی در استمرار ناکارآمد باشد. ششم آن که در بحث کارآمدی بایستی به اصل «هدف وسیله را توجیه می­کند» نیز توجه کرد. این که نظام اسلامی نمی­تواند به این اصل عمل کند ولی نظام­های سیاسی دیگر به این اصل عمل می­کنند.

ایشان در پایان نقد خود گفت: نقطه کانونی بحث کارآمدی، سیستم­سازی است و مشکل جامعه ما این است که دارای تفکر سیستمی نیست و هر کسی برابر تشخیص خود عمل می­کند.

دکتر رضا عیسی نیا

در پایان جلسه، دکتر رضا عیسی نیا به عنوان ناقد دوم به ارائه نقد و مباحث خود پرداخت. مشروح مباحث دکتر عیسی نیا به عنوان ناقد دوم می آید:

وی با تبیین ویژگی­های کارآمدی ادامه داد: در جامعه­شناسی سیاسی، کارآمدی مساوی نظم­گرایی است. کارآمدی با سه ویژگی 1. نسبی بودن (یعنی به نسبت اهداف، موانع و امکانات می توان کارآمدی آن را سنجید. بنابراین کارآمدی دوران جنگ با کارآمدی دوران سازندگی متفاوت است. بنابراین کارآمدی تشکیکی هست که از صفر تا صد را شامل می شود. بنابراین مفهوم کارآمدی در ساختار و در محدوده نظری و موضوعی خاصی باید دنبال شود)، 2. جزء و کل و 3. نظام ارزشی شناخته می شود. بنابراین عامل، ابزار، معیار و شاخص ها بر اساس آن امر نسبی معنا پیدا می کند و دیگر اینکه در ظرف مکانی و زمانی خاص این کارآمدی معنا پیدا می کند و در نهایت در یک محدوده ایدئولوژیکی و ارزشی خاصی معنا پیدا می کند و در این صورت نمی شود گفت کارآمدی مختص نسل سوم هست. پس در بحث کارآمدی نمی توان از یک بحث جزئی برداشت کلی داشته باشیم، و به این نکته توجه داشته باشیم که نظام ارزشی تعیین کننده کارآمدی هست.

 ایشان در ادامه با بیان اینکه کارآمدی مسئله امروزی نمی باشد. و بررسی پیشینه نشان می دهد که حتی در متون ارسطو نیز بحث کارآمدی دیده شده است و چیزی نیست که مربوط به دهه هشتاد و نود باشد. به بیان نظریه­های کارآمدی به تبیین علل زوال و انحطاط دولت در اندیشه فیلسوفان و جامعه­شناسان پرداخت. به نظر ایشان، کارآمدی در دستگاه شیعی، در بحث زوال و بقای دولت­ها است.

دکتر عیسی­نیا در ادامه، نظام موضوعات یا نظام مسائل کارآمدی را در سه سطح اهداف نظام سیاسی، موانع نظام سیاسی و امکانات نظام سیاسی دانست. و با سه رویکرد کارکردگرایی، رویکرد فرهنگی و رویکرد سیاسی و ساختارگرایی، نظام موضوعات را بیان نمود.

ایشان در پایان، شاخص­های کارآمدی را: شفافیت، نظارت، مسؤولیت­پذیری، عدالت، تخصص، قانون محوری، شایسته سالاری، دین محوری، اصل قناعت، رسیدگی به طبقه محروم، پاسخ­گویی و اجماع محوری برشمرد.

504/823/حم