به گزارش سرویس جامعه و تمدن اسلامی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، کتاب «اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام»که توسط جواد ایروانی و دیگران تألیف شده است و چاپ اول آن در سال 1389 توسط دانشگاه علوم اسلامی رضوی در مشهد به چاپ رسید، این کتاب 418 صفحه و از 275 منبع بهره برده است.
کتاب حاضر مشتمل بر شش بخش می باشد، بخش اول با عنوان «جایگاه مصرف در نگاه دینی» ابتدا به بررسی (جایگاه مصرف در نگاه دینی) پرداخته است؛ در اسلام مصرف باید همراه با پارسایی، عمل صالح، شُکر و ادای حق فقیران باشد.
محدودیت های مصرف همانند: مصرف برخی از کالاها مثل شراب، گوشت خوک و... حرام است، مصرف اموال وکالاهای دیگران بدون رضایت آنها و مصرف پاره ای از کالاها، در شرایط زمانی و مکانی خاص مثل آشامیدن در حال روزه، پوشیدن برخی ازلباس ها در حال احرام و... حرام است.
همچنین تلقی انسان از هستی و حقیقت وجودی خویش وبرداشتی که از زندگی و حاصل آن دارد موجب می شود انسان نوع نعینی از سلوک فردی و اجتماعی را برگزیند و به گونه خاصی عمل نماید بنابراین باورهای خاص منطقاً به رفتارهای مشخصی منتهی می شود.
در مبحث بعدی نویسنده به (مصرف گرایی؛ الگوی زندگی عصر حاضر) می پردازد و می نویسند توسعه، بهانه رواج مصرف گرایی در جوامع اسلامی است و تعالیم اصیل دینی را تنها راه بازگشت به مصرف صحیح می داند.
در کشورهای اسلامی به دلیل بی توجهی به مبانی و ابعاد گستره توسعه غربی از جمله انسان مداری، مادی گرایی، منفعت طلبی، کمی نگری و غیره و نیز مظاهر چشم نواز و دل فریب آن باعث شده تا آسیبهای آن فرهنگ از جمله روج مصرف گرایی دامنگیر مردم در بخشهای بزرگی از فرهنگ، اقتصاد و صنعت ما در سال های گذشته گردد.
برای شناخت جایگاه مصرف در آموزه های دینی لازم است به دو نوع نکته توجه شود: الف اصالت زندگی اخروی ب)پیوند مصرف با حیات اخروی انسان؛ در ادامه نویسنده وارد مبحث (اهمیت مصرف در نگاه دینی) می شود و می نویسد مصرف صحیح پیش نیازی ضروری برای برقراری عدالت اجتماعی و اقتصادی است و زمینه برخوداری همه مردم را از امکانات فراهم می سازد، مهمتر اینکه موجب فراوانی نعمت الهی می شود.
نویسنده در بخش دوم با عنوان «مبانی و زمینه های شکل دهنده مصرف» برای دستیابی به مصرف صحیح زمینه های درونی آن را مورد بررسی قرار می دهد این زمینه ها عبارت است از: 1ـ غیب باوری 2ـ معادباوری 3ـ توجه به هدف خلقت 4ـ امانت داری 5ـ مسئولیت پذیری 6ـ نظم مداری 7ـ آموزش و فرهنگ سازی.
علاوه بر موارد یاد شده فوق می توان به عوامل دیگری در زمینه سازی مصرف صحیح اشاره نمود که مهم ترین آنها عبارت است از: عدالت و پیشرفت، شناخت دقیق نیازها، مبارزه با هوای نفس و تعدیل غرایز و شناخت چگونگی استفاده درست و بهینه از منابع موجود.
نویسنده در بخش سوم با عنوان «اصول و شاخصه های مصرف صحیح» به بررسی (الگوی مصرف عمومی و اصول حاکم برآنها) می پردازد که این اصول عبارت است از:
الف) اصل نیاز: نویسنده ابتدا به مفهوم شناسی نیاز پرداخته سپس به سطوح مختلف در نیازهای مادی را مورد بررسی قرار داده است و می نویسد انسان شناسی اسلامی جهت پاسخ گویی به نیازهای مادی ـ به مانند نیازهای معنوی ـ حدومرزهایی مشخص نموده است که در آن دو سطح عمومی و توسعه و رفاه مطلوبیت دارد و سطوح دیگر باید خویش را به این سطوح رسانده یا به آن بازگردند و جهت شناخت بیشتر این امر به تفصیل به این سطوح اشاره کرده است که عبارت است از:
1ـ اضطرار: پایین ترین سطح برآورده نمودن نیازهای مادی و به تعیبر دیگر نازل ترین سطح مصرف، اضطرار است. در ادامه حکم اضطرار را در دو مبحث (الف) اضطرار به تصرف در مال خویش ب) اضطرار به تصرف در مال دیگری) پیگیری کرده است.
2ـ عسروحرج: عسروحرج همانند اضطرار باعث می شود حکم الزامی چه وجوب و چه حرمت برداشته شود بنابراین مصارفی که در شرایط عادی واجب است مانند مصرف آب برای وضو یا غسل در هنگام عسروحرج، وجوبی نخواهد داشت.
3 و 4ـ مسکنت و فقر: مسکین و فقیر در بسیاری از موارد نسبت به برآورده نمودن نیازهای مادی و استفاده از امکانات مالی، احکام مشترک دارند مانند: جواز دریافت زکات، عدم وجوب پرداخت زکات فطره، کراهت یا عدم استحباب صدقه دادن، جواز دریافت خمس برای دریافت خمس و سادات فقیر و اجازه استفاده از مال یتیم برای ولی فقیر و مسکین به میزان کفایت یا اجرت المثل. بدون تأمین نیازهای مادی اماکن زندگی توأم با سلامتی و کارآمدی وجود نخواهد داشت و در نتیجه فرد از رسیدن به کمالات معنوی و ایفای وظایف انسانی و الهی خود باز می ماند و هدف آفرینش او که همان معرفت، عبادت و علم و در نتیجه قرب به حق است، تحقق نخواهد یافت.
5ـ سطح عمومی: افراد در این سطح از خط فقر بالاتر آمده و نسبت به سطوح پیشین از وضعیت معیشتی بهتری برخوردارند.
6ـ توسعه و رفاه: ششمین سطح از سطوح نیازهای مادی انسان است.میزان دارایی افراد در این سطح به گونه ای است که امکانت زندگی و مخارج آنها از سطح عمومی (متعارف) فراتر رفته است و مرز نهایی این سطح اسراف است.
7ـ اسراف: افراد جامعه در این سطح به گونه ای به این امر مبتلایند که از بین بردن و هدر دادن مال و هزینه کردن مال، فراتر از میزانی که شاسته اوست از مصادیق آن است.
در ادامه نویسنده به سطح مطلوب تأمین نیازها می پردازد و می نویسند در آموزه های اسلامی به سطح ششم از سطوح یاد شده (توسعه و رفاه) تأکید شده است به این معنی که همه افراد در کنار تأمین نیازهای ضروری خود از امکانات رفاهی نسبی و متعارف نیز برخوردار باشند. در مورد تعیین سطح مطلوب مصرف، عرف نقش تعیین کننده ای دارد. همچنین نویسنده به مسأله شأن و تحلیل صحیح آن در مورد مصرف می پردازد.
ب) یکی دیگر از اصول حاکم بر الگوی مصرف عمومی (توجه به الویت ها) می باشد. بی توجهی به این اصل موجب نابسامانی در امور اقتصادی و تأمین نشدن نیازهای اساسی می گردد.
ج) سومین اصل حاکم بر مصرف عمومی اصل (تقدیر معیشت) است، تقدیر معیشت در واقع برنامه ریزی صحیح واقع بینانه و ساماندهی به مسائل اقتصادی است تا استفاده از امکانات مالی برای تأمین نیازها و رفاه نسبی هرچه بیشتر و بهتر انجام گیرد. تقدیر معیشت دست کم بر سه پایه ینیادین استوار است: 1ـ توجه به نیازمندی های جسمی و روحی و اولویت بندی آن، 2ـ تناسب درآمد با هزینه 3ـ شرایط اقتصادی جامعه و عموم مردم.
د) چهارمین اصل حاکم بر مصرف عمومی اصل (میانه روی) و اعتدال در مصرف است. اهمین اعتدال تا آنجاست که حتی صرف مال در راه خدا و انفاق نیز بایستی در حد میانه باشد و دو معیار اساسی برای تعیین حد وسط در مصرف وجود دارد: 1ـ نیاز آدمی به امکانات مادی و کالاهای مصرفی 2ـ شرایط زمان. گستره اعتدال در مصرف برمی گردد به 1ـ میانه روی در خوراک 2ـ میانه روی در وسایل زندگی 3ـ میانه روی در خرید مرکب 4ـ میانه روی در ساخت مسکن 5ـ میانه روی در هزینه های ازدواج.
اعتدال دارای آثار مثبتی همچون آثار اقتصادی، سلامت جسم و جان، زمینه سازی برای فعالیت های معنوی، محبوبیت الهی. در ادامه نویسنده به آموزه های دینی در مورد نفی تفریط در مصرف و آثار و پیامدهای آن، اکتفا به حداقل ها در زمان ناداری می پردازد.
ه) پنجمین اصل حاکم برمصرف عمومی اصل (الگو ناپذیری از بیگانگان) می باشد. ابتدا نویسنده به پی آمدهای الگوپذیری از بیگانگان می پردازد و در ادامه معیار بیگانه بودن کالاهای مصرفی تبیین می کند به نظر میرسد آنچه معیار و مورد نظر است، خصوص کالاها و مصارفی است که ویژه بیگانگان و از اختصاصات آنان بوده و به نوعی علامت و نشانه آنها به شمار می رود، به ویژه آنجا که چند و چون مصرف و نوع کالا، با سنتهای اسلامی منافات داشته باشد.
و) ششمین اصل حاکم بر مصرف عمومی، اصل (الگو ناپذیری از مترفان و مسرفان) است. نویسنده ضمن بررسی پی آمدهای همنشینی با مترفان، همنشینی و معاشرت با هم سطح خودرا پیشنهاد می کند و به ممنوعیت مصرف به هدف خود نمایی و فخرفروشی توصیه می کند.
ز) هفتمین اصل از اصول و ارزش های حاکم بر مصرف (اصل ساده زیستی) می باشد.نویسنده ابتدا به مصلوبیت زهد و تحلیل این مفهوم و کارایی آن را تبیین کرده و در ادامه مطلوبیت غناعت و تحلیل این مفهوم و کارایی آن را نیز توضیح داده است.
سپس به کم خرج کردن و روایاتی در این زمینه اشاره کرده است؛ در مورد مفهوم ساده زیستی و حدو مرز آن، رابطه ساده زیستی با گشاده دستی و رفاه اقتصادی، آثار مثبت ساده زیستی و راهکارهای ایجاد روحیه غناعت سخن به میان آورده است که ساده زیستی به این معناست که با غناعت و ساده زیستی نباید حلالی را حرام نمود و یا خلاف سنتی مرتکب گردید.
ح) از دیگر اصول و شاخصه های مصرف (اصل همدردی در تنگناهای اقتصادی) می باشد. انسان بایددر تنگناهای اقتصادی و شرایط دشوار، الگوی مصرفی خویش را تغییر دهد.نویسنده در این زمینه ایثار مطلوب و رعایت بیشترین بازدهی، تعرض ایثار با میانه روی و انفاق از مازاد درآمد را با استقاده روایات توضیح داده است.
ط) در کنار دیگر اصول متغییرهایی همچون (سن، جسم، جغرافیا و... ) در تعین و مقدار نوع مصرف تأثیر دارند و در آموزه های دینی مورد توجه قرار گرفته اند.
در پایان این فصل نیز نویسنده (الگوی مصرف ویژه حاکمان) و(الگوی مصرف از اموال عمومی و بیت المال)را نیز توضیح داده اند.
بخش چهارم با عنوان «تعیین الگوی مصرف صحیح» می باشد که نویسنده در این بخش الگوی مصرف در عرصه های گوناگون را برپایه اصول و شاخصه هایی ارائه داده است.
الگوی مناسب (تغذیه) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) پرهیز از خوراکی های ممنوع (پرهیز از مشروبات الکی و شراب، زیان های خوردن مردار، زیان های خوردن خون، زیان های گوشت خوک، پرهیز از خوردن حیوانات حرام گوشت، مال غصبی)
ب) تنوع در تغذیه ج) نقش زمان و شرایط محیطی در تغذیه د) مقدار تغذیه هـ) کیفیت تغذیه (مرغوبیت مواد مصرفی، پرهیز از افراط، اتراف و اسراف، اکتفا به حداقل ها در شرایط خاص، پذیرایی آبرومندانه و به دور از تکلف از مهمان) نویسنده موارد نامبرده در قسمت فوق را بر اساس روایات توضیح داده اند.
الگوی مناسب (پوشاک) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) تعداد لباس ب) کیفیت پوشاک ج) مُد لباس د) رنگ پوشش ( در حال عادی، در شرایط خاص)، هـ) پوشش بانوان و) لباس های ممنوع (لباس شهرت، لباس ویژه مردان برای زنان و برعکس، لباس طلا بافت و ابریشم خالص برای مردان، پوشیدن لباس برای فخرفروشی) این مواد را نیز نویسنده بر اساس روایات توضیح نموده اند.
الگوی مناسب (هزینه های ازدواج و خانواده) برپایه آموزه های دینی عبارت است از: الف) هزینه های زندگی همسر و فرزندان ب) مهر، ج) مراسم و جشن ازدواج.
الگوی مناسب (مسکن) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) کیفیت ساختمان ب) بلندی ساختمان ج) ولیمه مسکن د) ویژگی های مسکن مطلوب.
همچنین نویسنده در ادامه الگوی مناسب برای وسیله نقلیه، آرایش و زیبایی (برای خانم ها، افراد متأهل، در برابر جمع، دربرابر دشمن، در مناسبت های ویژه، در هنگام مسجد و عبادت)، حدود آرایش (آرایش خانم ها برای نامحرم، خرید و مصرف لوازم آرایشی، زینت و فخرفروشی، زینت ممنوع برای مردان، نامطلوب بودن آرایش در زمان مصیبت، هزینه نمودن برای لوازم آرایشی) را توضیح داده اند.
الگوی مناسب (حامل های انرژی) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) پرهیز از مصرف بی رویه ب) مطلوبیت مصرف به مقدار نیاز و پرهیز از تفریط. همه این موارد به وسیله روایات توضیح داده شده است.
الگوی مناسب (مصارف بهداشتی و درمانی) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: تأکید برتمیزی و نظافت، استحمام، زدودن موهای زائد بدن، پاکیزه نگاه داشتن محیط، مسواک زدن. همه این موارد به وسیله روایات توضیح داده شده است.
الگوی مناسب (مصارف عبادی و اخلاقی) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) وضو و غسل ب) حج و زیارت ج) انفاق در راه خدا و وقف د) اطعام و مهمانی دادن. همه این موارد به وسیله روایات توضیح داده شده است.
الگوی مناسب (مصارف تفریحی) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) نکوهش لهو، لغو و لعب و رابطه آن با تفریحات سالم)، ب) نمونه هایی از تفریحات سالم (تفرّج و گشت و گذار، ورزش های سالم، مسافرت). همه این موارد به وسیله روایات توضیح داده شده است.
الگوی مناسب (پس انداز و سرمایه گذاری) برپایه ی آموزه های دینی عبارت است از: الف) ممنوعیت راکدگذاری سرمایه ب)سرمایه گذاری در معاملات سودآور ج)تقسیم سرمایه. همه این موارد به وسیله روایات توضیح داده شده است.
نویسنده در بخش پنجم با عنوان «آسیب های مصرف صحیح»، می نویسد مصرف پیوسته در معرض آسیب هایی همچون: اسراف، تبذیر، مصرف زدگی (اتراف) و پرداختن بیش از حد به تجملات است. در ادامه به بررسی این آسیبها پرداخته است:
1ـ اسراف و تبذیر: نویسنده ابتدا به مفهوم شناسی اسراف و تبذیر و تفاوت آن دو آنگاه به معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر، زمینه ها و عوامل اسراف و تبذیر، درمان شناسی اسراف و تبذیر اشاره کرده است. گستره اسراف و تبذیر؛ در آب، در خوردنی ها و آشامیدنی ها، در نان، در لباس، در مسکن و احداث بنا، در وسائل زندگی، در وسایل نقلیه، در هزینه های ازدواج، در حامل های انرژی، در برگذاری مجالس و محافل، در تفریحات و سرگرمی و در اموال عمومی و بیت المال، استفاده غیر بهینه از زمان می باشد.
زمینه ها و عواملی که باعث اسراف و تبذیر می شود عبارت است از: ناآکاهی، هواپرستی، ثروت اندوزی و رفاه زدگی، رذیلت های اخلاقی، الگو پذیری از مسرفان، تولید و عرضه نادرست کالا، وسواس. اسراف پیامدهایی در عرصه اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی دارد که این پیامدها عبارت است از: نابودی سرمایه ها، تضییع حقوق دیگران، مفاسد اخلاقی و رفتاری، سقوط معنوی.
درآموزه های دینی شیوه هایی برای درمان پدیده اسراف دیده می شود که عبارت است از: تقویت باورها، تثبیت ارزش های اخلاقی، افزایش آگاهی های عمومی، نظارت همگانی، تربیت خانوادگی. همه موارد نامبرده شده در قسمت فوق به صورت مختصر توضیح داده شده است.
2ـ اتراف (رفاه زدگی و مصرف گرایی): نویسنده ابتدا به مفهوم شناسی اتراف پرداخته است. مترف کسی است که نعمت فراوان و غرق شدن در شهوات و خوشگذرانی ها او را به غرور و سرکشی واداشته است. درادامه به ویژگی های مترفان پرداخته است از جمله: حق انکاری و مقابله با پیامبران و مصلحان اجتماعی، اسراف و غصب و تضییع حقوق، مصرف نمادین و خودنمایی و فخرفرروشی، بی توجهی به محرومان و خودداری از مشارکت در کارهای خیر.
آنگاه به عوامل اتراف نیز اشاره شده است، نویسنده نیز به زیان های اقتصادی اتراف همچنین اترف باعث فساد اخلاقی و رفتاری و نابودی فرهنگ ها و تمدن ها می شود و فرجام اخروی بسیار بدی را برای مترفان را در پی دارد.
شیوه های دینی برای مقابله با پدیده ی اتراف و درمان آن عبارت است از: تقویت باورهای ایمانی و ارزشهای اخلاقی، برقراری عدالت اجتماعی و دوری خواص از اتراف. نویسنده هریک از موارد ذکر شده را به طور مختصر توضیح داده است.
در بخش ششم با عنوان «آثار مثبت اصلاح مصرف» به آثار مثبت اصلاح مصرف در عرصه های گوناگونی مانند:
1ـ آثار اقصادی اصلاح مصرف: الف) پیشگیری از هدر رفتن سرمایه ها ب) برخورداری از برکت ج) حفظ سرمایه ها و رعایت حقوق دیگران د) پس انداز و سرمایه گذاری هـ) بی نیازی و مصونیت از فقر و ورشکستگی و) خودکفایی و استقلال اقتصادی
2ـ آثار فرهنگی اصلاح الگوی مصرف: الف) استقلال فرهنگی ب) مقابله موفق با تهاجم فرهنگی ج)گسترش علم د) پیشگیری از فساد اخلاقی.
3ـ آثار معنوی اصلاح الگوی مصرف: الف) تقویت ایمان ب) محبوبیت نزد خداوند.
4ـ آثار سیاسی اصلاح الگوی مصرف: مصونیت از افزایش شکاف طبقاتی.
5ـ آثار بهداشتی اصلاح الگوی مصرف: الف) سلامت جسم و روان ب) پیشگیری به جای درمان.
6ـ آثار اخروی اصلاح الگوی مصرف: الف) رهای از نارضایتی الهی ب) مصونیت از خواری در قیامت.
نویسنده هریک از موارد نامبرده در قسمت فوق را به طور مختصر توضیح داده است.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
این اثر دارای 418 صفحه که چاپ اول آن در سال 1389 روانه بازار شد و مرکز پخش آن مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی است./825/603/م
تهیه و تنظیم : منصوره عاشقی